ó{a¡ fÊî - mQFKiw

ca® bjhl¡f Ãiy

tF¥ò 6 Kjš 8 tiu

khÃy¡ fšÉÆaš MuhŒ¢á k‰W« gƉá ÃWtd«

br‹id - 600 006.
 ó{a¡ fêÎ ifnaL- V-VIII
bghUsl¡f«
t.v©. ghl¥bghUŸ g¡f«
1 fêÎfis òçªJ¡bfhŸSjš 1-19
2 j‰nghija eilKiwfŸ 20-26
3 ó{a¡ fêÎfŸ 27-30
ó{a¡ fêit mila brŒa
4 31-42
nt©oaJ

Ãsh°o¡ Ïšyh jäHf« 43-46

5

Ïa‰ifia cz®ªJ
6 47-51
Ïa‰ifnahL thœnth«
 m
m¤Âah
ha« -1

fêÎfis
s òçªJ
J bfhŸ
ŸSjš
š
1.1. m¿Kf
f«:
m‹whl t
thœ¡ifæ
æš eh« gy
ytifahd
d Ïa‰if k‰W« kå
åjdhš cUth¡f¥g
c g£l
bghU£
£fis czthf,
c Ôtdkhff, vçbghUshf k‰W« M Ml«gu bghU£fsshf
ga‹gL
L¤J»nwh««.

e« njitt¡F« m Âfkhd bgghU£fŸ, Ó® brŒa Ïayhjjhhš Ú©l ehŸ gad

d‰w
ãiyæ
æš cŸs bghU£fŸ
b k‰W« ä‹
‹ cgfuzz§fŸ nghh‹wt‰iw bjUéš ö¡» vç çªJ
éL»n
nwh«. e«k
khš ãuhfç
ç¡f¥g£l m¥bghU£
m fis¤jh‹‹ eh« fêÎ
ÎfŸ v‹W
W TW»nwhh«.

Ïa‰if t ts§fëèèUªJ cU UthF« fêêÎfŸ Ïa a‰ifahfn

nt Áij¡¡f¥g£L fçk
f
(Organ
nic) k‰W«
« fåk (Inorganic) bghU£fsshf kh¿
¿ k©âš š fyªJ k©ts¤i ij
bgU¡FF»‹wJ. Ïa‰ifahf E©z zæçfë‹ brašgh£ £odhš Ái
ijtilÍ«« bghU£fi is
cæ® ÁijtilÍ
Á Í« bghU£f
fŸ (k¡F«« bghU£fŸ
Ÿ) vdΫ m¢braš
m ““cæça¢ ÁijΔ
Á v‹‹W
m¿a¥g gL»wJ. c©ikæš š fêÎfŸ Ÿ v‹gJ ããuªjukhdiit mšy. xU Ïl¤¤Âš fêt thf
xJ¡f¥ ¥gL« bghhUŸ ntbw
whU Ïl¤ ¤Âš äfΫ m¤ÂahhtÁakhd k‰W« ga aDŸs _y¥_
bghUssh»wJ. cjhuzkhf
c f cæçd§ §fŸ RthÁ
Á¤jè‹nghhJ fêthff btëna‰ ‰W« fh®g‹-
il-MM¡irL xë ë¢ nr®¡i
ifæ‹ _y¥bghUs
_ sh»wJ. mJnghy
m x
xë¢ nr®¡
¡ifæ‹ng ghJ
btën na‰w¥gL« M¡ì#‹ ‹ cæçd d§fë‹ cæ®c _¢rrh»wJ. MMdhš ãuhfç¡f¥g g£l
Ãsh°o¡ bghU£ £fŸ midd¤J« fêÎ Îfshfnt nj§»éL L»wJ.

Xuhh©oš ruuhrçahf x›bthU

x Å£o‰F«
« 323 Ãs
sh°o¡ igfŸ
i tªJ
J
nrU
U»‹wd. mit k¡F Ftj‰F 50
00 M©LffŸ M»‹w wJ.

1
1.2. fh£Áaik¥ò:
e«khš ãuhfç¡f¥g£l mid¤ijÍ« c‰Wneh¡»dhš mit Kiwahd Ïl¤Âš
nr®¡f¥glhj ts§fŸ v‹gJ òydhF«. mt‰iw Kiwahf ga‹gL¤j K‰g£lhš
mt‰¿èUªJ« eh« bghUŸ <£lyh«.

czΡ fêÎfŸ, fhŒf¿ fêÎfŸ, K£il XLfŸ, fhŒªj ÏiyfŸ, Ïwªj

éy§FfŸ Kjèait cæça¢ ÁijÍW« (k¡F«) fêÎfŸ.

Ãsh°o¡ igfŸ, f©zho J©LfŸ, cnyhf§fŸ Kjèait cæça¢ Áijé‰F

cŸshfhj (k¡fhj) fêÎfŸ.

brašghL-1
gl«-1

nk‰f©l ãH‰gl¤ij c‰Wneh¡» _‹W K¡»a fU¤J¡fis vGJf.

ku§fis v¡fhuz¤Â‰fhfΫ bt£l¡TlhJ. Vbdåš K®ªj ku«

Ïs§f‹iwél 70 kl§F khRfis c¿ŠR»wJ.

2
 xU ku« xU tUl¤Â‰F ruhrçahf 260 gΩL M¡ì#id btëæL»wJ.
m¥gobaåš Ïu©L ku§fŸ eh‹F ng® bfh©l xU FL«g¤Â‰F
tUl¤Â‰F njitahd M¡ì#id btëæL»wJ.

brašghL - 2

gl«-2

nk‰f©l ãH‰gl¤ij c‰Wneh¡» _‹W K¡»a fU¤J¡fis vGJf.

brašghL - 3

ãH‰gl«-1 k‰W« 2 I x¥Ã£L éthÂ

khzt®fŸ ÁW FG¡fshf Ãç¡fΫ

F¿¥ò:-
khzt®fŸ jh§fŸ éth¤j fU¤J¡fis és¡f m£ilæš (chart) FGthçahf
gÂÎ brŒaΫ _‹wh« ju mghafukhd/Mg¤jhd fêÎfŸ vit v‹gij gÂÎ brŒaΫ.

1.3. clšey« k‰W« Rfhjhu«

öŒikahd R‰W¥òw« kd‰F mikÂiaÍ«, k»œ¢ÁiaÍ« më¡F«.
m«k»œ¢Áahd kdJ, öŒikahd k‰W« Mnuh¡»akhd rKjha¤ij cUth¡F«.
fêÎfŸ ekJ R‰W¥òw«, kd«, clš k‰W« thœ¡if M»at‰iw Ó®nflila brŒ»wJ.
mR¤jkhd R‰W¥òw« Ïa‰if m‹idæ‹ f©âš V‰g£l òiungh‹wJ. nkY« gy
nehŒfë‹ Ãw¥Ãlkhf cŸsJ. gy nehŒfS¡F MjhukhfΫ és§F»wJ.

3
 Áy ö¡»ba¿a¥g£l Ãsh°o¡igfŸ k‰W« F¥Ãfëš kiHÚ® nj§» bfhR¡fŸ
Ïd¥bgU¡f« brŒa VJth»‹wJ. Ãw fça ãuhfç¥òfshd jhtu§fŸ k‰W«
éy§Ffë‹ fêÎfŸ mGF»‹wJ. ÏJngh‹w fêÎfŸ ÁijÎW« nghJ J®eh‰w«
ÅR»wJ. nkY« fhyuh k‰W« knyçah ngh‹w bjh‰W nehŒfŸ guλwJ.

bghJ Ïl§fëš fêÎfŸ Fé¡f¥gLtjhš Mnuh¡»a« k‰W« Rfhjhu« Ó®nfL

mil»wJ v‹gJ bjŸs¤ bjëth»wJ. mjdhš fêÎfŸ ftdkhf clD¡Fl‹
mf‰w¥gLjš nt©L«.

kiH¡fhy§fëš rçahd tofhš k‰W« nrä¥ò KiwfŸ Ïšyhjjhš bjUéš

nj§F« kiHÚ®, Å£L cgnahf¤ÂèUªJ btënaW« fêÎÚ®, ö¡»ba¿a¥g£l
la®fŸ, K£il XLfŸ k‰W« nj§fhŒ XLfëš nj§F« Ú® k‰W« F¥igfëš
bfhR¡fis Ïd¥bgU¡f« brŒa cfªj Ïlkhf cŸsJ. mjdhš bl§F, knyçah,
ahid¡fhš nehŒ, Á¡f‹Fåah, kŠrŸ Ru« ngh‹wit kåj®fis gh¡»wJ.
ϪnehŒfŸ bfhR¡fŸ _ykhf ntfkhf guλwJ. R‰Wòw¢ Ó®nf£lhš bl§F
fhŒ¢rš guλwJ. Ãnsé itu° (Flavi) bl§F fhŒ¢riy cUth¡F»wJ. Vo°
bfhRé‹ _y« ϪnehŒ guλwJ. Vo° bfhR éoa‰fhiyæY«,
khiy¥bghGÂY« mÂfkhf fo¡F«. jiytè fLikahd fhŒ¢rš, _£Ltè,
njhš gFÂfëš Ád¥ò, motæ‰Wtè Kjèait bl§F fhŒ¢rè‹ m¿F¿ahF«.
nkY« ignyçahÁ° vd¥gL« ahid¡fhš nehŒ R‰Wòw Ó®nf£lhš guλwJ.
ϪnehŒ c¢Áßçah g§fuh¥o ng§fnuhã (Wuchereria bancrofit) vD«
bjh‰W¥òGthš cUth»wJ. »ôby¡° bfhR ahid¡fhš nehia gu¥ò»wJ.
Ï¡bfhR Ïuéš fo¡F« c¢Áßçah g§fuh¥o K® x£L©â ãzÚ® ehs§fŸ
k‰W« Ru¥Ãfis mil¤J¡bfhŸtÂdhš gh¡f¥g£l gFÂfŸ bgçajh»wJ (if,
fhš). bfhR¡fis mê¥gj‰F DDT, nky¤Âah‹, igߤuhŒ£° ga‹gL¤j¥gL»wJ.

DDT, æ‹ Ïuhrad ãiy¥ò¤j‹ik cilaJ. ÏJ bfhG¥ò ÂR¡fëš nr®»wJ.

ÏJ fšÄuš k‰W« fiza¤Âš ò‰Wnehia njh‰Wé¡»wJ.

nky¤Âah‹ eu«ò k©ly¤ij gh¡»wJ. Ïij ga‹gL¤Jtjhš jiytè, thªÂ,

tæ‰W¥ngh¡F, mÂf éa®it, k§fyhd gh®it ngh‹w Ãu¢ridfS¡F M£gl
neçL»wJ.

igߤuhŒ£° ijuhŒL Ru¥Ãia gh¡»wJ. kh®ghf ò‰WnehŒ k‰W« _¢R¤Âzwš

ngh‹w nehŒfis njh‰Wé¡»wJ.

DEET (Diethylmetatoluamide), fU¢ÁijÎ Ãw¡F« FHªijæ‹ vilFiwjš

ÃwªjÎl‹ Ïw¤jš é»j« mÂfkh»wJ.

thfd§fëèUªJ btënaW« òif 70% fh‰W khRgh£o‰F fhuzkh»wJ.

Ï›tifahd Mg¤jhd ó¢Ábfhšèfis ga‹gL¤Â bfhRit mê¡f

K‰g£L nkY« kåj rKjha¤Â‰F nfL éisé¥gijél bfhR¡fŸ tuhkš jL¡f
VJthf R‰W¥òw¤ij öŒikahf ngQtnj rhy¢ÁwªjjhF«. Å£L cgnahf fêÎÚ®fŸ
nj§F« Ïl§fëš c¿ŠÁ¡Fê mik¡f nt©L«. nkY« m›él§fëš fšthiHia

4
ts®¤jhš mit fêÎ ÚçYŸs nrh¥ò¤j‹ikia c¿ŠR»wJ. Ë Úiu Å£oYŸs
njh£l§fS¡F ga‹gL¤jyh«. kiHÚ® nrä¥ò¤bjh£ofŸ mik¤jhš kiHÚ®
bjU¡fëš nj§Ftij jL¡f KoÍ«, nehŒ tªjÃwF ԮΠfh©gijél tU«K‹
fh¥gnj m¿ÎlikahF«.

1.3.1. Mnuh¡»akhd R‰W¢ NHš

k©, Ú® k‰W« fh‰W ngh‹w M¡f¡ TWfis cŸsl¡»a óä kåj‹ c£gl všyh
tifahd cæçd§fë‹ thœé‰F« Mjhukhf cŸsJ. fêÎfshš br¿ñ£l¥g£l
k© tskhf ÏU¡f KoahJ. khwhf ÏJ nehŒ V‰gL¤J« E©QæçfŸ k‰W«
nehia gu¥ò« E©k¡ fl¤Âfis(Vectors) bgU¡fkila¢ brŒ»wJ.

khRg£l Ú® éõ¤j‹ik thŒªjJ. kåj clš 70% - 80% Úçdhš MdJ. Jha Ú®
ãiyahd ts®¢Áij kh‰w¤Â‰F« (Metabolism)m¤ÂahtÁakhdjhš mJ
thœ¡if¡F« Ï‹¿aikahjjh»wJ. m‹whl thœ¡if¡F njitahd k‰W«
cæçd§fë‹ thœé‰F _y¥bghUshd Ú® ts§fis khRgL¤JtJ v‹gJ ek¡F
ehnk éõ« bfhL¥gj‰F rkkhF«.

fh‰¿YŸs O2 (M¡ì#‹) ãiyahd thœé‰F MjhukhF«. mR¤jkhd fh‰W

nehŒfS¡F fhuzkh»wJ k‰W« clè‰F Ô§F éisé¡»wJ.

brašghL-4

gšntW bghJthd nehŒfS¡fhd fhuz§fŸ k‰W« éisÎfŸ nkY« mt‰iw

xê¥gj‰fhd têfŸ g‰¿ éthÂ.

F¿¥ò

khzt®fŸ gšntW ò¤jf§fis go¤J m¥ò¤jf§fë‹ bga®fis

F¿¥bgL¤J¡bfhŸsΫ, khzt®fŸ fyªJiuahlšfis j§fsJ F¿¥ng£oš gÂa
nt©L«. Koªjhš khzt®fŸ j§fŸ gFÂæš fhz¥gL« bghJthd nehŒfŸ g‰¿
kU¤Jt® mšyJ Rfhjhu« gâahsçl« éth¡f nt©L«.

_§»š ku§fŸ k‰w ku§fisél 30% mÂf M¡ì#id

btëæL»wJ.

5
1.4. bghUshjhu ÏH¥ò
fêÎ¥ bghU£fŸ R‰W¢NHiy khR¥gL¤JtJ k£Lkšyhkš, gy bjh‰W k‰W«
k©lèa nehŒfŸ V‰gLtj‰F fhuzkh»wJ. ÏJ kåjå‹ kÂ¥òä¡f Mæu¡fz¡fhd
kâ¤Jëfis éuakh¡FtJl‹ njÁa bghUshjhu¤ijÍ« gh¡»wJ.

brašghL-5

khzt®fis A k‰W« B v‹W ÏU FGthf Ãç¡fΫ. A FGit “R‰W¢NHš

khRghL –bghUshjhu ËdilΔ v‹D« jiy¥Ãš xU fyªJiuahliy nk‰bfhŸs¢
brŒjš.

B FGit “xU öŒikahd k‰W« gRikahd NHš bghUshjhu ts®¢Áia

nk«gL¤J»wJ”

rKjha¤Âš všnyhU« rkkhf fUj¥gl nt©L« v‹gJ ÚÂ. Mdhš eh«

Áyiu k£L« e«Kila fêÎfis Ú¡FtJ« R¤j« brŒtJ« mt®fë‹ éÂ
v‹W gâ¡»nwh«. e«khš ãuhfç¡f¥gL« fêÎfS¡F eh« bghW¥ò V‰gJ
Ïšiy. eh« ãuhfç¤j fêÎfis Û©L« ga‹gL¤jnth mšyJ ju« Ãç¤J
Kiwahf mf‰wnth v›éj Ka‰ÁÍ« vL¥gšiy. Ïa‰if v‹gtŸ xU jhŒ
ngh‹wtŸ. mªj Ïa‰ifia khRgL¤JtJ v‹gJ m‹idæläUªJ
Ïu¤j¤ij cWŠRtJ ngh‹w ehz¤j¡f brayhF«. R‰W¥òw¤ij öŒikahf
it¤ÂU¥gJ F¥ig bghU¡Fgt®fŸ, efuh£Á J¥òuths®fŸ, bjU
éahghçfŸ ngh‹nwhç‹ gâ v‹W ãid¥gJ e«ktç‹ jtwhd v©z«.
ϤjUz¤Âš eh« ãuhfç¤jit¡F ehnk bghW¥ò v‹W czu nt©L«.
R‰W¢NHiy öŒikahf ngQtJ x›bthU Fokfå‹ flikahF«.

brašghL-6

1. khzt®fis, F¥ig nrfç¥gt®fŸ, efuh£Á J¥òuths®fŸ, bjU éahghçfŸ

M»nahç‹ thœthjhu¤ij g‰¿ éth¡f¢ brŒjš

2. NHèaš k‹w elto¡ifæ‹ xU gFÂahf c§fŸ gŸë¡F F¥ig

nrfç¥gt®fŸ/efuh£Á J¥òuths®/bjU éahghçfis miH¤J mt®fSl‹
Clhl¡Toa mk®Î V‰ghL brŒjš nt©L«.

6
1.4.1. ga‹gL¤Â ö¡»ba¿Í« fyh¢rhu« - kd¥gh‹ik
ekJ rKjha¤Âš ga‹gL¤Âa bghU£fis ö¡»ba¿Í« kd¥gh‹ik mÂfkhf
cŸsJ. bghU£fis kW cgnahf« brŒjš mšyJ kWRH‰Á brŒjš k‰W« Ïjdhš
V‰gL« R‰W¢NHš ghÂ¥ig g‰¿ eh« ÁªÂ¥gJ Ïšiy. eh« ö¡»ba¿Í«
fêÎ¥bghU£fë‹ c‰g¤Â¡F«, eh«jh‹ KjÄL brŒ»nwh« v‹gij czuéšiy. Ú©l
eh£fŸ ga‹gL« bghU£fis ga‹gL¤JtJ mehfßfkhf fUj¥gL»wJ. C‰W ngdhéš
ik ãu¥òtJ äfΫ Áuk« vd fUj¥gL»wJ. ö¡»ba¿a¡Toa gªJKid¥ ngdh¡fŸ
ehfßfkhf fUj¥gL»wJ. mt‰iw ga‹gL¤Âa ÃwF v§F nt©LkhdhY«
ö¡»ba¿tJ vëikahf cŸsJ.

ÁªÂͧfŸ xUKiw ga‹gL¤Â ö¡»ba¿Í« bghU£fŸ

c©ikæš njitah?

brašghL -7

Ú§fŸ v›tifahd bghU£fis ga‹gL¤j éU«ò»Ö®fŸ

t.v A B
1. gªJ Kid¥ ngdh ik C‰W¥ ngdh
2. Ãsh°o¡¤ njÚ® nfh¥igfŸ v~F nfh¥igfŸ
3. Ãsh°o¡¥ igfŸ Jâ¥igfŸ
4. bra‰if ó¡fŸ Ïa‰if ó¡fŸ
5. bra‰if¤ njhuz§fŸ Ïa‰if¤ njhuz§fŸ
k©zhš k‰W« ku¤jhyhd
6. Ãsh°o¡ bgh«ikfŸ
bgh«ikfŸ

‘B’ g£oaèš eh‹»‰F« nk‰¥g£l ( ) ÏUªjhš ‘NHè‹ e©g‹’ v‹w »ßl«

mâé¡fΫ
brašghL-8

 khzt®fis xU ÁW fyªJiuahlY¡F Ëd®, ö¡»ba¿jš g‰¿ xU M¡f¥

ó®tkhd kd¥gh‹ik k‰W« ghJfh¥ghd Nœãiyia¥ g‰¿a thrf§fis
cUth¡f¡ TWjš

 xUKiw ga‹gL¤Â ö¡»ba¿a¥gL« rhjd§fŸ c©ikæš e« thœ¡ifæ‹

ju¤ij mÂfç¡»wjh? Ú§fŸ ga‹gL¤J« m›tifahd bghU£fis
g£oaè£L mt‰¿‹ thœ¡if RH‰Á k‰W« R‰W¢NHèš mt‰¿‹ éisÎfis¥
g‰¿ éthÂ.

7
1.5. fêÎfë‹ Mjhu§fŸ
1.5.1. Å£L cgnahf¥ bghU£fŸ
rhjhuzkhf xU FL«g¤Âš czÎ ä¢r«, fhŒf¿ njhšfŸ, Ïiw¢Á k‰W« Û‹
vY«òfŸ ngh‹w cæ®k¡F« fêÎfŸ cUth»wJ. czÎ k‰W« këif bghU£fis
th§f ga‹gL« Ãsh°o¡ bg£ofŸ, f©zho ò£ofŸ k‰W« ciwfŸ toéš tU« k¡fh
bghU£fŸ ÅLfëèUªJ ö¡»ba¿a¥gL»wJ. fh»j« Å£o‹ Ïu©lh« ju ãuhfç¥ò
MF«.

Ï‹iwa rKjha¤Âš ehfçf« v‹w bgaçš eh« ga‹gL¤J« bghU£fëš

bgU«gh‹ikahdit clš ey« k‰W« R‰W¢NHY¡F nfL éisé¡f¡ ToajhF«. e«
clY¡F nfL éisé¡F« Ïurhad§fŸ e«ik m¿ahkny eh« ga‹gL¤J« bghU£fŸ
têahf clèš nrU»‹wd.

cjhuzkhf

mÂf¥goahd g‰gir k‰W« thŒ¡fêé Âut§fŸ (mouth wash) ga‹gL¤Jtjhš

g‰fë‹ vdhkš gh¡f¥gLtnjhL g‰T¢r¤ij V‰gL¤J»wJ.

fêtiwia R¤jkhf it¥gj‰F eh« ga‹gL¤J« gytifahd »Uä ehÁåfŸ

Ãë¢Á§ gÎl®, Ãdhæš M»ait beh¤jY¡F fhuzkhd E©Qæçfis
mê¤J éLtjhš ÁijÎWjš jL¡f¥gL»wJ. vdnt mJfêthf nj§»éL»wJ.

bl~¥yh‹ (Teflon) ó¢R gh¤Âu§fis mÂfkhf ga‹gL¤J«nghJ mit fiza«,

fšÄuš, éªJ¥ig k‰W« kh®gf§fëš ò‰WnehŒ f£ofŸ cUthf fhuzkh»wJ.

mYäåa gh¤Âu§fŸ ga‹gh£o‹nghJ thŒ¥ò©, tæ‰W¥ò©, czΡFHš

ÏW¡f«, Flšthš bjh‰W V‰gL»wJ.

msΡfÂfkhd mHF rhjd bghU£fis ga‹gL¤JtÂdhš òw¤njhèš

x›thik V‰gL»wJ.

xUKiw k£Lnk ga‹gL¤Â ö¡»ba¿a¡Toa ng¥g® f¥òfŸ, ng¥g® j£LfŸ,

ng¥g® thiH Ïiyfëš bkGF ÏU¥gjhš mit ÁWÚuf nfhshiw V‰gL¤J»wJ.

ciwfëš cŸs j©Ù® f©o¥ghf j鮡f¥gl nt©L«. mit Rfhjhukhd

Kiwæš jahç¡f¥gLtJ Ïšiy. nkY« rçahd R¤Âfç¥ò Kiwia Ëg‰WtJ
Ïšiy. m›Îiufë‹ têna Nça xë CLUé bjh‰Wfis V‰gL¤J»wJ.

FHªijfë‹ mizahilia (diaper) mÂf neu« ga‹gL¤J«nghJ mit Ád¥ò

k‰W« vç¢rš V‰gL¤J»wJ.

onahlu©o‹ (Deodrant) mÂf ga‹ghL éa®it Ru¥Ãfis braèH¡f¢brŒ»wJ.

gšbghUŸ m§fhoæèUªJ th§f¥gL« czÎ¥bghU£fëš 20%

ga‹gL¤j¥glhknyna F¥ig bjh£ofS¡F brš»wJ.

8
1.5.2. tâf ãWtd§fŸ
Ïiw¢Á Tl§fŸ, Ïiw¢Á nfhê é‰gidahs®fŸ, czÎ éLÂfŸ, njÜ®
filæd® k‰W« rªijfŸ ngh‹w tâf ãWtd§fŸ/mÂf mséš cæ® k¡F«
fêÎfis V‰gL¤J»‹wd®.

bghÂÎ bghU£fis Kjš ju fêÎfshf mHFrhjd¡ filfŸ, gçR¡ filfŸ,

ä‹rhjd é‰gid¡ »l§FfŸ k‰W« Ãw tâf ãWtd§fŸ mÂf mséš
cUth¡F»‹wd. m£il¥bg£oahš brŒa¥g£l bghÂÎ (Packing) bghU£fis kWRH‰Á
k‰W« kWga‹gh£o‰F mD¥òtJ ghuh£l¤j¡f brayhF«.

brašghL-9
1. Ú rªij¡F br‹wJ©lh? Ú rªÂ¤j é‰gidahs® g‰¿ c‹ v©z§fis g»‰
2. Ú br‹w xU tâf ãWtd« k‰W« m§F Ú rªÂ¤j é‰gidahs® bgaiu TW.
3. Ú tâf ãWtd¤Âš rªÂ¤j é‰gidahsUl‹ ciwahoa mDgt¤ij éthÂ

fh»j fêÎfŸ

brašghL-10

xU mYtyf¤Âš 25 Cêa®fŸ cŸsd®. mt®fŸ Âdrç ÏUKiw njÚ® mšyJ

fhà Fo¥gj‰fhf xUKiw ga‹gL¤Â År¥gL« »©z§fis ga‹gL¤J»‹wd®.
mij jL¡f/Fiw¥gj‰fhd têfis MnyhÁ¡fΫ.

9
1.5.3. rªijfŸ k‰W« bghJ Ïl§fŸ
fhŒf¿ rªijfŸ k‰W« Û‹rªijfŸ mÂf mséš mGF« fçk bghU£fis
cUth¡F»‹wd. ϧF bkJthf ÁijÎW« eh® r¤J cŸs fhŒf¿fŸ
ãuhfç¡f¥gL»‹wd. ngUªJ ãiya§fŸ bjhl® t©o ãiya§fŸ k‰W« tâf
tshf§fŸ ngh‹w bghJ Ïl§fŸ všyh tifahd fêÎfS¡F« (cæ® Áijé‰F
cŸshF«, cæ® Áijé‰F cŸshfhj) bghW¥gh»‹wd. bghJ Ïl§fëš v¢Áš cäœtJ,
bjh‰WnehŒfŸ cUthtj‰F Kj‹ik fhuzkh»wJ.

brašghL-11

v¥nghjhtJ xU ngUªJ ãiya¤Â‰nfh bjhl®t©o ãiya¤Â‰nfh mšyJ xU

tâf tshf¤Â‰nfh br‹WŸshah? m§F f©l fêÎfŸ g‰¿ c‹ fU¤J¡fis g»®f.
rf khzt®fël« g»®ªJ bfhŸf.

eh« bghUŸ th§Ftj‰F ga‹gL¤J« 15 Ãsh°o¡ igfis jahç¡f

njit¥gL« bg£nuhèa¤ij¡ bfh©L xU fhiu xU ikš bjhiyÎ
X£o¢ bršyKoÍ«.

kWRH‰Á Kiwæš xU l‹ fh»j« jahç¡F«nghJ 17 _§»š ku§fŸ

fh¥gh‰w¥gL»wJ.

10
1.6. fêÎfë‹ g©òfŸ

1.6.1. cæça Áijé‰F cŸshF« bghU£fŸ (Bio-Degradable)

cæ® ÁijÎW« bghU£fŸ v‹gJ Ïa‰if E©Qæçæ‹ brašghL fhuzkhf

ÁijΉW vëa fyitahf (Simple compounds) khW« fçk fyitfŸ (Organic
compounds) MF«. jhtu ÏiHfŸ (bršYnyh° bghU£fŸ) k‰W« éy§Ffë‹ vY«òfŸ
ngh‹w Áy fçkbghUŸfŸ ÁijÎWtj‰F Ú©l fhy« vL¤J bfhŸ»wJ. mitfŸ
‘bkJthf cæ® ÁijÍW« bghU£fŸ’ vd tiuaW¡f¥gL»w‹wd. gH§fŸ, fhŒf¿fŸ,
Ïiw¢Á, Û‹ Kjèait FW»a fhy¤Âš rhjhuz bt¥gãiyæ‹ Ñœ ntfkhf
ÁijÎW»wJ. ÏJ ‘mGfš’ v‹W miH¡f¥gL»wJ.

bkJthf ÁijÎW« k‰W« mGF« bghU£fis mj‰Fça têKiwfis

ga‹gL¤Â ifahs nt©L«.

1.6.2. cæça Áijé‰F cŸshfhj bghU£fŸ (Non bio-

degradable)
rhjhuz ãiyæš vëa TWfshf kh‰w Koahj fåk fyitfŸ cæ® Áijé‰F
cŸshfhj bghU£fŸ vd¥gL«.

1.6.3. fh»j«
fh»j« xU k¡F« tifia rh®ªj bghUŸ v‹gJ bghJthd e«Ã¡ifahF«. Ïij
btFthf kWRH‰Á¡F c£gL¤j KoÍ«, Mdhš fh»j¤Âš k¡Ftij jL¡f
ga‹gL¤j¥gL« Ïurhad§fŸ k‰W« m¢Ál ga‹gL¤j¥gL« rha§fŸ khRfshF«.
Ïj‹ fhuzkhf fh»j« cukh¡FjY¡F cfªjjšy. Mfnt fh»j¤ij Á¡fdkhf
ga‹gL¤Â kWRH‰Á¡F mD¥òjš nt©L«.

X›bthU tUlK« Vw¡Fiwa 14 Úèa‹ gΩ£° Ãsh°o¡ flèš

Fé¡f¥gL»wJ.

brašghL-12

m) ãuhfç¡f¥g£l fh»j¤ij bfh©L gaDŸs bghU£fis brŒa KoÍkh?

v¥go fh»j§fŸ kWRH‰Á brŒa¥gL»wJ v‹gij MuhŒf?

M) ö¡»ba¿Í« fh»j§fis bfh©L Áy gaDŸs bghU£fis brŒJ c§fŸ

NHèaš k‹w (eco-club) brašghL ò¤jf¤Âš gÂÎ brŒf.

11
1.6.4. Ãsh°o¡FfŸ (Plastics)
R‰WNHiy khrila brŒtš Ãsh°o¡FfŸ äf K¡»a g§F t»¡»wJ.
mid¤J Ïl§fëY« Ãsh°o¡igfŸ, ciwfŸ, bghÂÎ bghU£fŸ ò£ofŸ ngh‹w
fêÎbghU£fŸ ö¡»ba¿a¥gL»wJ. Ãsh°o¡FfŸ bg£nuhèa¤ÂèUªJ
brŒa¥gL»‹wJ v‹gij eh« kdš bfhŸs nt©L«. jny£LfŸ (pthalates) ngh‹w
Ïurhad§fŸ, fd cnyhf§fŸ, Tœk bghU£fŸ, FiH¥bghU£fŸ, Ôia Fiw¡F«
fhuâfŸ Kjèait Ãsh°o¡fë‹ gFÂ bghU£fshF«.

Ϫj Ïuhrad§fŸ ò‰Wnehia V‰gL¤j¡Toa K¡»a fhuâfŸ MF«.

bgU«gh‹ikahd czÎ¥bghU£fŸ k‰W« ghd§fŸ Ãsh°o¡ bg£ofëš k‰W«
Ãsh°o¡ F¥Ãfëš bfh©L brštJ mghafukhdjhF«. Ãsh°o¡
bfhŸfy‹fëèUªJ CLW« Ïurhad§fshš mš bfh©L¢ bršY« Nlhd, fhu
k‰W« mäy tif czÎfŸ khril»‹wd. Ϫj e¢R¥bghU£fë‹ brašghL bkJthf
cŸsjhš Ïj‹ éisÎfis e«khš cldoahf czu Koaéšiy.

nkY« ãuhfç¡f¥g£l Ãsh°o¡FfŸ rh¡filfëš mil¤J¡bfh©oU¥gij

fhz Ko»wJ. kiHÚ®, tofhšfëš Ãsh°o¡bghU£fŸ mil¤J¡ bfhŸtÂdhš
kiH¡fhy§fëš bjU¡fëš btŸs¥bgU¡F V‰gL»wJ. nj§F« fêÎÚ® FoÚiu
tH§F« FHhŒfëš fy¥gjhš FoÚ® khril»wJ. khrilªj FoÚuhš gy bjh‰WnehŒfŸ
guλwJ. Ïit nehŒ gu¥ò« fhuâfŸ Ïd¥bgU¡f« brŒa VJthf cŸsJ.

12
 kWRH‰Á
F¿pL bga® bghJ ga‹ghL rjÅj«
gçªJiu
PET ghè Ãsh°o¡ ò£ofŸ F¿pL v© -1 I¡
vÂè‹ (Fë®ghd§fŸ, xUKiw bfh©l bghU£fë‹
blçjny£ ga‹gL¤J« j©Ù® ga‹ghL g‰¿a
ò£ofŸ) czÎ #hofŸ, 23% v¢rç¡if njit.
mHF rhjd¥bg£ofŸ mt‰iw bjhl®ªJ
ga‹gL¤J«nghJ
Mg¤ij éisé¡F«
HDPE gyru¡F igfŸ, ghJfh¥ghf
mÂml®gh ol®b#‹£ ò£ofŸ, ghš fUj¥gL»wJ.
è vÂè‹ k‰W« gH¢rhW ò£ofŸ 27%

PVC ghè Ãsh°o¡FHhŒfŸ, j鮥ngh«

éidš ä‹f«Ã ciu, #‹dš gy Mg¤jhd e¢Rfis
Fnshiu£ r£l§fŸ, Ïiw¢Á bfh©l ÏitfŸ
ciufŸ, Ïu¤j« 1% `e¢RÃsh°o¡fŸ’ v‹W
nrä¡f¥gL« ciufŸ, miH¡f¥gL»wJ.
FHªijfë‹ éisah£L
bgh«ikfŸ
LDPE fdufigfŸ, cy® ryit ghJfh¥ghf
Fiw igfŸ, buh£o¥igfŸ, fUj¥gL»wJ.
ml®ghè Ãsh°o¡ czÎ ciufŸ,
1%
vÂè‹ Ãê ò£ofŸ

PP ghè xUKiw ga‹gL¤j¥gL« ghJfh¥ghf

ònuhÃè‹ CÁfŸ, kUªJ ò£ofŸ, fUj¥gL»wJ.
jhåa¥ igfŸ, bghÂÎ¥
g£ilfŸ, c¿ŠÁFHšfŸ, 3%
Ótš igfŸ, Û‹Ão
tiyfŸ
PS ghè FWªjfLfŸ k‰W« xë jé®
°ilç‹ jfL bg£ofŸ, CLWt¡Toa °ilç‹
~ngh«bghÂÎfŸ, kåj®fS¡F ò‰WnehŒ
1%
Ãsh°o¡ahyhd fu©o, fhuâahfΫ,
f¤Â ngh‹w czÎ nki# Ah®nkh‹ Ru¤jè‹
bghU£fŸ rkãiyia¥ gh¡»wJ.
PC ghè FHªijfS¡fhd ghš v¢rç¡if
fh®gnd£. ò£ofŸ, Ú® Fë®é¡F« ðÕdhš A
ò£ofŸ, fhç‹ cŸT£L¥ CLWtèdhš
1%
ghf§fŸ Fnuhnkhnrh«
gh¡f¥gL»wJ.

JQ¡FfŸ

 Koªjtiu czÎ¥bghU£fŸ k‰W« j©Ùiu f©zho mšyJ v~F fy‹fëš

nrä¡fΫ.
13
  F¿pL 1, 3, 6 k‰W« 7 bfh©l Ãsh°o¡»‹ ga‹gh£il Fiw¤J¡ bfhŸSjš
mšyJ j鮤jš nt©L«.

 F¿¥ghf F¿pL 7 bfh©l FHªijfS¡fhd ghš ò£ofë‹ ga‹gh£il

j鮡fΫ.

brašghL-13

Rfhjhu mYty® gŸë¡F tU«nghJ bjh‰WnehŒ k‰W« mij j鮡F« KiwfŸ

g‰¿ fyªJiuahlš nk‰bfhŸsΫ

cdJ ÅL/gFÂæ‹ ãiy g‰¿ ÁªÂ¡f

 Úuhš mo¤J¢ bršy¥gL« Ãsh°o¡ fêÎfŸ éisãy§fëš nj§»

k©iz tsk‰wjh¡» gæ® éis¢riy k£L¥gL¤J»wJ.

 Ãsh°o¡ igfŸ, tdéy§FfŸ k‰W« fhšeilfë‹ Flš gFÂæš

mil¤J¡bfhŸtjhš, mit Ïw¡f neçL»wJ.

 flY¡F mo¤J bršy¡Toa Ãsh°o¡ fêÎfŸ flšthœ NHèaY¡F«

Mg¤ij éisé¡»wJ.

ekJ khãy¤Âš Vw¤jhH 720 ».Û. Ús¤Â‰F fl‰fiu gF cŸsJ, m§F mÂf
mséš mça tif flšthœ cæçd§fŸ k‰W« éy§FfŸ cŸsd.

fçk vçbghUŸfëèUªJ jahç¡f¥gL« Ãsh°o¡ fêÎfis mj‹ c£TWfshf

Áij¥gj‰F rh¤Âaäšiy. mid¤J tif Ãsh°o¡FfisÍ« vëš kWRH‰Á brŒa
ÏayhJ. vdnt v›tsΡF v›tsÎ Ït‰¿‹ ga‹gh£il Fiw¤J bfhŸ»nwhnkh
mªj msΡF fçk vçbghUis nrä¡f KoÍ«.

fêÎfë‹ _y§fŸ k‰W« g©òfŸ

Âl, Âut, thÍ v‹W fêÎfŸ mt‰¿‹ Ïa‰Ãaš ãiyia¥bghW¤J _‹W

tiffshf Ãç¡f¥gL»‹wd.

cæça ÁijÎwh fêÎfë‹ ãiy¥ò¤j‹ik k‰W« Mg¤ij¥ bghW¤J

fêÎfŸ, kWga‹gh£L¡ fêÎfŸ, kW RH‰Á fêÎfŸ mghafukhd fêÎfŸ k‰W« kªj¡
fêÎfŸ v‹W tif¥gL¤j¥gL»wJ.

14
 fêÎfŸ

©k thÍ Âut

fêÎfŸ fêÎfŸ fêÎfŸ

cæça rikaš k‰W« fêtiw

cæça
ÁijÎW« Fëayiw fêÎÚ®
ÁijÎwh
fêÎfŸ fêÎ Ú® (Grey (Black
fêÎfŸ
Water) Water)

kWga‹gh£L¡ kWRH‰Á kªj¡ mghafukhd

fêÎfŸ fêÎfŸ fêÎfŸ fêÎfŸ
(Resuable (Recyclable (Inert (Hazardous
Discards) Discards) Discards) Discards)

flèš br‹wilÍ« Ãsh°o¡ igfis c£bfhŸtÂdhš xU tUl¤Â‰F

Vw¤jhs xU y£r« Âä§fy§fŸ, flš ehŒfŸ k‰W« MikfŸ Ïw¡f
neçL»wJ.

cyf« KGtJ« xU khj¤Â‰F ruhrç 50 äšèa‹ if¥ngÁfŸ (Cellphones)

kh‰ÖL brŒa¥gL»wJ. mt‰¿š ruhrç 10% k£Lnk kWRH‰Á
brŒa¥gL»wJ.

brašghL-14

khzt®fis m k‰W« M v‹W ÏU FG¡fshf¥ Ãç¡fΫ

 FG (m) Âl, Âut k‰W« thÍ fêÎfë‹ bga®fis g£oaèLf.

 FG (M) kWga‹gh£L¡ fêÎfŸ, kWRH‰Á fêÎfŸ, mghafukhd fêÎfŸ k‰W«

kªj¡ fêÎfë‹ bga®fis g£oaèLf. tF¥giwæš fyªJiuahLf.
15
1.6.5. cnyhf¡ fêÎfŸ
ÏU«ò¤ ÂUFfŸ k‰W« MâfŸ, ÏU«ò¤jfLfŸ k‰W« cilªj Õnuh, eh‰fhè,
f£L¡f«ÃfŸ Áijªj ghf§fŸ k‰W« gh¤Âu§fŸ ngh‹wit bghJthf cnyhf
fêÎfshf cŸsd. Ëd® bjU éahghçæl« é‰f¥gL« Ï¥bghU£fŸ giHa
bghU£fis th§Fgt®fël« é‰f¡Toa bghJ fêÎfë‹ xU Á¿a gFÂahf
cUbtL¡»wJ.

1.6.6. f©zho¡ fêÎfŸ

f©zho xU k£fhj k‰W« vëš kWRH‰Á brŒa¡ToajhF«. ekJ fêÎfëš
f©zhoÍ«, xU Á¿a g§if t»¡»wJ. cilªj ä‹és¡FfŸ, gh£ošfŸ,
xë¥gl¡FHhŒ, f©zho jfLfŸ, MŒtf cgfuz§fŸ ngh‹wit f©zho fêÎfë‹
bghJthd _y§fŸ MF«. xë®ä‹ és¡FfŸ ònshur‹£ és¡FfŸ k‰W« v®ä‹
FHhŒfë‹ ÛJ ór¥g£LŸs njhça« M¡i[L ngh‹w mghafukhd Ïuhrad«
ò‰Wnehia¤ njh‰Wé¡F« fhuâahf mik»wJ. mitfis äFªj v¢rç¡ifÍl‹
Ãç¤j¿a nt©L«.

1.6.7. ÏiH¡fêÎfŸ(fibres)
jhtu§fŸ k‰W« éy§Ffëš cŸs ÏiHfŸ äfΫ bkJthf k£F« j‹ik
bfh©lit. Ït‰iw cukh¡f Áw¥ò ͤÂfis ifahs nt©L«.

ekJ khãy¤Âš ãuhfç¡f¥gL« nj§fhŒ eh®, fæW jahç¡f¥ ga‹gL»wJ. nkY«

Ϥjahç¤jè‹nghJ V‰gL« fêÎfŸ, br§fŸ Nisfëš vçbghUshfΫ,
étrha¤Â‰F bjhG cukhfΫ ga‹gL¤j¥gL»wJ. Ï«Kiwfshš kWga‹gh£o‰F
c£gL¤j¥gL»wJ.

bj‹id eh® fêÎfŸ

16
 eh® fêÎfëèUªJ fæW jahç¤jš

bj‹id eh® fêÎfŸ fhsh‹fS¡F ts®¢Á¤ jskhf ga‹gL»wJ.

1.6.8. mghafukhd/Mg¤jhd fêÎfŸ

V‰fdnt F¿¥Ã£lgo Å£L cgnahf¥ bghU£fshd fofhu§fŸ, if¡fofu§fŸ,
ßnkh£ f©£nuhšfŸ, xë® ( ä‹) és¡FfŸ, FHhŒ és¡Ffëš ga‹gL¤j¥gL«
ng£lçfŸ Å£oš cUthF« mghafukhd fêÎfshF«. kU¤Jtkid fêÎfŸ k‰W«
bjhê‰rhiy¤ jahç¥òfëš »il¡F« éisbghU£fëš mÂf cnyhf e¢R k‰W«
Ïurhad§fŸ cŸsd. Ï¡fêÎfŸ ãy¤Âš CLUé k© k‰W« Úiu khRgL¤J»wJ.

ng£lç fêÎfŸ

kU¤Jtkid
fêÎfŸ k‰W«
kåj‹ k‰W«
bjhê‰rhiy
jhtu« jhtu C‹
fêÎfŸ (fd
k© c©âfŸ c©âfŸ
cnyhf§fŸ)

17
 nkY« Ï¡fêÎfŸ brofshš c¿Šr¥g£L Ïij c©Q« jhtu c©âfis
br‹wil»wJ. kåj‹ Ϫj e¢R¤j‹ik¡ bfh©l jhtu k‰W« éy§Ffis czthf
c£bfhŸ»wh‹. Ïjdhš kåj clèš fd cnyhf§fŸ nrU»‹wd. Ïit kuòtê
FiwghLfŸ k‰W« ò‰WnehŒ¡F têtF¡»wJ. Å£L cgnahf¡ fêÎfS« ä‹ fêÎfëš
xU Á¿a g§F t»¡»wJ. cz΢r§»èæ‹ têahf cæçd§fë‹ clèš
Ïurhad§fŸ nr®tJ cæçaš Âu£Á (Bio accumulation) vd¥gL«. cjhuzkhf DDT
k‰W« v©nlhršÕ‹ ngh‹w ó¢Á¡bfhšèfŸ cz΢r§»è têahf kåjå‹ clèš
nrU»‹wd.

óäæš mÂntfkhf tsu¡Toa jhtu« _§»š. mJ xU ehis¡F

47.6 Ï‹¢ ts®»‹wd.

brašghL-15

NHèaš ò¤jf§fŸ Áyt‰iw gh®¤J cæ® Âu£Á (Bio accumulation) g‰¿a xU g¡f
m¿¡ifia x¥gilthf MÁççl« rk®¥Ã¡fΫ.

1.6.9. ä‹ fêÎfŸ (E- waste)

j‰fhy¤Âš kèÎ éiyæš ä‹dQ fUéfŸ k‰W« cgfuz§fŸ »il¥gjhš
kåj®fŸ gGjilªj cgfuz§fis vëš ö¡»ba¿a ja§Ftšiy.
bjhiyæa¡»fŸ (Remote Control) mÂfséš fêÎfshf m¥òw¥gL¤j¥gL»‹wd.
giHa thbdhè¥ bg£ofŸ, fâ¥gh‹fŸ (calculators), gHik thŒªj bjhiy¡fh£Á¥
bg£ofŸ, fâå kj®ngh®L, if¥ngÁ, ko fâå ngh‹wit bgU«ghyhf
ãuhfç¡f¥gL»wJ.

if¥ngÁ fêÎfŸ ä‹ fêÎfŸ

18
 ~Ãdhè¡ gyiffŸ, mYäåa«, ä‹gFëfŸ (Electrolytes), ghjur«, nf£äa«,
è¤Âa«, fhça«, nghuh‹, jhäu«, ngh‹wit ä‹fêÎfëš bgU«g§F t»¡»‹wd.
nkY« Ïit mghafukhd k‰W« kWRH‰Á brŒa Ïayhjjhš Ï¡fêÎfŸ jåahf
tif¥gL¤j¥gL»‹wd. mÂf c£TWfŸ bfh©l ãiw ä‹jil gyiffis (Populated
Circuit Board) Û©L« ga‹gL¤j KoÍ«. ä‹fs« k‰W« ng£lç jahç¡F« ãWtd§fŸ
m¥bghU£fë‹ MÍŸ fhy¤Â‰F Ë m«ä‹ fêÎfis c‰g¤Âahs®fns ÂU«g¥ bgW«
bghW¥ig V‰f nt©L«. Ï›tifæš mt‰iw eh« ju«Ãç¤J c‰g¤Âahs®fS¡F
Û©L« mD¥Ã it¤jš nt©L«.

brašghL-16

Ú c‹ ÅL k‰W« gŸëæš f©l¿ªj cnyhf fêÎfŸ k‰W« mt‰iw mf‰W«

têfŸ g‰¿ MuhŒf
khzt®fis ÏU FG¡fshf¥ Ãç¤J ÑnH bfhL¡f¥g£LŸs m£ltizæš
F¿¥Ã£LŸs jftšfis nrfç¡fΫ.
xU khj¤Âš khzt®fë‹ FL«g§fëš cUth¡f¥g£l ä‹dQ fêÎfë‹
v©â¡ifia fh£L« m£ltiz
ng£lç¡ if¥ngÁ fâå/fâå
khzt® bga® fêÎfë‹ fêÎfë‹ cgfuz§fë‹
v©â¡if v©â¡if v©â¡if

khzt® g§fë¥ò:

 ãuhfç¥ò k‰W« fêÎ v‹gj‰fhd é¤Âahr¤ij khzt®fŸ j§fsJ bg‰nwh®

k‰W« j§fsJ e©g®fSl‹ g»®ªJ bfhŸsΫ

 khzt®fŸ jh§fŸ nrfç¤j ãuhfç¥òfis tif¥gL¤Â m¥bghUŸfë‹ ga‹fŸ

g‰¿ éth¡fΫ.

1945-š ËnuhÁkh mQF©L bto¥ò¡F Ë ËnuhÁkhit

gRik¥gL¤j _§»šfŸ ts®¡f¥g£lJ.

19
 m¤Âaha« -2

j‰nghija eilKiwfŸ

2.1 miyah¤Â¡fhLfŸ (Mangrove Forest )

miyah¤Â ku§fŸ fl‰fiunahu R‰W¢NHèš e‹F jiH¤J tsU«

mt‰¿‹ ts®¢Á¡F e‹Ü® k‰W« c¥òÚ® Ïu©L« njit¥gL»wJ.

miyah¤Â ku§fŸ flY« MW« rªÂ¡F« fêKf Jthu§fëš ts®»‹wd.

Û‹, Ïwhš k‰W« Û‹FŠR M»ait thH äfΫ cfªj Ïlkhf cŸsJ.

Ï¡fhLfŸ fl‰fiu mç¥ig jL¡»wJ. nkY« Rdhä, òaš k‰W« Nwhtëæ‹

jh¡Fjiy k£L¥gL¤J»wJ.

m¥gFÂ thœk¡fë‹ Û‹Ão bjhêiy nk«gL¤J»wJ.

flšthœ cæçd cz΢r§»èæš mo¥gilahf

ÏU¥gJ miyah¤Â ku§fŸÃ¢rhtu« - miyah¤Â fhLfŸ

bfhR¡fŸ j‹ Ïiu mU»š cŸsij kåj‹ k‰W« éy§FfŸ btëæL«

fh®g‹il M¡irL thÍit it¤J czU«.

20
 brašghL - 17

khzt®fis FG¡fshf Ãç¡fΫ, R‰Wyh¤ js§fŸ k‰W« ãid΢Á‹d§fë‹

gl§fis nrfç¤J mj
id g‰¿a jftšfis FG¡fshf nrfç¤J éth¡fΫ.

2.2. K‹ndh¡FfŸ - kd¥gh‹ik

rhiynahu§fëš Fé¡f¥gL« fêÎfŸ r»¡f Koahj fh£ÁahF«. R‰Wyh v‹gJ
Ïa‰ifia uÁ¥gj‰nf, Mdhš eh«, j©Ù® F¥ÃfŸ, ciwfŸ, vŠÁa czÎfŸ k‰W«
czÎ¥bghU£fis _l¥ ga‹gL¤j¥gL« bghU£fŸ ngh‹wt‰iw ö¡» v¿ªJ
Ïa‰ifia khRgL¤J»nwh«. ÏJ Ïa‰ifæ‹ mHF, Nœãiyæ‹ rkãiy k‰W«
ÏWÂahf kåj thœ¡ifiaÍ« Ó®Fiy¡»wJ.

bgU«ghyhd k¡fŸ fêÎfis kiwthd Ïl¤Âš Fé¤njh, vç¤njh mšyJ

òij¤njh/ãy¤Âš ãu¥Ãnah, mf‰W»‹wd®. c©ikæš ÏJ fêÎfis mf‰W«
KGikahd mQFKiw Ïšiy. nkY« Mg¤Â‹ msit Fiw¡f¡ ToaJ« Ïšiy.

ÏJ éU«g¤j¡f m¿éaš ó®tkhd mQFKiw Ïšiy. nkY« eh« ekJ

bghW¥òfis btFthf kwªJ« tU»nwh«.

brašghL-18

c‹ R‰W¥òw«/bjU/Å£oš fhz¥gL»‹w fêÎfŸ g‰¿a c‹ brhªj fU¤J¡fis

tH§F. fêÎfis m¥òw¥gL¤Jtš rçahd eilKiw k‰W« jtwhd eilKiwfis¥
g£oaè£L mt‰iw¥ g‰¿ c‹ fU¤J¡fis btë¥gL¤J.

Vw¤jhH xU tUl¤Âš 2 nfhona 50 Ïy£r« bjhiy¡fh£Á¥ bg£ofŸ

ö¡»ba¿a¥gL»wJ.

21
2.3. Fé¤jš (Dumping)
fêÎfŸ nkyh©ikæš jåeg®fŸ k‰W« ãWtd§fŸ mt‰¿‹ fêÎfis Âwªj
btëæš bfh£Ltij vëa têKiwahf fUJ»‹wd®. bghJthf fêÎfis ahnuh
xUtç‹ Ïl¤Âš bfh£LtJ jåegçläUªJ Mu«gkhF« brayhF«.

ÏJnghš efu k¡fŸ j§fSila fêÎfis mUfhikæš cŸs »uhk§fëš

Fé¡»‹wd®. rçahd fêÎ nrfç¥ò Kiw ÏUªjnghÂY« fêÎfŸ F¥ig¤bjh£oæš
nghl¥gLtij fh©»nwh«. nkY« Ïit bjUKidfëš cŸs bgça bjh£ofëš
bfh£l¥gL»wJ. m§»UªJ mit Fé¡fs¤Â‰F vL¤J¢bršy¥gL»wJ. Ï¢braš
xUtuJ Ãu¢Áidia k‰wtU¡F kh‰WtJ MF«. fêÎfis Fé¡F« kd¥gh‹ik
ehfçfkhd r_f¤Âš V‰W¡bfhŸs KoahJ.

2.3.1. Âwªj btëæš bfh£l¥gL« fêÎfshš V‰gL« v®kiw

éisÎfŸ

 fêÎfŸ vèfŸ k‰W« <¡fë‹ bgU¡f¤Â‰F VJth»wJ.

 bfhR¡fŸ k‰W« nehŒ gu¥ò« ó¢Áfë‹ Ïd¥bgU¡f Ïlkhf ÏJ és§F»wJ.

 Ϫj nehŒ gu¥ò« ó¢ÁfŸ (Vectors) knyçah, ahid¡fhš nehŒ, bl§F fhŒ¢rš,
Á¡f‹Fåah, kŠrŸ fhkhiy ngh‹w gy bjh‰WnehŒfis gu¥ò»‹wd.

 ÏJ gh®¥gj‰F mUtU¥ghfΫ, J®eh‰w¤ij V‰gL¤JtjhfΫ cŸsJ.

 ÏÂèUªJ V‰gL« fêÎÚ® nk‰gu¥ò ÚiuÍ« ãy¤jo ÚiuÍ« khRgL¤J»wJ.

 fêÎÚ® thŒ¡fhšfëš F¥igfŸ nr®ªJ fêÎÚ® nj¡f¤ij V‰gL¤J»‹wd.

 ÏJ kiHÚ® ãy¤Âš CLUÎtij jL¡»wJ.

2.4. vç¤jš
cy®ªj ÏiyfŸ, fh»j F¥igfŸ, ciwfŸ k‰W« Ãw Å£L cgnahf¡ fêÎfis
vç¤jš _y« m¥òw¥gL¤JtJ xU vëa têahfΟsJ. eh« mt‰¿š Ãsh°o¡
bghU£fŸ k‰W« Ãw bghU£fis Ãç¡fhkš, Âwªjbtëæš vç¥gJ òéæ‹ tëk©ly«
khriltš bgU«g§F t»¡»wJ.

22
2.4.1. fêÎfis vç¤jš
vç¡F«nghJ btënaW« òif, ilah¡ì‹fŸ, ~òôuh‹fŸ, ghè-mnuhkho¡
iA£nuhfh®g‹fŸ ngh‹w e¢R thÍ¡fSl‹ fyªJéL»wJ. mj‹ rh«gš fd cnyhf
v¢r§fSl‹ nr®ªJ khril»wJ. ca® bt¥gãiyæš _oa fyåš vç¤jš “vçô£Ljš”
vd¥gL«. Ϫj òif tëk©ly¤Âš cŸs thÍ¡fSl‹ fyªJéL»wJ.

Âl fêÎfis vç¥gjhš btënaW« ml®ªj fU«òifahš fh‰W

khRgL¤JtJ f©Tlhf bjç»wJ. F¥igfŸ cy®ªj ÏiyfŸ, giHa
thfd cÂçghf§fŸ k‰W« Ãw Âl fêÎfis vç¤jš cy»‹ gy gFÂfëš
jil brŒa¥g£LŸsJ.

fêÎfis vç¤jš

xU kåj‹ xU ehis¡F ruhrçahf Ïu©L »nyh F¥igfis

ãuhfç¡»‹wh‹.

2.4.2. vç¥gÂdhš V‰gL« v®kiw éisÎfŸ

 f£L¥ghl‰W vç¥gJ tëk©ly Ó®nf£o‰F K¡»a Mjhukh» gRikæšy (Green
House Effect) éisit V‰gL¤J»wJ.
 kåj®fŸ Ï«khRg£l thÍ¡fis RthÁ¥gjhš M°Jkh, Ãuh§ifo° (Bronchitis)
ngh‹w nehŒfS¡F M£gL»wh®fŸ.

23
  Ï›tifahd òif Eiupuš ò‰WnehŒ¡F têtF¡»wJ.
 bghUŸfis vç¡F«nghJ fd cnyhf§fëèUªJ btënaW« ghjur M¡irLfŸ
Ãwé FiwghLfis V‰gL¤J»wJ.
 fhßa« eu«ò r«gªjkhd nfhshWfis V‰gL¤J»wJ.
 nf£äa« ÓWÚuf braèH¥igÍ«, ca® Ïu¤j mG¤j¤ijÍ« k‰W« kuòtê
FiwghLfisÍ« V‰gL¤J»wJ.
 M®brå¡ btŸis k‰W« Át¥ò Ïu¤j mQ¡fë‹ c‰g¤Âia Fiw¡»wJ.
 Fnuhäa« Eiupuš ghÂ¥òfS¡F fhuzkh»wJ.

2.5. òij¤jš/ãy¤Âš ãu¥òjš

eh« e« fêÎfis MHkhd Fêfëš mšyJ óä¡F moæš òij¡»‹nwh«. eh«

fçk k‰W« fåk F¥igfis mf‰w ãy¤Âš ãu¥òjš Kiwna ãuªju Ô®thf
fUJ»nwh« (Landfills). mJ Ãu¢ridia v®fhy¤Â‰F x¤Â¥nghLjš mšyJ
Ãu¢ridia Ïl« kh‰WtJ ngh‹wjhF«. ÏJ v®fhy¤Â‰F it¡F« mQF©lhF«.
eh« v®fhy jiyKiwæU¡F Ãu¢ridfis nrä¤J it¡»‹nwhkh?

WHO MuhŒ¢Áæ‹go tUl¤Â‰F 2.4 nfho k¡fŸ fh‰W khRgh£odhš

Ïw¡»‹wd®.

2.5.1. fêÎfis òij¤jš/ãy¤Âš ãu¥òtjhš V‰gL« v®kiw

éisÎfŸ
 fh‰W òfh ãiyæš fçk¥bghU£fŸ ÁijÎW«nghJ mÂf mséš Û¤nj‹ thÍ
cUth» gRikæšy éisit V‰gL¤Â òéæ‹ gUtãiy kh‰w¤Â‰F
fhuzkh»wJ.

24
  Ï¢ÁijÎ eilbgW« nghJ cäH¥gL« bt¥g M‰wš. óäia bt¥g« mila
brŒ»wJ.
 òé bt¥gkiljè‹ éisthf, flš k£l« ca®»wJ.
 gUtãiy kh‰w§fŸ V‰gL«
 òašfŸ mo¡fo cUthfyh«
 gUtãiy mik¥ig vëš fâ¡f Koahj , c¢r¡f£l éisit V‰gL¤J«.
 nkY« ó¢Áfë‹ _ykf jhtu§fS¡F nehŒfŸ V‰gl thŒ¥ò©L.

 bt¥g cäœéidæ‹ fhuzkhf bgUkséš fh£L¤Ô cUthf têtF¡F«.

2.6. ãiy¤j khRfŸ (Persistant Pollution)

 R‰W¢ NHèš Áy khRfŸ ÁijÎwhkš m¥gona cŸsd. Ï«khRfŸ ãiy¤j
khRfŸ vd miH¡f¥gL»‹wd. ÏitfŸ ãiy¤j fçk khRfŸ (Persistant Organic
Pollution), k‰W« ãiy¤j fåk khRfŸ (Persistant inorganic Pollution) vd Ïu©L
tifahf Ãç¡f¥gL»‹wd.

2.6.1. ãiy¤j fçk khRfŸ – mêÎfŸ g‹åbu©L

ãiy¤j fçk khRfŸ v‹gJ R‰W¢ NHè‹ Ú©lfhy« mêahÂU¡F«
fåk¢ nr®k§fŸ MF«. Ï«khRfŸ ãy¤Âš ãu¥g gLtjhY«, òij¡f¥gLtjhY« óä
khril»wJ. Ï‹W Ïurhad bjhêšJiwæš rha¡ fhuâfŸ c‰g¤Â xU K¡»a g§F
t»¡»wJ. xU fhy¤Âš bt©iz kŠrŸ (Butter Yellow) v‹w bgaç‹ Ñœ czÎ rha¡
fhuâahf ga‹gL¤j¥g£l Ã-ilbk¤Âyik‹, mnrhbg‹Ó‹ ngh‹w gytifahd
ãwäfŸ måèåèUªJ bgw¥g£lJ.

tUl¤Â‰F 1,50,000 ng® òé bt¥gkhjè‹ fhuz¤Âdhš Ïw¡»‹wd®.

cæçd k©ly§fëš äf K¡»akhdit ÏdbgU¡f k©ly«, nehŒ v®¥ò

k©ly« k‰W« ehsäšyh Ru¥ÃfŸ k©ly« kåj thœ¡if¡F mo¥gilahd
Ï«k©ly§fis ãiy¤j fçk khR¡fŸ gh¡»wJ. bfhG¥Ãš fiua¡Toa Ϫj¡ fçk
khR¡fŸ e« clèš Á¿J Á¿jhf nr®ªJ, ov‹V é‹ c£TWfëš kh‰w« V‰gL¤J»wJ.
ov‹Véš ãfG« kh‰w¤jhš kugQ¡fëš kh‰w« V‰gL»wJ. kugQ¡fëš V‰gL«

25
kh‰w« mL¤j jiyKiw¡F fl¤j¥gL»wJ. Ãw¡F«nghnj FHªijæ‹ clèš jhŒ¥ghš
k‰W« fUé‹ têahf ãiy¤j khRfŸ fârkhd msÎ ÏU¥gJl‹ thœehŸ KGtJ«
R‰WNHš Ó®nf£lhš bgU¡fkil»wJ. Ïjdhš cæçd§fS¡F ky£L¤j‹ik,
ò‰WnehŒ, Ah®nkh‹fŸ brašgh£oš rk¢Ó®æ‹ik, Ãwé¡FiwghL, éªJ¡fë‹
v©â¡if FiwÎngh‹w Ãu¢ridfŸ V‰gL»‹wd.

cæça¢ Áijé‰F cŸshfhj k‰W« R‰W¢ NHiy khRgL¤j¡Toa 12 urhad§fŸ

f©l¿a¥g£L mêÎ fhuâfŸ-12 vd tif¥gL¤j¥g£LŸsJ.

mitfŸ

1. mšç‹ (Aldrin) ó¢ÁbfhšèfŸ

2. Fnsh®nl‹ (Chlordane) ó¢ÁbfhšèfŸ

3. Ošç‹ (Dieldrin) ó¢ÁbfhšèfŸ

4. v‹ç‹ (Endrin) ó¢ÁbfhšèfŸ

5. bA¥lFnsh® (Heptachlor) ó¢ÁbfhšèfŸ

6. bA¡rhFnshnuh bg‹Ó‹ (Hexa Chlorobenzene) ó¢ÁbfhšèfŸ

7. äbu¡° (Mirex) ó¢ÁbfhšèfŸ

8. lh¡[h~bg‹ (Toxaphene) ó¢ÁbfhšèfŸ

9. ghè Fnshçndl£ ig Ãidš (Polychlorinated bjhê‰rhiy fêÎ

Biphenyl)

10. il Fnshuh il Ãidš oiuFnshnuh <nj‹ ó¢ÁbfhšèfŸ

(Dichloro Diphenyl Tri Chloro ethane)
11. ghèFnshçndl£ il bg‹nrh-Ã-il M¡Á‹ (Poly F¥igfŸ k‰W« kU¤Jt¡
chlorinated dibenzo-p-dioxin) fêÎfŸ

12. ghèFnshçndl£ ilbg‹nrh ~òÍuh‹ F¥igfŸ k‰W« kU¤Jt¡

(Polychlorinated dibenzo furon) fêÎfŸ

DDT, bA¥lFnsh®, Fnsh®o‹ ngh‹w ó¢Á kUªJfis jahç¡F«

bjhê‰rhiy fêÎfëš cŸs Fnshçnd‰w« bg‰w iA£nuh fh®g‹fis
`Rnlhnkhdh° Ángìah’ v‹D« ng¡Oçah k¡f¢ brŒ»wJ.

26
2.7. fyit fêÎ cukh¡fèš ftå¡f nt©oait
fd cnyhf¡ fêÎfshd ÏU«ò, fh£Ûa«, by£ Kjèait k‰W«
Ãsh°o¡fëèUªJ tU« fêÎfshd iA£u#‹ Fnshiu£, °ilç‹ thÍ, il
M¡i[l° k‰W« ~òuh‹fŸ, FHš és¡FfëèUªJ (Tube Light) tU« cnyhf
M¡irLfŸ k‰W« Ãw mghafukhd fêÎfŸ cukh¡fèš CLWtjhš fyit
fêéèUªJ bgw¥gL« cu« e¢R¤j‹ik mil»wJ. mjdhš fd cnyhf§fŸ
cukh¡fY¡F cfªjjšy.

khzt® g§fë¥ò:

j‰nghJ eilKiwæš cŸs fêÎfŸ mf‰W« Kiwfis MuhŒªJ m«Kiw

rçah jtwh v‹gij éthÂ. mj‰fhd fhuz§fis g£oaèLf.

73 tifahd ó¢Á¡bfhšèfŸ ãy¤jo ÚçY« F¿¥ghf FoÚçY«

fhz¥gL»wJ.

27
 m aha« -3
m¤Âa -

ó{a Î (zero Waste

a¡fêÎ e)

3.11. tiuuaiw:
Mf°nghh®£ mf
fuh êÎ’
`fê v‹
‹w th®
®¤ijia “ftd¡¡Fiwthf
f
ga‹ggL¤Jjš mšyJ bryéLjš“, ““KGikahfΫ k
k‰W« e‹whfΫ
e «
ga‹ggL¤j¤jt¿
¿a“ k‰WW« nt©©Lbk‹nw w mf‰w¥ ¥g£l“ v‹ ‹W tiuuaW¡»wJ.
fêÎfŸŸ Ïa‰iffæš cUtthtJ Ïššiy v‹gi
ij Ï›ti iuaiufŸŸ bjëÎgLL¤J»wJ.
ÏJ kåj el¤i ijæ‹ btë¥ghlh
b hF«. vd o Waste) ó{íafê
dnt (zero êÎ v‹gJJ
£fis ft
bghU£ tdkhf ga‹gL¤J
g JtJ mšy yJ ts§ §fis KG GikahfÎ
Ϋ k‰W««
KiwahfΫ ga‹gL¤Jt tJ k‰W« bghU£fiis ftd¡Fiwthf f ga‹gLL¤jhikÍ«
«
MF«.

ó{a¡fêé‰f fhf bgUkséš

£läl
lnth m
mÂf ntiynah ¤
brŒa¤
njitæ
æšiy. kk¡fŸ kddš V‰gL L« xU Á¿¿a
kdkh‰
‰w« k‰W«
« kd¥gh‹‹ikna ekJ khãy y¤ij
ó{a¡f
fêÎ khãy
ykhf kh‰w
w Koͫ.

fêÎfŸŸ cUtht tjhš V‰ggL« Mg¤¤J g‰¿ é éê¥òz®Î Î

ϤjUz¤Âš njitn n
nkY« 5`R
R’ nfh£ghhlhd Reffuse
(kW¤jš), Reducce (Fiw¤
¤jš), Reu
use (kWga‹ghL), Recycle
R
(kWRH‰
‰Á) k‰W«« Recover (ä£blLL¥ò) eilKKiwgL¤j j Jt§f
nt©L L«.

fêÎfis mf‰Wjš
m v‹gJ k
kåjdhš cUth¡f
f¥gL« fêÎfiss
mf‰W« brašKKiwahF«. thfd
d§fëèUUªJ btë
ënaW« f
fh®g‹ nkhhdh¡irL
L
ngh‹w
w thÍ¡fêêÎ, rh¡f
fil ngh‹
‹w Âut fêÎ k‰
‰W« Âl fêÎfŸ k¡fshš š
cUth¡¡f¥gL»w
wJ.

3.2. ó{a
a¡fêé
é‹ mo
o¥gil¡
¡ nfh£g
ghLfŸ
Ÿ
ó{a¡fêé‹ ‹ mo¥gil l¡ nfh£ghhL 3 `E’ ia
i mo¥gilahf¡ bfh©lJ
b .
Ethics (e‹bd¿)), Efficienccy (brašÂ
Âw‹) k‰W« Econom mics (bghUshjhu«). Ï«_‹WW
`E’¡fŸŸ fêÎfss‰w rKj jha¤Â‰fhhd ts¤Â ‹ ghJf fh¥ò k‰WW« nkyhh©ikæ‹ ‹
Ïy¡fz z¤ij KK‹bkhê»wJ. nkY Y« Ïit rKjha
r bghhUshjhu¤
¤Âš e‹bd d¿ k‰W«
«

28
Âwikahd bghUŸ ga‹gh£L Kiw k‰W« Ef®Î Kiwfis tunt‰»wJ. Ïš
msÎU¡fŸ (Parameters) bjëthf ÏU¥gjhš jtwhd – és¡f§fis mDkÂ¥gšiy.

cy»š 2.5 Kjš 3 äšèa‹ k¡fŸ nghJkhd Rfhjhu mik¥Ã‹¿

thœ»‹wd®.

3.2.1. Ethics (e‹bd¿)

ÏJ Ïa‰ifÍl‹ kåj‹ x‹¿æU¡F« mQKiwia F¿¡»wJ. nkY«
Ïit eLãiyahd ÚÂæ‹ mo¥gilfis F¿¥gJl‹ kåj‹ Ï¢rKjha¤Â‰F«,
Ïa‰if¡F« M‰w nt©oa bghW¥òfis ãidÎgL¤J»wJ. cjhuzkhf be¿ahf
Å£L Úiu ga‹gL¤Jtjhš Úiu bgUksÎ nrä¡f Ko»wJ. Ïjdhš bgUksÎ k¡fŸ
gadil»‹wd®.

3.2.2. Efficiency (brašÂw‹)

Fiwthd _y§fëèUªJ rhjfkhd ga‹fis bgWtJ brašÂw‹ vd¥gL«.
ÏJ nritfŸ k‰W« bghU£fŸ ga‹gh£o‰F« bghUªJ«. cjhuzkhf Å£oš
v›éjkhd M‰wiyÍ« Âwikahf ga‹gL¤Âdhš vŠÁæU¡F« e« Ïa‰if
ts§fis ghJfh¡f KoÍ«.

3.2.3. Economics (bghUshjhu«)

bghUshjhu« v‹gJ jåkåjå‹ Ïyhg¤ij k£L« F¿¡fhkš rKjha¤Â‹
x£Lbkh¤j Ïyhg¤ij cŸsl¡»ajhF«. X£Lbkh¤j gy‹ v‹gJ bghUshjhu¤ij
K‹nd‰w¥ ghijæš bfh©L brštJl‹ rKjha¤Âš cŸs midtç‹ eyid¥
29
ghJfh¥gnjhL v®fhy rªj¡F V‰w R‰W¢NHiy¥ ghJfh¡f¢ brŒ»wJ.
cjhuzkhf cŸqçš »il¡F« bghU£fis th§Ftjhš bghÂÎ fêÎfis
(Package waste) j鮥gJl‹ cŸq® bghUshjhu¤ij nk«gL¤j têtF¡»wJ.

mÂfç¤JtU« ngh¡Ftu¤J khRgh£odhš khuil¥ò, M°Jkh k‰W«

Ïja nehahš Ïs« tsš cæçH¥ò V‰gL»wJ.

cŸq® ts§fis ga‹gL¤Â m¥gFÂæš thG« k¡fS¡F

ntiythŒ¥gë¡f¡Toa NHY¡F nfL éisé¡fhj bjhê‰Â£l§fŸ Úo¤j ãiy¤j
bghUsh¤Â‰F têtF¡»wJ. cz΢r§»è (Food Chain) k‰W« czÎ tiyfëš
(Food web) vªj cæçd« gh¡f¥g£lhY« mJ R‰W¢NHiy gh¡F« mJnghš
rKjha¤Âš gytifahd bjhêšfŸ cŸsd. mt‰WŸ gHikÍ«, ghu«gçaK« cŸs
bjhêšfŸ cŸsd. m¤bjhêèš v¤bjhêš gh¡f¥g£lhY« rKjha¤Â‹ ts®¢Á
gh¡f¥gL« Ï¥nghJ eh« eilKiwæš xUKiw ga‹gL¤Â ãuhfç¡F« bghU£fis
ga‹gL¤jtjhš k©gh©l« brŒÍ« bjhêš äfΫ ghÂ¥gilªJŸsJ.
k£gh©l§fis cgnah»¤jhš clè‰F Mnuh¡»akhdjhfΫ m¥gFÂæš thG«
k¡fS¡F ntiythŒ¥ò më¥gnjhL rKjha bghUshjhu ts®¢ÁÍ« nk«gL«. nkY«
m¥bghU£fshš R‰W¢NHY¡F v›éj ghÂ¥igÍ« V‰gL¤Jtšiy.

brašÂw‹

bghUshjhu«
e‹bd¿

ó{a¡fêé‹ mo¥gil

nfh£ghLfŸ

30
3.3. ó{a¡ fêé‹ c£TWfŸ
3.3.1. öa c‰g¤Â
R‰W¥òw¤ij khRgL¤jhkš R¤jkhd _y¥bghUŸfis¡ bfh©L bghUŸfis
c‰g¤Â brŒÍ« Kiwna Jha c‰g¤ÂahF«. Ï›thW c‰g¤Â brŒa¥gL« bghUŸfŸ
Ú©l fhy ga‹gh£o‰fhfΫ kW RH‰Á¡F V‰w bghUshfΫ ÏU¡f nt©L«

3.3.2. c‰g¤Âahs®fis Ú©lfhy bghW¥ng‰f it¤jš

c‰g¤Âahs®fisna mt®fë‹ c‰g¤ÂæèUªJ btëahF« fêÎfS¡F
bghW¥ng‰f it¡f nt©L«. (c«) gad‰w FHš és¡Ffis c‰g¤Âahs®fns ÂU«g
vL¤J mê¡f brŒa it¤jš.

3.3.3. ga‹glh _y§fis ÂU«g¥bgWjš

Ó®brŒjš, Ûs¥ga‹gL¤Jjš, kWRH‰Á, òJ¥Ã¤jš, Ûs¥bgWjš, k‰W« cukh¡Fjš.

3.3.4. Âw‹ nk«gL¤Jjš

rKjha¤Âš Ïa‰ifia F¿¤j éê¥òz®it cUth¡Fjš , Ïa‰if¥ bghU£fë‹

K¡»a¤Jt«, Ïa‰if _y§fis ghJfh¤jš, _y§fis bjhl®¢Áahf ga‹gL¤j
njitahd c¤Âfis MuhŒjš.

3.3.5. g§fë¥ò

rKjha¤Âš mid¤J m§f¤Âd®fisÍ« ó{a¡ fêit (fêéšyh cyf« )

neh¡»¥ gaâ¡f it¤jš. x›bthU jåkåjD« taJ, ÃçÎ, Ïd«, ghèd
ghFgho‹¿ mt®fsJ g§fë¥ig ó{a¡ fêΡF më¡f nt©L«.

3.3.6. bfhŸif k‰W« r£l«

jåkåj‹ k‰W« rKjha«, bfhŸif k‰W« Ô®khd§fŸ _y« nk‰f©lt‰iw
tYñ£Ljš.

khzt®fë‹ g§fë¥ò:

ó{afêÎ ãiyia mila c‹Dila jå¥g£l fU¤ij TWf. mt‰iw v›thW

eilKiw¥gL¤JthŒ?

j‰nghJ e«eh£oš M©LnjhW« 30 Kjš 40 nfho tiu

ä‹bghU£fŸ Fé¡f¥gL»‹wd. mt‰¿š 20% Fiwthd ä‹fêÎfns
kWRH‰Á¡F c£gL¤j¥gL»wJ.
31
 m¤Âaha« -4

ó{a¡fêit mila brŒa nt©oaJ

4.1. 5 R – bfhŸif
K‹ò R£o¡ fh£oaJ nghy 5R[5 R- kW¤jš, kWga‹ghL, kWRH‰Á, kh‰ÖL brŒ,
Fiw¤jš] bfhŸifia¥ Ëg‰¿ M‰wšä¡f ԮΠrh®ªj fêÎ mf‰W« Kiwia
Ëg‰w¥gl nt©L«.

5 R – fë‹ jiyÑœ ÃuäL

äfΫ
kW¤jš éU«g¤j¡fJ

Fiw¤jš

kWga‹ghL

kWRH‰Á

Û£blL¤jš

FiwasÎ
éU«g¤j¡fJ

32
brašghL :19

FG éthj¤Â‹ _y« fêÎfis Ú¡F« Ñœf©l Kiwfis Ëg‰¿ xU bjhl® ãfœÎ

gl« (Flow Chart) jah® brŒ.

m) Ãsh°o¡ bghU£fŸ Ïšyh gŸë éHh¡fŸ

M) Ãsh°o¡ bghU£fŸ Ïšyh Ãwªj ehŸ éHh
Ï) Ãsh°o¡ bghU£fŸ Ïšyh ÂUkz éHh
<) Ãsh°o¡ bghU£fŸ Ïšyh R‰Wyh k‰W« Á‰Wyh

4.2. ó{a¡ fêÎ Ãu¢rhu¤Âš v‹ g§fë¥ò

eh‹ v‹ ÅL, gŸë, mYtyf« M»a Ïl§fëš KGikahf Ãsh°o¡
bghU£fis j鮡»nw‹. nkY« ó{a¡ fêit miltj‰F v‹Dila e©g®fŸ
k‰W« m©il mayhiuÍ« ËtU« 12 c¤Âfis kdKtªJ Ëg‰w tèÍW¤Jnt‹.

4.3. ó{a¡ fêit milÍ« 12 c¤ÂfŸ

4.3.1. bghÂÎ¥ bghU£fë‹ msit¡ Fiw¤jš
eh« cUth¡F« F¥igfëš bgU«g§F t»¡F« bghÂÎ¥ bghU£fë‹
ga‹gh£il Fiw¥gj‹ _y«, fêÎfis Fiw¡fyh« (cjhuzkhf) fil¡F¢ br‹W
bghU£fŸ th§F«nghJ Jâ¥igfis ga‹gL¤Jjš

4.3.2. e¢R¡ fêÎfis Fiw¡F« eilKiwia Ëg‰Wjš

ó¢Á¡ bfhšèfS¡F gÂyhf kh‰W ͤÂfis ifahs nt©L«. cjhuzkhf
rhkªÂia njh£l¤Âš ts®¥gjhš ó¢Áfis m©lélhkš jL¡f Ko»wJ. Å£L
cgnahf¥ bghU£fëš cŸs mghafukhd bghU£fS¡F gÂyhf ntW bghU£fis
ifahS« Kiwia nk‰bfhŸs nt©L«.

gok vçbghU£fis (Fossil fuels) vç¥gjhš xU tUl¤Â‰F Vw¤jhH 600

nfho l‹fŸ fh®g‹ il M¡irL thÍ tëk©ly¤Âš nr®¡»wJ.
mt‰¿‹ mséš gh fh®g‹ il M¡irL thÍ k£Lnk fhLfŸ k‰W«
flšfshš (Photosynthesis – xë¢nr®¡if) mf‰w¥gL»wJ.

33
4.3.3. kWga‹gh£L¥ bghU£fis ftd¤Âš bfhŸSjš
kWga‹gh£L bghU£fŸ k‰W« bfhŸfy‹fis ga‹gL¤Jtjhš fêÎfŸ
Fiw»wJ. Ïj‹ _y« Âl¡ fêÎ nkyh©ik¡fhd bryÎ Fiw»wJ. cjhuzkhf
nj®ªbjL¡f¥g£l cnyhf§fshš Md gh¤Âu§fŸ k‰W« bfhŸfy‹fis
ga‹gL¤Jjš.

4.3.4. Úo¤J ciH¡F« bghU£fis gGJÚ¡» ga‹gL¤Jjš

ila® k‰W« rhjd§fis Kiwahf gGJ Ú¡» guhkç¤jhš Ú©l ehŸ
ga‹gL¤j KoÍ«.

4.3.5. kWga‹gh£L¥ igfŸ, bfhŸfy‹fŸ k‰W« ÃwbghU£fŸ

igfŸ, bfhŸfy‹fŸ k‰W« ÃwbghU£fis ãuhfç¥gj‰F K‹ mt‰iw
Rfhjhukhd Kiwæš k‰W« eilKiwæš Û©L« ga‹gL¤j KoÍkh v‹W MuhaΫ.
bghU£fis Û©L« Û©L« ga‹gL¤Jtj‹ _y« mt‰¿‹ MÍŸ fhy« Úo¥gJl‹
Âl¡fêéš nrU« msÎ btFthf Fiw»wJ.

4.3.6. mçjhf ga‹gL¤J« bghU£fis th§fhÂU¤jš

mçjhf ga‹gL¤j¥gL« bghU£fshd ÏU«ò rhjd§fŸ, éHh¡fhy
bghU£fis nrfç¤J it¥gjhš JU Ão¡»wJ,. e« Å£o‹ ga‹gh£L Ïl¤ij mil¤J
bfhŸtJl‹ ÏWÂahf F¥igahf kh¿éL»wJ. mçjhf ga‹gL¤J« bghU£fis
m©il mayhWl‹ g§»£L ga‹gL¤j nt©L«.

4.3.7. ö¡» v¿jY¡F gÂyhf é‰wš mšyJ jhd« tH§Fjš

xUtç‹ F¥ig k‰wtç‹ òijayh»wJ. njita‰w rhjd§fŸ, MÍj§fŸ
k‰W« Jâkâfis ö¡» v¿tj‰F gÂyhf mitfis é‰fnth mšyJ jhdkhf
tH§fnth Kay nt©L«.

4.3.8. kWRH‰Á brŒjš

kWRH‰Á Mu«Ã¥gj‰F K‹ Koªj tiu fêÎfis j鮥gj‰fhd brašfis
nk‰bfhŸsΫ. kWRH‰Á bghU£fëèUªJ jahç¡f¥gL« bghU£fŸ tH¡fkhd
bghU£fŸ jahç¡f njit¥gL« M‰wiy Fiw¥gJl‹ _y¥bghU£fis ghJfh¡»wJ.

34
4.3.9. kWRH‰Áæš cUthd bghU£fis nj®Î brŒjš
kWRH‰Áæ‹ _y« cUthd òÂa bghU£fis th§» ga‹gL¤Jtj‹ _y«
kWRH‰Á Kiwia bt‰¿aila¢ brŒayh«.

4.3.10. jhtu fêÎfŸ k‰W« czÎ fêÎfis cukh¡fš

njh£l¤Âš f¤jç¡f¥g£l jhtu ghf§fŸ k‰W« Ûjkhd czÎ¥ bghU£fis
(ä¢r§fŸ) Å£o‹ njh£l¤Âš cukh¡Fjš _y« F¿¥Ã£l msÎ fêÎfŸ
Fiw¡f¥gL»wJ. Ïit Kiwahf cukh¡f¥gL«nghJ Ï¡fêÎfŸ k©â‰F ts«
nr®¥gJl‹ ÅLfëš ts®¡f¥gL« bjh£o¢ brofS¡F« cukhf ga‹gL»wJ.

4.3.11. _y§fis Fiwthf ga‹gL¤Â, kWRH‰Á eilKiwia

g»®ªJ bfhŸSjš
_y§fis Fiwthf ga‹gL¤Jjš, kWRH‰Á brŒjš, cukh¡fš g‰¿a
jftšfis g»®ªJ bfhŸs nt©L«. nkY« Ϥjftš mid¤J ju¥Ãd®fS¡F«
bršY« tifæš e«nkhL bjhl®òila midtnuhL« g»®ªJ bfhŸs nt©L«.

4.3.12. M¡fó®tkhf ÁªÂ¤J fêÎfë‹ msÎ k‰W«

e¢R¤j‹ikia Fiw¡F« òÂa têKiwfis
f©LÃo¤jš
Âl¡fêÎfë‹ msÎ k‰W« e¢R¤ j‹ikia Fiw¡f gy têfŸ cŸsd.
M¡f¥ó®tkhf ÁªÂ¥gj‹ _y« giHa bghUŸfë‹ òÂa ga‹ghLfisÍ«,
_y§fis¡ Fiw¥gj‰fhd rh¤Âa¡ TWfisÍ«, kWRH‰Á KiwfisÍ« f©l¿a
Koͫ.

brašghL-20

cdJ bg‰nwh® k‰W« e©g®fël« fyªJ MnyhÁ¤J gÂè bghU£fë‹

ga‹ghLfis bjçªJ bfhŸf.

(v.fh)

ö¡» v¿Í« j£LfS¡F gÂyhf, Ïa‰ifahd thiH Ïiyfis ga‹gL¤Jjš.

ö¡» v¿Í« f¥òfS¡F gÂyhf JUÃo¡fhj v~F f¥òfis ga‹gL¤Jjš.
ö¡» v¿Í« ngdh¡fS¡F gÂyhf ik C‰W ngdh¡fis ga‹gL¤Jjš.
Ãsh°o¡ igfS¡F gÂyhf Jâ¥igfis gçªJiu brŒ.
35
brašghL – 21

gytifahd Ãsh°o¡ fêÎfS¡F kh‰whf gÂè bghU£fis ga‹gL¤J« Kiwia

g‰¿ FGthf ÏizªJ brašÂ£l« jah® brŒf.

4.4. fêéèUªJ bršt«

fh»j fêÎfis nrfç¤J bjU éahghçæl« é‰gj‹ _y« Á¿J gz«
<£lyh«. bjU éahghçfŸ Ït‰iw kWRH‰Á brŒgtçl« vL¤J¢bršt®.
fh»j§fis jahç¡f ku§fëèUªJ bgw¥gL« _y¡T¿‹ njit Fiw¡f¥gL»wJ.
Ïjdhš Áy ku§fŸ fh¥gh‰w¥gLtnjhL njr« gadil»wJ. Ãsh°o¡ bghUŸfë‹
Fiwthd ga‹ghL bg£nuhèa¤Â‹ njitia Fiw¡»wJ. Ïnj Kiwæš fêÎfis
gzkh¡f KoÍ«.

brašghL – 22

fêÎfis gzkh¡F« nkY« gy têfis MuhŒªJ tF¥giwæš fyªJiuahLf.

brašghL – 23

NHèaš k‹w brašgh£o‹ xU gFÂahf cdJ gŸëæš ga‹gL¤j¥g£l fh»j§fŸ

k‰W« Ãsh°o¡ fêÎfis nrfç¤J thu« xUKiw bjU éahghçæl« é‰gid brŒ.
v›tsÎ gz« <£L»whŒ v‹W gh®.

4.4.1. _y§fis Ãç¤j¿jš:

eh« K‹dnu gh®¤j tifæš fêÎfis mf‰Wtj‰fhf gšntW fêÎfis
x‹whf nr®¥gJ ò¤Ârhè¤jdkhfhJ. k¡F« F¥igfis g¢ir¡ TilæY« k¡fhj
F¥igfis Át¥ò¡TilæY« k‰W« mghafukhd F¥igfis fU¥ò¡ TilæY«
Ãç¤J¥ nghLtJ vëa têahF«. mit cukh¡fš mšyJ kWRH‰Á ngh‹w
brašfS¡F vëjhf ÏU¡F«.

36
 4.5. cukh¡fš:
fêÎfis cukh¡fš v‹gJ R‰W¢ NHY¡F Ïz¡fkhd fêÎ mf‰W«
têahF«. Ï¢brašKiw k¡F« F¥igia k©, Ú®, fh‰W k‰W« Ãw bghUŸfnshL
fy¥gjhF«. gH« k‰W« fhŒf¿, m§fho¡ fêÎfis cukh¡F«nghJ k©â‹ ts«
ghJfh¡f¥gL»wJ.

4.5.1. cukh¡fš v‹gJ 3 ãiyfëš K‰W¥bgW»wJ.

ãiy- I

Mu«g¡ f£l¤Âš vëa f£lik¥ò bfh©l bghU£fŸ äjbt¥g gh¡Oçah¡fshš

(Mesophilic Bacteria) ntfkhf Áij¡f¥gL»wJ. Ϫãiyæš bt¥gãiy
mÂfç¡F«nghJ äjbt¥g gh¡Oçah¡fë‹ brašÂw‹ mÂfç¡f¥gL»wJ.

ãiy- II

ca® bt¥g gh¡Oçah¡fŸ (Thermophilic Bacteria) Á¡fyhd bghU£fshd

òuj§fŸ, bfhG¥ò, fh®nghiA£nu£°, bršYnyh° (broæ‹ eh® ÏiHfŸ) k‰W«
brä-bršYnyh° Ïitfis ca®bt¥g ãiyæš Áij¡»wJ. bt¥g« 55-60
o»ç bršÁa° tiu ca®tjhš E©QæçfŸ mê¡f¥gL»wJ. ÏWÂahf
Ï›tifahd gh¡Oçah¡fS¡F C£l« Fiwtjhš bt¥gãiy Fiw»wJ.

ãiy- III

Ϫãiyæš äjbt¥g gh¡Oçah¡fŸ Û©L« vŠÁÍŸs bghU£fis Áij¡»wJ.

Ï¢braš Koªj Ë cu« Û©L« F뮪J tëk©ly bt¥gãiy¡F
ãiy¥gL¤j¥gL»wJ. j‰nghJ Ϫj cu« k©â‰F vUthf ga‹gL¤j
jah®ãiyæš cŸsJ.

k©òG cukh¡fš
jhtu¡ fêÎfŸ, bt£l¥g£l òš,
cæça¢ ÏiyfŸ, mÂf msÎ Áè¡fh
ÁijÎW« fh‰nwh£l cukh¡fš
bfh©l jhtu ghf§fŸ, òuj«
bghU£fŸ br¿ªj fhŒf¿fŸ, czÎfŸ,
rik¡fhj Ïiw¢Á, Û‹, rik¤j
Ïiw¢Á
cæ® thÍ

cukh¡fY¡F fh‰W, Nça xë k‰W« <u¥gj« njit¥gL»wJ. FêfŸ,

bjh£ofŸ (ou«fŸ) bfhŸfy‹fŸ, igfŸ M»a Féaš ngh‹w Kiwfëš
cukh¡fš nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
37
4.5.2. Fêfëš cukh¡fš
Ï«Kiw e« eh£oš cukh¡fY¡F ga‹gL¤j¥gL« bjh‹W bjh£l
têKiwahF«. Ï«Kiwæš Ïu©L FêfŸ 2 mo Ïilbtëæš, 2mox 2mox 2mo
v‹w mséš mik¡f¥gl nt©L«. (Ï›tsÅLfŸ ãfH¡Toa Ïl¤ij¥bghW¤J
khWglyh«) Á¿a F¢ÁfŸ, fhŒªj ÏiyfŸ k‰W« òš Kjèat‰iw bfh©L Kjš
Fêæ‹ mo¥gFÂæš gu¥Ã cukh¡fiy bjhl§»a Ëd® ÂdK« ga‹gL¤j¥gL«
cæ® k¡F« fêÎfis mš bfh£o¡bfh©nl tu nt©L«. thu« xUKiw, fhŒªj
ÏiyfŸ k‰W« F¢Áfis gu¥Ã xU mL¡if V‰gL¤Â fh‰nwh£l¤ij cWÂ¥gL¤j
nt©L«. Fê ãu«ò«tiu ÂU«g ÂU«g Ï¢braiy brŒa nt©L«. Ëd® m¡Fêæš
kziy¡bfh£o cw§F« ãiyæš nk‰bfh©L ga‹gL¤jhkš _oélnt©L«.
Ϫãiyæš Ïu©lh« Fêæ‹ cukh¡fš KotilÍ«nghJ Kjš Fêæ‹ cu«
mf‰w¥g£L kWga‹gh£o‰F bfh©Ltu¥gL»wJ. Fiwªj kiH bghêÎ, Fiwªj
msnt J¥òwÎ éy§FfŸ bfh©l gFÂ k‰W« nghJkhd k© k‰W« ãy« bfh©l
gFÂfëš k£Lnk Ï«Kiw V‰wjhF«.

38
4.5.3. ÁWfy‹ k‰W« ghidfëš cukh¡fš
ÅLfëš vëš »il¡f¡Toa k©ghidfŸ, Ãsh°o¡ bjh£ofŸ,
ÏitfëY« cukh¡fš nk‰bfhŸsyh«. Fêfëš cukh¡FtJ nghš ÏJ xU vëa
KiwahF« Mdhš Fêfë‹ nkšgu¥ig k©zhš _Ltj‰F gš Ï«Kiwæš xU
_oia¡ bfh©L Kl¥gL»wJ. fy‹fëš njitahd msÎ JisfŸ ÏL«nghJ
nghÂa fh‰nwh£l« »il¡»wJ. cukh¡fèš mGFjiy¤ j鮥gj‰fhf Ϫj fy‹fŸ
r‰W caukhd Ïl¤Âš it¡f¥gl nt©L«.

4.5.4. caçl¤Âš cukh¡fš

(Window composting)
jiuk£l¤Âš ÏUªJ r‰nw ca®thd
Ïl¤Âš mÂf mséš Rkh® 6 Û£l® cau«
tiu cæ® k¡F« F¥igfis bfh£l
nt©L«. »il¡F« fêΡF V‰g
Ïl¤Â‹ Ús«, mfy« khWglyh« F¿¥Ã£l
Ïilbtëæš Féaiy vªÂu«
_ykhfnth mšyJ M£fis¡ bfh©nlh
òu£oéLtj‹ _y« cukh¡fš
Jçj¥gL¤jgL»wJ. vdnt Ï«Kiw
cukh¡fèš xU Áwªj KiwahF«.

rikayiw k‰W« njh£l¡fêÎfis cukh¡fY¡F c£gL¤Jtj‹ _y«

40% fêÎfŸ ãy¤Âš Fé¡f¥gLtij j鮡fyh«.

39
4.5.5. bjh£
£ofëš cukh¡f
fš
Ï«Kiwæ
æš jiuk£l¤J¡F nkš
n fh‰nw
wh£l« cŸ
Ÿs br§fš
š bjh£ofŸ
Ÿ mik¤J
J
cukh¡
¡f¥gL»wJ
J. Ï«Ki
iwæš njhh£l¡ fêÎ
ÎfŸ , bjU
U F¥igf
fŸ, fhŒf¿
¿ fêÎfŸ
Ÿ
ngh‹w
wit mÂf
f mséš cukh¡f¥g
gL»wJ. Ϫj bjhh£ofŸ rhhiynahu§fŸ k‰W«
«
rªij gFÂfëY ¥gL»wJ. Ϥbjh£o
Y« it¡f¥ ofëš Ú® òFtij j
j鮥gj‰F
F nkšòw«
«
xU _o
oÍ« mÂè
èUªJ btë
ënaW« Úi
iu c¿ŠR
Rtj‰F xU
U c¿ŠÁ¡
¡FêÍ« mik¡f¥gl
m l
nt©L
L«.

gy Á¡fy
yhd k‰W«
« Ãu¤naf
fkhf éi
idòçÍ« E©Qæç
E ç tiffŸ, F¿¥ghf
f
Û¤nj‹
‹ thÍ c
cUth¡F« gh¡Oça§
§fë‹ br
rašgh£od
dhš Û¤nj
j‹ thÍ cUthF«
«
brašK
Kiw bk¤j åì° (Metthanogene
jndhb#å esis) vd miH¡f¥gL
m L»wJ.

4.5.6. k©ò
òG cu« jahç¤j
jš

tif¥gL¤
¤j¥g£l fê
êÎfis E©Qæç
E çfŸ k‰W«
« k©òG¡f
fë‹ _y« cæçaš
š
brašg
gh£o‰F c£gL¤j¥g
c gl nt©L«. k©òG
G¡fŸ gF
FÂ msÎ Á
Áij¡f¥g£l k‰W«
«
80% <uu¥gj« bfhh©l fçk
k bghU£fi
is c£bf
fhŸ»‹wd
d. fçk fê
êÎfis k©
©òG¡fŸ
Ÿ
ga‹gL
L¤Â cuk
kh¡FtJ, fêÎ Ïa
a‰ifahf Áija vL¤J¡bf
v fhŸs¥gL«
« neu¤ij
j
ä¢r¥gL¤J»wJ
J. cubghhU£fSl‹
‹, k©òG
G¡fë‹ Ru¥òfS«
R fy¥gjhš
š Ï›Îu«
«
jhtu¤
¤Â‹ ts®®¢Áia ö©L«
ö b
brašk£Lk
k‹¿ k©
©â‹ Ú®n
nrä¡F« ÂuidÍ«
«
nk«gL
L¤J»wJ. gFÂ
Âahf Á
Áij¡f¥g£
£l fçk
k fêÎf
fis, k©
©òG¡fŸ
Ÿ
c£bfhhŸS«nghJ
J mit Á¿a
Á czÎ
Î JfŸfs
shf mj‹ thæš br
rš»wJ. Ï›ÎzÎ
Î
JfŸfŸ k©òG
Gé‹ tæ
æ‰W gFÂ
Âæš behÂ
Âæ‹ bra
ašgh£lhš
š ntÂæa
aš kh‰w«
«
40
milªJ ÏWÂahf rëahš _l¥g£l fêthf clèèUªJ btëna‰w¥gL»wJ. vdnt
k©òGé‹ brašgh£o‰F cŸshF« fçk fêÎfŸ Ïa‰Ãaš k‰W« ntÂæaš
kh‰w¤Â‰F cŸsh»wJ. fçk fêÎfis mf‰Wtš k©òGit¥ ga‹gL¤JtJ
ÂlfêÎ nkyh©ik¡F xU tu¥Ãurhjkhf cŸsJ. k©òG cu« eh‰w§fhš k‰W«
jhtu§fë‹ clš Ïd¥bgU¡f¤ij ö©L»wJ. ef®òw§fë‹ fçk Âl fêÎfis
k©òG cukhf kh‰Wjš, fçkbghU£fŸ mG» V‰gL¤J« khir jilbrŒtJl‹,
étrha¤Âš ntÂ¥bghU£fë‹ ga‹gh£il Fiw¡»wJ.

k©òG cukh¡fš Å£lséš ghidfëš, ou«fëš k‰W« bjh£ofënyna

brŒa KoÍ«. 80% <u¥gj« bfh©l kh£L¢rhz« mšyJ ghÂÁijªj cæ®k¡F«
fêÎfis bfh©L òG¡fŸ gL¡ifia cUth¡f nt©L«. bfhŸfy‹, ghid mšyJ
bjh£oæš cukh¡FjY¡fhf cUth¡f¥g£l gL¡ifæš òG¡fis nghJkhd
v©â¡ifæš él nt©L«. òG¡fŸ òÂaj£gbt¥g NHY¡F gHf k‰W« bgUf xU
thu mtfhr« bfhL¡f nt©L«. Ëd® ÂdK« cæ®k¡F« fêÎfis mt‰¿‰F
czthf më¡f bjhl§f nt©L«. Ï›thW jahç¡f¥gL« k©òG cukhdJ rKjha«
mšyJ midtU« xUKfkhf vëš ga‹gL¤Jtj‰F V‰wjhf cŸsJ.

4.5.7. bghU¤j¥ghL (Suitability)

všyh tifahd cæ®k¡F« fêÎfS¡F k©òG cukh¡fš Kiw
V‰wjhF«. fêÎfëš cŸs Á¡fyhd _y¡TWfis Áij¤J mt‰¿YŸs
e¢R¤j‹ikia Fiw¡f têtF¡»wJ.

brašghL – 23

NHèaš k‹w¤Â‹ elto¡ifæ‹ xU gFÂahf c§fŸ gŸëæš

cukh¡fè‹ gy tiffis gæ‰Á brŒJ mt‰iw khzt®fSl‹ fyªJiuahLf.

F¿¥ò

MÁça® khzt®fis FG¡fshf Ãç¤J x›bthU FGé‰F«

cukh¡fè‹ xU tifia gçnrhjid brŒa bfhL¤J mt®fis têel¤jΫ.

41
4.6. cæ® thÍ (BIO-GAS)
fh‰W òfh brçkhd« (Anaerobic Digestion)
cæ® thÍit (Kj‹ikahf Û¤nj‹ k‰W« fh®g‹-il-
M¡iril bfh©lJ) cUth¡F»wJ. Kiw¥gL¤j¥g£l
totik¥ig bghW¤J, cæ® thÍ bt¥g« k‰W« ä‹rhu¤ij
c‰g¤Â brŒÍ« (generator) b#dnu£liu Ïa¡f
ga‹gL»wJ mšyJ bfhÂfy‹fëš, vçô£oæš
vçbghUshf vç¡f¥gL»wJ.

4.6.1. bk¤jndhb#åì°
(Methanogenesis)
gy Á¡fyhd k‰W« Ãu¤nafkhf éidòçÍ« E©Qæç tiffŸ,
F¿¥ghf Û¤nj‹ thÍ cUth¡F« gh¡Oça§fë‹ brŒygh£odhš Û¤nj‹ thÍ
cUthF« brašKiw bk¤jndhb#åì° vd miH¡f¥gL»wJ.

Ï¢brašKiw 4 goãiyfëš eilbgW»wJ.

1. Kjš ãiyæš cæ®k¡F« fêÎfëš cŸs fh®nghiA£nu£, bfhG¥ò k‰W«

òuj§fŸ ngh‹wit mj‹ vëa TWfshd r®¡fiu, bfhG¥ò mäy§fŸ k‰W«
mändh mäy§fshf kh‰w¥gL»‹wd. Ϫãiy Úuh‰gF¤jš (Hydrolysis)
vd¥gL«.

2. Ïu©lh« ãiyæš, Ϫj vëa TWfŸ nkY« fh®nghå¡ mäy«, iA£u#‹,

fh®g‹-il- M¡i[L k‰W« mnkhåahthf kh‰w¥gL»wJ. Ϫãiy
mìnlhb#åì° (Acedogenesis) vd miH¡f¥gL»wJ.

3. Ϫãiyæš ÏitfŸ mÁo¡ mäy«, fh®g‹-il-M¡i[L k‰W«

m«nkhåahthf khW»wJ. Ï«_‹wh« ãiy mì£nlhb#åì°
(Acetogenesis) vd miH¡f¥gL»wJ.

4. ÏWÂahf Ϥjåk§fŸ Û¤njdhf kh‰w¥gL»wJ. Ϫãiy

bk¤jndhb#åì° vd¥gL«. mÂf msÎ Û¤nj‹, fh®g‹-il-M¡irL
k‰W« FiwasÎ iA£u#‹ ršigL bfh©l Ï›thÍ ‘cæ®thÍ’ v‹W« mšyJ
rhz-thÍ v‹W« F¿¥Ãl¥gL»wJ.

4.6.2. bghU¤j¥ghL (Suitability)

ãy¤jo Ú®k£l« mÂf« cŸs Ïl¤Âš fêÎÚ® bjh£o mik¡f KoahJ,
m›él§fëš kåj fêit mf‰w fh‰¿šyh brç¤jš Kiw cfªjjhF« (V‰wjhF«)
fhšeil fêÎfS¡fhf totik¡f¥gL« fh‰¿šyh brç¥gh‹fŸ ‘rhz vçthÍ
mik¥ò’vd¥gL«. Ïiw¢Á, Û‹ mšyJ Ïiw¢Á Tl¡ fêÎfŸ bgUkséš ifahs
ÏJ V‰w KiwahF«.

cyf mséš Ú® khRgh£odhš xU ehëš 15,000 nk‰g£l k¡fŸ

Ïw¡»‹wd®.
42
4.6.3. Å£L fêÎÚ®R¤Âfç¥ò

ruhrçahf xU Å£oš xU ehis¡F 2220 è£l®fS¡F nkš

j©Ù® ga‹gL¤j¥gL»wJ.

43
4.6.4. Å£L fêÎ Ú® kWRH‰Á
Å£oš Jâ Jit¤jš, Fë¤jš ngh‹wt‰whš btënaW« fêÎ Ú® Å£L
fêÎ Ú® vd¥gL«. Ït‰iw kWRH‰Á brŒJ Å£L cgnahf¤Â‰F k‰W«
étrha¤Â‰F« ga‹gL¤jyh«. Ï¢brašKiw Kjšãiy R¤Âfç¥ò k‰W«
Ïu©lh«ãiy R¤Âfç¥ig bfh©LŸsJ.

Kjš ãiy R¤Âfç¥ò

Å£L fêÎ Ú® tof£oaË tiy miw¡F brY¤j¥gL»wJ. m§»UªJ

Kjš ãiy R¤Âfç¥ò bjh£o¡F mD¥g¥g£L FiHnrwhf khW»wJ. FiH
brç¡f¥gL«nghJ Û¤nj‹ thÍ cUth»wJ. Ϫj Û¤nj‹ thÍ rik¥gj‰F« k‰W«
és¡if vç¥gj‰F« ga‹gL»wJ.

Ïu©lh« ãiy R¤Âfç¥ò

Kjš ãiy R¤Âfç¥ò bjh£oæèUªJ btënaW« Úçš gh¡Oçah

fy¡f¥gL»wJ. fh‰Wh£lY¡F Ë ÏW gÂÎ bjh£o¡F mD¥g¥g£L m§F
Fnshç‹ thÍ nr®¡f¥gL»wJ. Ï›thW R¤Âfç¡f¥g£l Ú® brh£LÚ® ghrd¤Â‰F
ga‹gL»wJ.

cæ® k¡fh fêÎfis Û£blL¤jš

cæ® k¡fhjit

kWga‹gh£L f©zho/be»êò£ofŸ,
m£il¥bg£o, ä‹Jiz¡fUéfŸ,
ÏaªÂu cgfuz«/rhjd§fŸ, mghafukhd ng£lçfŸ, FHš
j£LK£L rhkh‹fŸ, berÎ és¡FfŸ, kUªJfŸ, Å£L
bghU£fŸ, f£Lkhd bghU£fŸ k‰W« cgnahf Ïurhad§fŸ
t©z¥ó¢R

Õ§fh‹ bghUŸfŸ, f£Lkhd

kWRH‰Á jhŸfŸ, be»ê¡
fêÎbghUŸfŸ
FtisfŸ, cnyhf«, JâfŸ

44
 4.6.5. f©zhoæ‹ kWRH‰Á
Át¥ò TilæèUªJ f©zho F¥Ã fêÎfis nrfç¤J kWRH‰Á
brŒÍ« bjhê‰rhiy¡F mD¥g¥gL»wJ. ϧF f©zho F¥ÃfŸ behW¡F«
ÏaªÂu¤Jl‹ Ïiz¡f¥g£l T«ò toéyhd éãnahf fyåš bfh£l¥gL»wJ.
bfh£l¥g£l f©zho ò£ofŸ fšby£ gF¡F brY¤j¥gL»wJ. m§F cUt mséš
tif¥gL¤j¥g£L, fh»j§fŸ ngh‹w bghU£fŸ Ú¡f¥gL»wJ. ϧ»UªJ bghoahf
kh‰W« gF¡F brY¤j¥g£L bghoah¡f¥gL»wJ. Ë fyit vªÂu¤J¡F bfh©L
bršy¥gL»wJ. Ë m¡f©zho¤ JfŸfSl‹ urhad¥ bghUŸfŸ nr®¡f¥g£L
Û©L« f©zhoahf kh‰w¥gL»wJ.

f©zhoæ‹ kWRH‰Á Miy

brašghL -24

f©zho bghU£fis v›thW fistJ v‹gij cdJ e©g®fSl‹ fyªjhnyhÁ¤J

xU £l¤ij jahç¡fΫ.

4.6.6. Ãsh°o¡ igfë‹ kWRH‰Á

Ãsh°o¡ igfëš 20 rjÅj¤ij kWRH‰Á brŒaKoÍ«. fisa¥g£l
Ãsh°o¡ igfis Át¥ò TilæèUªJ nrfç¡f¥g£L, kWRH‰Á brŒÍ« ika¤Â‰F
mD¥g¥gL»wJ. Ϫj ga‹gL¤j¥g£l Ãsh°o¡FfŸ R¤jfç¡f¥g£L
gj¥gL¤j¥g£L, Û©L« JfŸfsh¡f¥g£L òÂa kWRH‰Á Ãsh°o¡ igfŸ
cUth¡f¥gL»‹wd.

45
brašghL -25

m) Âwªj btëæš Jh¡»ba¿a¥gL« Ãsh°o¡ igfis fhšeilfŸ

c£bfhŸs neçL»wJ. brŒÂ¤jhŸfëš k‰W« cdJ gŸë Ehyf¤Âš ÏU¡F«
g¤Âç¡iffëš ãuhfç¡f¥g£l Ãsh°o¡ r«gªjkhd Rthu°akhd
jftšfis¥ g‰¿ fyªjhnyhÁ¡fΫ.
M) Ãsh°o¡ igfis kWRH‰Á brŒÍ« têfis MuhŒªJ éth¡f.

4.6.7. fh»j¤Â‹ kWRH‰Á

ÅLfŸ mYtyf§fŸ, gŸëfŸ ngh‹w Ïl§fëš ÏUªJ ãuhfç¡f¥g£l
fh»j§fis Át¥ò TilæèUªJ nrfç¡f¥g£L mt‰iw kWRH‰Á my»‰F
mD¥g¥gL»wJ. Ϫj kWRH‰Á my»š rha« mf‰w¥g£L, uhrhad« ga‹gL¤Â
btS¡f¥gL»wJ. Ëd® Ïit R¤Âfç¥ò¡F c£gL¤j¥g£L ne®¤ÂahfΫ,
EQ¡fkhfΫ, nj®ªbjL¡f¥gL»wJ. Ëd® Tœ fyitia bt¥g ÏaªÂuéaš
brašKiw¡F c£gL¤j fh»j« jahç¡F« ÏaªÂu¤Â‹ _y« Û©L«
fh»jkh¡f¥gL»wJ.

brašghL -26

NHèaš k‹w¤Â‹ xU brašghlhf, cdJ tF¥giwæš ÅzhF« fh»j§fis

nrfç¤J kWRH‰Á¡F mD¥Ã it¡f nt©L«.

F¿¥ò

fh»j§fis fr¡» RU£lhkš ne®¤Âahd jhŸfshf nrfç¤J bjU

éahghçfël« é‰f nt©L«.

RthÁ¡F«nghJ bgçat®fisél FHªijfŸ 6 kl§F mÂf khRgh£il

Eiupuš _y« c£bfhŸ»‹wd® v‹gij MuhŒ¢ÁfŸ ã%ịwd.

46
 4.7. F¥ig nrfç¥gtç‹ gâ – xU òçªJz®Î
F¥ig nrfç¥gt®fŸ rKjha¤Â‰F xU ghuh£L¡Fça nritia
ò绋wd®. Ït®fŸ bjU Xu§fëš cŸs ö¡»ba¿a¥g£l bghU£fis nrfç¤J
bjU éahghçfël« nr®¡»‹wd®. Ïj‹_y« Ït®fŸ j§fS¡F Fiwªjg£r
tUkhd« k£Lnk <£lKo»‹wJ. rKjha¤Âš jhœªj ãiyæš ÏU¥ÃD« Ït®fŸ
fêÎfis mf‰¿ R‰W¥òw¤ij Koªjtiu öŒikahf it¡F« ca® gâia
brŒ»‹wd®. fh»j Ts§fŸ, cnyhf Ts§fŸ, Ãsh°o¡¥ò£ofŸ Kjèat‰iw
nrfç¤J é‰W thœifia el¤J»‹wd®. Ïjdhš Ït®fŸ mghafukhd k‰W«
khR¥g£l fêÎfshš ghÂ¥ò¡F cŸsh»‹wd®.

4.7.1. bjU éahghçfŸ

kWRH‰Á k‰W« kWga‹gh£L fêÎfis nrfç¡F« ika§fŸ eilghij
éahghçfŸ k‰W« F¥ig nrfç¥gt®fŸ nrfç¡F« fêÎfis th§» t®¤jf«
brŒ»‹wd®. mt®fŸ fêÎfis gy tifæš ju« Ãç¤J x£il cilrš
éahghçfël« 鉻‹wd®.

4.7.2. X£il cil¢rš éahghçfŸ

X£il cil¢rš éahghçfŸ v‹gt®fŸ bjU éahghçfëläUªJ
Ãsh°o¡ k‰W« cnyhf J©Lfis mÂf mséš th§» é‰F« bkh¤j éahghçfŸ
Mt®. fêÎfis Ϫj x£il cil¢rš fêÎfis t©oæš (Truck) V‰¿ kWRH‰Á
MiyfS¡F mD¥Ã it¡»wh®fŸ.

4.7.3. kWRH‰Áahs®fŸ
kWRR‰Áahs®fŸ v‹gt®fŸ X£il cil¢rš fêÎfis cU¡»
Ãç¤bjL¤J ga‹gL« òÂa bghUshf th®¤bjL¡F« Á¿a bjhêš ãWtd§fshF«.
ϧF kW ga‹gh£L bghU£fŸ R¤Âfç¡f¥g£L kW cgnahf¤Â‰F jahuh»wJ. Ϫj
KG mik¥ò« bjUéahghçfëläUªJ Mu«Ã¤J kWRH‰Áahs® tiu Ú©L
fêÎfis brštkhf kh‰W»wJ.

brašghL -27

xU cŸq® X£il cilrš éahghçæl« br‹W mtçl« cŸs gytifahd

fêÎfë‹ kÂ¥òfis F¿¥bgL¡fΫ. cŸq® bjU éahghçæ‹ fil¡F
br‹W fêÎfis v›thW Ãç¤bjL¡f¥gL»wJ v‹W F¿¥bgL¡fΫ.
ó{íafêit c‹Dila ÅL, tF¥giw k‰W« gŸëæš v›thW
eilKiw¥gL¤JtJ v‹gij g‰¿ xU £l« jah® brŒaΫ.

X›bthU ãäl¤Â‰F« xUäšèa‹ Ãsh°o¡¥igfŸ

ga‹gL¤Â ö¡»ba¿a¥gL»wJ.
47
 4.8. fêÎfs‰w (Ãwªj ehŸ ngh‹w) ãfœ¢ÁfŸ
bfh©lhl Áy F¿¥òfŸ
Ïa‰if ó¡fŸ k‰W« Ïa‰if Ïiyfis bfh©L my§fhu§fŸ
brŒayh«. bra‰if my§fhu§fis ga‹gL¤Âdhš mt‰iw nrfç¤J Û©L«
Û©L« ga‹gL¤j nt©L«. igfŸ mšyJ bgh£ly§fëš mil¡f¥glhj
czÎfis th§f nt©L«. thiH k‰W« Ãw Ïiyfis czÎ gçkhw ga‹gL¤jyh«.
Ú® k‰W« Ãw ghd§fis v~F nfh¥igfëš tH§fyh«. czÎfŸ j£oY« FoÚiu
v~F nfh¥igfëY« (stainless steel) tH§Ftjhš xUKiw ga‹gL¤Â ö¡»ba¿Í«
bghU£fë‹ ga‹ghL FiwÍ«.

brašghL -28

fêÎfs‰w éHh¡fŸ k‰W« ãfœ¢Áfis bfh©lhl nkY« gy têfis

gçªJiu¡fΫ.

48
 m
m¤Âah a« -5

Ãs
sh°o¡ Ïšy
yh jäHf«

5.1. ne
eh¡fK«
« F¿¡n
nfhS«
K‰¿æY«
« R‰W¢NH
HnyhL Ïi
izªj khhãykhf jäHf¤ij
j kh‰WtJ Ú©lfhy
y
F¿¡nf
fhshF«. fêÎfs‰
‰w jäHf¤ij fh©
©gJ cld
do njit
tahF«. bghJthf
f
fêÎfë
ë‹ bgU
U«gFÂ Ãsh°o¡¡
à fêÎfshf ÏU¥g
gjhš jäH
Hf¤ij Ãsh°o¡¡
à ¡
fêÎfs
s‰wjhf kh‰w
k M¡fó®t elto
o¡iffŸ v
vL¡f¥g£L
L tU»wJ
J.

5.2. NHèaš
N š r£l§
§fS«,, elto
o¡ifÍ«
«
jäHf¤Âš
š vêšäF
Fªj rJ¥
¥òãy¡fhL
LfŸ, guªJ
J éçªj fl‰fiu gFÂfŸ,
gH«bg
gUik thŒ
Œªj nfhé
éšfŸ k‰
‰W« R‰Wy
yh¤jy§fŸ
Ÿ cŸsd
d. ekJ khãy¤Âš
k š
Ãsh°o¡¥bghU£
£fŸ k‰W«
« mghafuukhd fêÎ
Îfshš bk
kJthfΫ ÓuhfΫ khãy¤Â‹
k ‹
bghèÎ
Î F‹¿ tU»wJ. ekJ
e ϪÂa
a muR 40 ik¡uh‹f
fS¡F Fi
iwªj ms
sÎbfh©l
l
Ãsh°o¡¥bghU£
£fis ga‹
‹gL¤j ji
ilé¤JŸ
ŸsJ. Vbd
dåš m¥Ã
Ãsh°o¡bg
ghU£fis
s
kWRH‰
‰Á brŒa Koahjjhš
K š Û©L« fêthfnt
t khW« ãi
iy cŸsJ
J. Ïjid
d bjhl®ªJ
J
jäHf muR 60
0 ik¡uhD
D¡F Fi
iwthd Ãsh°o¡i
à gfŸ, Ft
tisfŸ k‰W«
k Ãw
w
Ãsh°o¡bghU£fŸ ga‹g lé¡f¥g£LŸsJ. Ïij jä
gL¤j jil äHf¤Âš mkšgL¤j
m j
ÑœfhQ
Q« jFªj
j elto¡i L¡f¥g£L tU»wJ.
iffŸ vL ÏJbjhhl®ghd éê¥òz®Î
é Î

49
bghJk¡fëilna V‰gL¤j éê¥òz®Î ãfœ¢ÁfŸ k‰W« nguâfŸ el¤j
£läl¥g£LŸsJ. nkY« gŸëfŸ, j‹dh®t mik¥òfŸ k‰W« Racjé¡FG¡fS«
ÏizªJ éê¥òz®Î ãfœ¢ÁfŸ el¤j cŸsd.

5.3. fêÎfs‰w khãykh¡f nk‰bfhŸs¥gL«

elto¡iffŸ
1. x›bthU FokfD« jäHf¤ij ó{ía¡ fêÎ khãykhf kh‰W« neh¡»š
gaå¡»nwh« v‹gij cWÂ brŒa nt©L«.

2. jåeg® éê¥òz®it C¡f¥gL¤j nt©L«.

3. Ef®bghUŸ mid¤J« kWRH‰¿ brŒjš nt©L«.

4. k¡fŸ midtU« Áij¡f¡Toa bghU£fshd ku«, rzš k‰W«

Jâahš Md bghU£fis ga‹gL¤j C¡f¥gL¤j nt©L«.

5. gŸëaséš Ãsh°o¡ xê¥ò Ãu¢rhu« nk‰bfhŸs nt©L«.

6. tâf ãWtd§fis Ãsh°o¡ bghU£fis j鮡f C¡f¥gL¤j

nt©L«.

7. »uhk§fŸ,mYtyf§fŸ, ãWtd§fëš ÁijÎwh bghU£fŸ

ga‹gL¤JtJ j鮡f¥gl nt©L«.

5.4. ó{ía fêÎ Ãu¢rhu¤Âš v‹Dila g§fë¥ò

v‹Dila g§fhf Å£oš Ãsh°o¡ia cgnah»¥gij K‰¿Y« j鮥ng‹
k‰W« gŸëæY« mYtyf¤ÂY« v¥bghUS« Åzhtij j鮡f fLikahf
Ka‰Á¥ng‹. eh‹ v‹Dila e©g®fŸ, cwéd®fŸ k‰W« R‰w¤jh®fS« Ït‰iw
Ëg‰w m¿ÎW¤Jnt‹.

50
5.4.1. FG brašghL

1. fêÎfs‰w jäHf¤ij¥ g‰¿ xU FG MŒÎiu, éthj«, ÁWehlf« k‰W«

éšY¥gh£L V‰ghL brŒjš.

2. khzt‹ jåahfnth mšyJ FGthfnth mt®fŸ Å£oš ga‹gL¤j¥gL«

k¡fhj bghU£fŸ g‰¿ xU khj¤Â‰F f©fhâ¤J m¥bghU£fis¡ Fiw¡f
vL¡f¥gl nt©oa M¡f¥ó®tkhd braiy g£oaèLjš.

3. c‹ Å£oYŸs k¡fh F¥igfis nrfç¤J bjU éahghçfis¡ bfh©L mj‹

kÂ¥ig m¿jš.

4. c‰Wneh¡fš k‰W« 5R bfhŸifia xU khj¤Â‰F c‹Dila m‹whl

thœ¡ifæš eilKiw¥gL¤Â xU brašÂ£l« jah®brŒjš.

5. Ãsh°o¡fs‰w khãykhf kh‰w c‹ mséš cdJ gŸëæš eilKiw¥gL¤j

nt©oa c¤ÂfŸ g‰¿ fyªJ MnyhÁ¤J mt‰iw Ëg‰w nt©oa
têKiwfis¥ g‰¿ MuhŒjš

6. Ãsh°o¡fs‰w khãykhf kh‰W« ó{íafêÎ jäHf¤ij kh‰WtJ bjhl®ghf

c§fSila NHèaš k‹w¤Â‹ brašghLfŸ k‰W« gyéjkhd nguâfŸ g‰¿
xU Mtz m¿¡ifia jah® brŒajš

7. ó§fh, rhiy rªÂ¥ò k‰W« ngUªJ ãiy§fŸ ngh‹w bghJ Ïl§fëš

ó{íafêÎ g‰¿ ãfœ¢Áfis el¤jJjš

8. gŸë¡FHªijfŸ, fšÿç khzt®fŸ, fil¡fhu®fŸ, M£nlh-ç¡õh X£Le®fŸ

k‰W« mYty®fŸ Ït®fëš M®tä¡ft®fis Ï¥gâæš <Lgl brŒjš

khzt®fë‹ g§fë¥ò:

cdJ khãy« / kht£l¤Â‹ ãiy v‹d? mit fêÎ k‰W« ãuhfç¥òfshš

gh¡f¥g£LŸsjh? M« våš m¥Ãu¢rid¡fhd Ô®Îfis TWf.

***************

51
 m¤Âaha« -6

Ïa‰ifia cz®ªJ Ïa‰ifnahL thœnth«

cæçd§fŸ thœtj‰F mo¥gil¤ njit ãy«, Ú® k‰W« fh‰W

(Fo¥gj‰F m‹whl njitfS¡F«, clš Ïa¡f¤Â‰F«, ts®Áij kh‰w¤Â‰F«,
RthÁ¤jY¡F«, thœtj‰F« R¤jkhd, Rfhjhukhd ãy«, Ú® k‰W« fh‰W
njit¥gL»wJ. Ï‹iw fhyf£l¤Âš fêÎfis ju« Ãç¡fhkš òij¥gjhY«,
vç¥gjhY«, ãy«, Ú® k‰W« fh‰W äfΫ khril»wJ. Ïjdhš thœtjhu«
gh¡f¥gL»wJ.

e« clš f£lik¥ò¡F« R‰W¢NHY¡F« ãiwa bjhl®ò cŸsJ.

R‰W¢NHèš V‰gL« kh‰w§fŸ mid¤J« m¢R‰W¢NHèš thG« cæçd§fis
neçilahfnth k‰W« kiwKfkhfnth gh¡»wJ. R‰W¢NHš Ó®nf£lhš
cz΢r§»è mšyJ czÎ tiuæš VjhtbjhU cæçd« gh¡f¥g£lhš mJ
neçilahfnth mšyJ KiwKfkhfnth kåjid gh¡»wJ. kåj Ïd¤Â‹
thœthu¤ij gh¡F« R‰W¢NHš khRgh£il f©l¿a rhjhuz k¡fshS« KoÍ«.

6.1. cæçaš F¿¥gh‹ (Bio indicators)

R‰W¢NHèš ek¡F Ô§F éisé¡F« kh‰w¤ij e« òy‹ cW¥òfsh»a f©,
fhJ, _¡F, thŒ k‰W« njhšfis bfh©L czuyh«. mJk£Lkšyhkš e«ik
R‰¿ÍŸs ku«, bro bfhofëš V‰gL« kh‰w« k‰W« éy§Ffë‹ clèš k‰W«
el¤ijæš V‰gL« kh‰w¤ij it¤J« f©LÃo¡fyh«. R‰W¢NHš (Ó®nf£il)
kh‰w¤ij ek¡F cz®¤J« cæçd§fŸ cæçaš F¿¥gh‹ Bio indicators) v‹W
miH¡f¥gL«.

fh‰W¡F ãwnkh, kznkh »ilahJ. eh« RthÁ¡F« nghJ fh‰¿š kz«

ÏUªjhš m¡fh‰wš kh‰w« ãfœªJŸsJ v‹gij czuyh«. mJnghš j©ÙU¡F«
kznkh, ãwnkh F¿¥Ã£l Ritnah »ilahJ. j©Ùiu EfU«nghJ kz«
ÏUªjhnyh, gh®¡F«nghJ ãw« ÏUªjhnyh Fo¡F«nghJ VjhtJ Rit ÏUªjhnyh
mªÚçš khR¡fŸ fyªJŸsJ v‹gij m¿ayh«. fh‰W, ãy«, Ú® M»at‰¿‹ bgsÂf,
Ïuhræd k‰W« cæçaèš éU«g¤jfhj kh‰w« ÏU¥gij khR v‹»nwh«. e« clèš
njh‹W« kh‰w§fns khR¡fë‹ m¿F¿ah«. (c.jh) vÂè‹ ml®¤Â mÂfkhf
ÏUªjhš ta‰F Û¿a K®¢ÁÍ«, clèš Á¿a Óœ bfh¥gs§fS« cUth»wJ.

MšoiA£ _¡F k‰W« Rthr¥ ghijæš vç¢rš V‰gL¤J»wJ.

52
  H2S (iA£u#‹) ršig£) mG»a K£il thilia njh‰Wé¡»wJ. ÏJ
Fk£liy V‰gL¤J»wJ.
 thfd òifæèUªJ btënaW« SO2 thªÂ k‰W« jiytèia tutiH¡»wJ.
 kh§fÜ° ankhåahit njh‰Wé¡»wJ.

6.1.1. cæçaš F¿¥gh‹ Ïd§fŸ (Bio indicator Species)

 gå¥ó©L (Drosera) xU ó¢Á c©Q« jhtu«. Ϥjhtu« mäy¤j‹ik cila
Ú®ãiyfëš thœ»wJ.
 Mfha¤jhkiu mÂfkhf tsU»wJ. Mfha¤jhkiuæ‹ ts®¢Á mªÚ® ãiy
khrilªJŸsij ek¡F cz®¤J»wJ.
 ig‹ ku§fë‹ Ïiyfëš V‰gL« g¢ira« ÏH¥ig bfh©L fh‰¿š SO2 khR
fyªJŸsij m¿a KoÍ«.
 rhkªÂ, íåah ngh‹w brofëš ÂR Ïw¥ò V‰g£lhš mªj gFÂæš SO2 k‰W«
HF khR cŸsd v‹gij m¿ayh«.
 iy¡f‹fŸ SO2 k‰W« Xnrh‹ ngh‹w e¢R thÍ¡fis vëš czu¡Toait.
ef®òw§fëš iy¡f‹fë‹ mêÎ fh‰¿š cŸs bjhl® khRgh£il
cz®¤J»wJ.

6.2. Ô®ÎfŸ
kåj Ïd«, éy§FfŸ k£Lkšyhkš óäæ‹ mo¥gil MjhukhfΫ,
cæçd§fë‹ thœé‰F _y¡fhuzkhfΫ és§F« brofŸ k‰W« ku§fS«
gh¡f¥gL»‹wd. Ï¥ghÂ¥òfëèUªJ ghJfh¤J bfhŸtj‰F«, ÛŸtj‰F« eh«
eilKiw thœ¡ifæš R‰W¢NHY¡F Ïz¡fkhd k‰W« M¡f¥ó®tkhd brašfis
Ëg‰w nt©L«. mit ehfßfk‰wit v‹w v©z¤ij éL¤J cæçd¤Â‰F«,
R‰W¢NHY¡F« nfL éisé¡F« fêÎfŸ Ïšyh cyf« gil¥ngh«. X›bthU
braY¡F« rkkhd v®éid c©L v‹gJnghy R‰W¢NHY¡F nfL éisé¡F«
vªj xU Á¿a braiy eh« brŒjhY« mit g‹kl§F ca®ªJ ngçluhf e«ik
milͫ.

eh« ga‹gL¤J« bghUŸfë‹ v®kiw éisÎfŸ g‰¿a éê¥òz®Î

Ïšyhjnj R‰W¢NHš Ó®nf£o‰F K¡»akhd fhuzkhF«.

ó{a¡ fêÎ v‹gJ jåkåjå‹ kdkh‰w« k‰W« braškh‰w¤ÂèUªJ

Mu«Ã¡F« m«kh‰w« mt‹ FL«g¤Â‰F« bjUé‰F«, Ë gŸëfŸ, ãWtd§fŸ,
mYtyf§fŸ vd éçtilªJ ehL KGtJ« khr‰w, gRikahd, Mnuh¡»akhd
ãiy cUthf nt©L«.

gts¥ghiwfŸ äfΫ cz®Âw‹ ä¡fit. tëk©ly¤Âš V‰gL«

Á¿a kh‰w¤jhš Tl mt‰¿‹ ts®¢Á gh¡f¥gL«. Ï‹iwa
ntf¤Âš CO2 cäœjš bjhl®ªjhš 2050š gts¥ghiwfŸ K‰¿Y«
mêªJéL«.

53
6.2.1. thiH
t Ï
Ïiyfi
is ga‹
‹gL¤Jn
nth«
Ï‹
‹iwa FL L«g éH Hh k‰W« bghJ
éHh¡ffëš bra‰if
f thi
iH Ï
ÏiyfŸ
ga‹gLL¤jgL»‹‹wd. mªªj Ïiyæ æš ór¥g£ooU¡F«
Ãsh°o¡ ó¢R Nlhhd cz
zéš C
CLUé
Mnuh¡
¡»a¤Â‰FF Ô§F éisé¡»w wJ. Ïa‰i ifahd
thiH Ïiy kU¤Jt¤j
k j‹ik cilaJ.
c mªj
Ïiyffëš mÂf mséš š ghè¥Õ Õdhš ts s®¢Áij
kh‰w¤Âš V‰gL
L« bršfë ë‹ Áij jit f£LL¥gL¤Â
Ïsikkia Ú£o¡¡»wJ. annti oxidantts ÏiyÛJ
J cŸs
tHtH¥¥ghd Âut¥bghU.Ÿ
Ÿ ek cz zÎ k©l ly¤Âš
V‰gL«
« ò©fis s M‰W»wwJ k‰W« czéšc Ï
ÏU¡F«
ng¡Oç
çah¡fis mê¡»wJ J. mJk k£Lä‹¿, thiH
ÏiyffŸ Ïa‰if¡F Ô§F é¡fhkš
éisé
ÁijÎÎW»wJ. thiH Ïiyæš
Ï c
c©gjhš Jt®¥ò czit vëš Éuzkh¡f
É f
cjλ»wJ. rUk¤
¤Â‰F gsggs¥ig jU U»wJ, ä¤j« Fiw»
»wJ, MÍŸ
Ÿ bgUF»
»wJ.

6.2.2. fh»j§
§fis éntf¤J
é Jl‹ ga
a‹gL¤J
Jnth«
Ï‹‹W gŸë ë khzt®®fŸ ãWt td§fŸ, mYtyf f§fŸ, bghJk¡fŸ
b Ÿ
fh»j§
§fis Kiiwahf ga‹
‹gL¤j m¿ªÂU¡fé
m éšiy. ga‹gL¤Â
g  fh»j§fi is RU£o
o
ö¡» v¿ahkš mit
m Kiwwahf nrfç¡f¥g£L kWRH‰Á¡¡F mD¥Ã
à it¤jš š nt©L«.
khztt®fël« f
fh»j§fiss njitææšyhkš »ê¡F«
» gH
H¡f¤ij j
j鮡F«go o m¿Îiuu
tH§f nt©L« «. M©L L ÏWÂæ æš neh£L
L ò¤jf¤Âš vŠÁææU¡F« fh»j¤ij
f j
nrfç¤
¤J mt‰iiw kWga‹‹gh£o‰F c£gL¤JJ«go m¿ÎÎW¤j nt©L«. éHh¡fëš
é š
nki# éç¥ghf fh»j§fŸŸ ga‹gLL¤Jtij jj鮡f nt©L«. m›thW brŒtjhš š
Ÿ mê¡f¥g
ku§fŸ gLtJl‹, ngh¡Ftuu¤J bryé
éd§fS« Fiw¡f¥g gL»wJ.

6.2.3. v~F k‰W«

k k©
©zhy
yhd cz
zΡfy‹fis
ga‹gL
L¤Jntth«
Ï‹
‹iwa rKj jha¤Âš czÎfŸ
c Ã
Ãsh°o¡ ciufŸ, m
mYäåa ciufëš š
bgh¡
¡f¥gLtJ ehfßfkhf
f fUj¥gL
L»wJ. Md dhš mit
t ò‰WnehŒ
Œ, ÁWÚuf fš
f ngh‹ww
nehŒfŸ
Ÿ cUth»»wJ. j§ §f«, btŸ
Ÿë, bt©©fy« Ïitfshš brŒj c©fyåš
c š
c©Q QtJ eyddhF«. Ïitt mid¤iijÍ« éll k©fyjš c©QQtJ äfΠΫ ÁwªjJ.
éHh¡ffhy§fëš
š Ãsh°o o¡ c©fy y‹fis j鮤J v~F,
v ©zhyhd fy‹fŸ,
k©
thiH ÏiyfŸ ngh‹wt‰i
n iw ga‹gLL¤j nt©
©L«.

54
6.2.4. thfd§fë‹ mÂf ga‹gh£il jé®
x›bthU« jåahf thfd« ga‹gL¤Jtij ehfßfkhf fUJ»‹wd®.
mjdhš rhiyæš ngh¡Ftu¤J beçrY«, mÂf ég¤JfŸ, mÂf bg£nuhš ga‹ghL
k‰W« fh‰W bgUkséš khril»wJ. Ït‰iw j鮥gj‰F ngUªJ, M£nlh, ãWtd
thfd§fis ga‹gL¤jyh«. Fiwªj öu« gaâ¥gj‰F äÂt©oia¥
ga‹gL¤Jtjhš fh‰W khRgLtJ FiwtJl‹ clš eyK« ngâ¡fh¡f¥gL»wJ.

6.2.5. Jâ¥igfis ga‹gL¤Jnth«

bghU£fŸ th§f¥ga‹gL¤J« Ãsh°o¡ igfns bgUkséš
Ãsh°o¡fêÎfshf nj§»éL»wJ. midtU« Jâ¥igfis ga‹gL¤Jtjhš
Ãsh°o¡ fêÎ FiwtJl‹ R‰W¢NHš ghJfh¡f¥gL»wJ. nAh£lšfëš czÎ
th§f bršY«nghJ v~F fy‹fŸ k‰W« Jâ¥igfis vL¤J¢bršyyh«.

6.2.6. ö¡»ba¿Í« fyh¢rhu¤ij ö¡»ba¿

eh« ga‹gL¤J« bghU£fis ts®ªJ tU« bjhêšE£g¤Â‰F V‰g kh‰WtJ
etehfßf« vd ãid¡»nwh«. xU Å£oèUªJ bjhiy¡fh£Á, if¥ngÁ, kofâåfŸ,
çnkh£, ng£lçfŸ, ädÏa¡f bgh«ikfŸ, fâ¥gh‹, nrh~gh cztUªJ« nki#,
ä¡ì, »iu©l® ngh‹w bghU£fë‹ cgnahf¤Âš cŸs òÂa khlš v‹w bgaçš
mo¡fo kh‰Wtjhš mghafukhd ä‹fêÎfŸ nj§»éL»wJ. vdnt Ï«khÂçahd
bghU£fis fêthf xJ¡»élhkš njit¥gLnthU¡F jhdkhfnth tH§fyh«.

6.2.7. ilag®, eh¥»id ö¡»ba¿

fyh¢rhu khWgh£o‹ fhuzkhf Ï¡fhy FHªijfŸ mÂf neu« bg‰nwhç‹
fhuz¤jhš mizahil (Diaper) m⻋wd®. mt‰iw ga‹gL¤Â
ö¡»ba¿Í«nghJ mJ Âl¡fêÎfshf nj§FtJ k£Lkšyhkš mt‰iw vç¥gjdhš
ilah¡Á‹°, ~òuh‹° ngh‹w ò‰WnehŒ fhuâfŸ btëæl¥gL»wJ. mt‰iw
ãy¤Âš ngh£lhY« k¡Ftj‰F Áy M©Lfhy§fŸ M»‹wd. bg©fŸ khjélhŒ
fhy¤Âš ga‹gL¤Â ö¡»ba¿Í« eh¥»id vç¥gjdhš (Incineration) ò‰WnehŒ
fhuâfis btëæL»wJ. Âwªjbtëæš nghLtjhš bjh‰WnehŒfŸ V‰gL»wJ.
mid¤J tifæY« mJ R‰W¢NHY¡F nfLéisé¡f¡ ToajhF«. vdnt
mt‰¿‹ ga‹gh£il Fiw¥gJ ek¡F« ekJ NHY¡F« ešyJ.

55
6.2.8. R‰W¢NHnyhL Ïizªj ntsh©ik

mÂfkhd ó¢Á¡bfhšèfŸ k‰W« cu§fis ga‹gL¤J«nghJ mit czéš

nrä¡f¥gL»wJ. mJ k£Lkšyhkš ãy¤jo Úiu khRgL¤J»wJ. mjdhš k©òG
cu«, Fê cu«, Ïa‰if vU¡fis¥ ga‹gL¤Â ntsh©ik brŒtJ R‰W¢NHiy¥
ghJfh¥gnjhL k£Lkšyhkš kåj Ïd¤Â‰F v›tifahd Ô§F ÏiH¡f¥gLtšiy.
nk‰T¿a fU¤J¡fis Ëg‰¿ Ïa‰ifnahL Ïizªj thœéid thœªJ
k»œnthkhf.

***************************************

56