Yaadrimee Qeeqa Ogbarruu

Maalummaa qeeqa ogbarruu osoo hin ibsin dura maalummaa qeeqaa adda baasanii ibsuun gaariidha.
Jecha qeeqa jedhuuf yeroo baay’ee namoota baay’ee biratti hiikni walfakkaataa ta’e hin kennamne.
Sababni isaas, namoonni yeroo baay’ee jecha kana akka hanqinatti (negative) waan ilaalanfidha. Yeroo
maras akka waan rakkinafi mudaa qofa ilaaluutti fudhatama. Haata’u malee kuni garuu hiika sanaan olii
kan qabudha. Gama qeeqa ogbarruutiinis yoo ilaalle, qeeqni ogbarruu muuxannoo jireenyaa dhala namaa
ogbarruchi keessatti qophaa’e madaaluufi cimina barreessaan ittiin dhiyeesse xiinxaluu waliin walqabata.
Qeeqni ogbarruu akka gosa barnoota tokkotti; adeemsa ogbarruu tokko madaallee qaaccessuun hiika itti
kennuuti. Akkuma maalummaa qeeqaa irratti garaagarummaan jiru, maalummaa qeeqa ogbarruus
beektotni karaa garagaraa ibsaniiru. Hiika namoota adda addaatiin kenname keessaa; “Literary criticism
is the discussion of literature, including description, analysis, interpretation, and evaluation of literary
works” kan jedhu isa tokko. Hiika kana keessa waan gurguddaa afurtu jira. Isaanis; ibsuu, madaaluu,
qaaccessuu fi hiikuudha. Itti dabaluudhaan namni kun akka ibsetti, “We can look at any work of literature
by paying special attention to one of several aspects of its language and structure, its intended purpose,
the information and worldview it conveys, and its effect on an audience.” Yaada waraabbii kanarraa akka
hubatamutti, hojii ogbarruu tokko qeequuf kallattiiwwan adda addaatiif xiyyeeffannoo kennuu qabna.
Kanneen keessaa, afaaniifi caasaa isaa, faayidaa dhiyaateef, odeeffannoofi ilaalcha addunyaawaa inni
dabarsuufi dhiibbaa inni jamaarraan gahufaadha.
Hiika biraa qeeqa ogbarruuf kenname keessaa C.T. Winchester (1889:1) yammuu ibsu,
“Literary criticism may be broadly and provisionally defined as the intelligent appreciation of any
work of art, and by consequence the just estimate of its value and rank. Literary criticism is, of
course, concerned only with literature ; but the general nature of the functions of criticism is much
the same whether the object criticized be literature, or painting, or sculpture, or music” jedha.
Akka hiika kanarraa hubannutti, qeeqni ogbarruu bal’inaan kan hiikamu dinqisiifannaa beektonni hojii
ogbarruutiif kennan isa jedhuudha. Hiikni biraa qeeqa ogbarruu, Terry Eagleton (1996:10) “Literary
criticism or literary analysis can be defined as, an informed analysis and evaluation of a piece of
literature”. Hiikni nama kanaan kennames qeeqni ogbarruu yaadrimee beekamaa ta’een qeenxoo (piece)
ogbarruu tokko qaaccessuufi madaaluudha. Haaluma kanaan qeeeqni ogbarruu yaadrimee hojii ogbarruu
qaaccessuufi madaaluu kan of keessaa qabuudha.
Yaadiddama Qeeqa Ogbarruu
Yeroo dheeraaf yaadiddamni qeeqa ogbarruu fi qeeqni ogbarruu akka waan tokko ta’anitti ilaalamaa
turan. Haa ta’u malee, qeeqni ogbarruufi yaadiddamoonni qeeqa ogbarruu garaagara. Yaadiddamoonni
kunneen gaaffilee waa’ee hiikaa, yaadaa (ideology), dhugummaa (reality), diinagdee, siyaasaafi haala
hawaasummaa irraa dubbistoota ogbarruutiin bu’uureffamaniidha. Kana jechuunis, yaadiddamni qeeqa
ogbarruu hojii ogbarruu tokko bira ga’uuf yaada maddisiisuu jechuudha.
Kanaafuu yaadiddamni qeeqa ogbarruu dhimmoota addunyaa dhugaa keessatti argamaniifi addunyaa
kalaqaa keessatti argaman walbira qabee madaaluun barruu tokkotti hiika kennuudha. Yaadiddamoonni
qeeqa ogbarruu hojii tokko kallatti adda addaa irraa ilaallee hiikuu akka dandeenyu nu taasisu. Yeroo
ammaa yaadiddamoonni jiran kanneen durii fi kanneen ammaa jedhamanii qoodamu.
Gara fuulduraattis yaadiddamootni biro uumamuu danda’u.
Yaadiddamoota kanneen yammuu qeeqnu tokko jaalannee
fudhannee, kaan ammoo jibbinee gatuu hin qabnu.
Baay’achuun yaadiddamoota kanneenii garuu rakkoolee
garaagaraa qaba. 1. Barruu tokko yaadiddama kamiin
qeequu akka qabnu murteessuu dadhabuu ykn ulfaataa
ta’uu. (choosing the critical perspective that is suitable and
effective to analyze a particular piece of work.) Fakkeenyaaf
kitaabuma tokko yaadiddama adda addaatiin qeequu
dandeenya. Kana murteessuuf ammoo jalqabuma hojicha
qeequuf yaadiddama kamtu filatamaadha jennee yaaduu
qabna. Gama biraatiin, barruudhuma tokko qeequuf
altokkotti yaadiddamoota garaagaraa fayyadamuu
dandeenya (We can combine critical perspectives). Hojii
tokko qeequuf seerri akka nuti yaadiddama tokko qofarratti
ofdaangessinuuf nu dirqisiisu hinjiru.(there is no role of
interpretation that says ‘you must limit yourself to language
and method of a single critical approach). 2. Rakkoon biraa
qabiyyeen yaadiddamoota jiranii hedduun walfakkaachuu
(Varies concerns of critical approaches are overlap).
Fakkeenyaaf gaaffileen yaadiddamni Maarkisiizimii kaasu
yaadiddamni feeminizimiis kaasuun deebisuuf yaaluu. 3.
Wanti biraan akka rakkootti ka’u, tokkoon tokkoo
yaadiddamoota kanneenii ciminaa fi laafina mataasaanii
qabaachuu. walumagalatti, yaadiddamoonni qeeqa ogbarruu
foormulaa hojiin ogbarruu tokko ittiin hiikamu osoo hintaane,
kallattii adda addaatiin yaannee hiika hojii ogbarruu tokkoo
bira akka geenyuuf kan yaada maddisiisuuf nu
gargaaraniidha. Yaadiddamoonni qeeqa ogbarruu hedduu
yoo ta’anillee isaan jiran keessaa muraasa isaanii kanneen
akka Yaadiddama qeeqa bifiyyee (Formalism), Yaadiddama
qeeqa qabatamummaa (realism), Yaadiddama qeeqa
‘Feminism’, Yaadiddama qeeqa ‘Marxist’, Yaadiddama
qeeqa bara haaromsaa( new criticism), Yaadiddama qeeqa
xiinsammuu (psychoanalytic), Yaadiddama qeeqa yaad-
deebii dubbisaa (readers response), Yaadiddama qeeqa
hawaasummaa
/aadaa/
(sociological/cultural), Yaadiddama qeeqa seendhuunfee
(biographical) jedhaman bal’inaan ilaalla. Walumaa galatti
qeeqa ogbarruu haariiroo inni qabu kan armaan gadiiti.
[Type text]
Page 24
Literary criticism in relation to the world the audience the
author or examined
in itself
GosootaYaadiddamawwanQeeqa Kalaqawwanii/
ogbarruuwwanii/ 1. Yaadiddama Qeeqa Bifiyyee
(Formalism) Dhiyaannaan Bifiyyeen(formalism) naannoo
jalqaba jaarraa 20ffaa keessaa kan eegale hanga bara
1970tti kan itti fufe, booda yaadiddamni biroon fudhatama
argate. Akkuma maqaansaa ibsutti, yaaxinni kuni unka
yookiin bifarratti xiyyeeffatu, Bifiyyeen akkataatti hiika faana
walqunnaman qaccessa. Gareen kuni dalagaan hundi adda
bahanii kan ilaalamanidha, hojii barreessa, aadaa inni
keessaatti uumeefi gareen biroo kan of keessaatti hammatu
miti. Yaaxinaaleen adda addaa ogbarruu hiikuufi akkataa
kamiin akka qoratamu irratti gahee mataa isaanii qabu.
Gama hojii kanaan hayyuuleen garaagaraa gaafiiwwan
hedduu deebisuuf yaalaa turaniru. Kannen keessaa
muraasni; akka dhuunfaatti gaheen barreessaafi dubbisaa
maali?, sadarkaa kamiin seenaa dubbisaa irratti hundoofnee
barruu tokko qeequu dandeenyaa?, barruun tokko amala
gaarii kamiin hiikasaa qeequun danda’amaa?, tooftaafi
qabeenyaa akkamii fayyadamnee barruu uumuu dandeenya,
gochaafi mala kamiin dubbisuun danada’amu? Qeeqa
ogbarruu ilaalchisee bifiyyeen (formalism) kan uumame
yeroo dhihoo keessaa. Bifiyyeen kan jalqabame erga
warraaqsa Raashiyaan booda bara 1917 (Bennet)tti.
Barreessaan Bennet akka jedhutti gareen kuni yeroo sanatti
kan isaan caalaatti irratti xiyyeeffatan ogbarruu dubbisuufi
hiika itti kennuurraatti. Hayyooni yaaxina kana keessaatti
maqaa dhahaman ‘Roman Jakobson, Viktor Shklovsky,fi Juri
Tiniyanov’ dha. Ogbarruun qeequuf qaamoleen alaa dhiibba
irraatti geesisuu hindanda’u, amala
keessoo barreessaa, hawaasummaa, siyaasaa, dinagdee,
seenaa haala barruun sun keessatti barreeffame fa’a.
Gabaabumatti, bifa idileefi seenaa barreessaa, saba yeroo
barreeffamee, qormaata yeroo sanaafi dhiibbalee alaan kan
dangeffamu miti(Smith, 2004). Bifiyyeen (formalism)
mallattoo faayidaa mormii gochaa yaaxina markisti faana
kan walmormanidha. Yaaxinni markist kan irratti xiyyeeffatu
yaada siyaasaa, gahee hawaasni barruu [Type text]
Page 25
keessaattifi barruun hawaasa keessatti qaburratti kan
bu’uureffamedha. Bifiyyeen
yaaxina
markisti irraa guuutummaan adda. Bifiyyeen gonkuma walitti
dhufeenya hawaasummaa, seenawaa, xiinsammuu barruu
dubbisuu keessaatti kan hin ilaalle yookiin fayyadamne
garuu, ilaalchi ,yaadnifi ilaalchi barruu kanneen kana tahuu
danda’a. Hiika barruu tokko hubachuuf, maalummaa
jechoota sanaa hubachuun barbaachisaadha. Hiika
jechootaa hubachuuf, akka hordoftootni bifiyyee jedhanitti 
walitti dhufeenya mallatoofi wantootaa,  muuxannoo
yookiin ilaalcha wanta sana ibsu,  amala miidhagummaa
qabaachuu afaaniti. Miidhaginni jechootaa suuraa kaasuun
ilaaluuf dubbisaan wantootaafi muuxannoo gama
guutummaa haarawaan ilaaluuf gargaara. Haala kanaan
afaan humna cimaa hubannoo waliigalaa qeequuf hubannoo
haarawaa uumuuf bakka olaanaa qaba. barbaacha aartiif,
kanneen aartiin
yookiin
gama madda firiiwwaniin artiin
galma siyaasaa,hawaasummafi aadaa jedhaniin ni
mormu. Ogbarruu tokkos hiika kan itti kennuu dandeenyu
qabiyyee barruu sun baatuun qofaani(Harris) . Akka yaada
yookiin yaaxina bifiyyeetti ogbarruu tokko qeequuf haaloota
armaan gadii irratti xiyyeeffachun barbaachisaadha. Isaanis;
1. Unka(bifa)fi walqabatiinsa (form and unity) Unkaan
akkataa ijaarsa jechootaa, galeewwaniifi sagalee
jechootaati. Yeroo seenessaan seenessu yookiin dubbatu
sagalee waan jedhamuu dubbatuu, waa’ee eenyummaa
seenessaafi hojiinsaa maal akka tahe kan addeessudha.
Qeeqa/ qormaata idileefi alidilee barreessaan itti fayyadame
kannen akka rukkuttaa manaa(dheerina jechoota dhumaa) /
rhythm/, walfakkaatinsa qubeewwan dhumaa, dubbachiiftuu
walfakkataa, onomotopiyaa fayyadamuun ibsuu danda’a.
Irra deddebbii- barreessaan yeroo barreessu jechoota,
galeewwanfi yaadotaa irra deddeebiin fayyadamuunsaa
yaada taateewwan walfakkatoo tahan seenaa sana keessatti
altokkoo olrawwatamuusaa kan mul’isuudha. Yaaxinni kunis
taateen kuni suuraa akkami akka uume yookiin taateen sun
nannawwee uumamuun irra deddeebbii akkami akka fide
yookaan gochi sunumti mataansaa akkamitti akka
jijjiramedha.
[Type text]
Page 26
Caasaa- walxaxiinsi /marfamuu, nannawuun/ seenaafi
fakkaattota yaaxina kana keessatti iddoo olaanaa qabu. 
Waldiddaan eessaafi akkamitti umamee?  Gochootni
fiixeerra gahan maal fa’i?  Sabseenaan tokko isa biroo
akkamitti akka hordofe?  Fakkaattootni garaagaraa
walwalii isaaniifi sabseenaa bu’uura faana akkamiin akka
walqunnamani. Walittidhufeenya /relationship/- walitti
dhufeenya hawaasa gidduu jiru, sabseenaa gidduu, ilaaluun
waa’ee hojiisaanii hubachuun ni danda’ama. Barreessaa
seenaa keessatti fakkattoota yeroo uumu akkasumaan osoo
hintaane sababa tokkoofi. Sababa sana immoo adda
baasuun gahee dubbisaati. Kanarraa kan hafe sabseenonni
hundi kaayyoo guddaa qabu. 2. Filannoo Jechootaa
(Diction) Yaada waliigalaa yookiin dhugaa, hiika jechoota
barreessaan galmee jechootaa beekuun barruu sana
hubachuuf bay’ee murteessadha. Dubbisaan jechootni maal
akka tahan hin beekan yoo ta’e, inni/isheen waa’ee
barrichaa maal akka tahe dubbachuu hin danda’an. Yaaxinni
bifiyyee guuboo/galmee jechootaa faana walitti dhiheenya
guddaa qabaachuun hiika jechootaa yaadasaa ni hubachiisa.
Galmee jechootaa kanas kan fayyadamu hiika jechootaa
yeroofi bakka barreessan itti fayyadame beekuudhaf.
Etymology- bakka madda/dhuftee/ jechootaafi akkataa
guddina dhufaatii isaa beekuun barbaachisummman isaanii
yeroo barruulee yeroo dheeraan duraan barreeffaman
kanneen amma barreeffaman jidduu addaa addummaa kan
fidan beekuuf kan gargaarudha. Yommuu gadfageenyaan
jechoota xiinxalaa deemnu dubbisaan maaliif barreessaan
jechoota kallattii filachuurra kanneen hiika walfakkaatoo
akka fayydame xiinxaluun ni danda’ama. Dabalataanis,
bifiyyeen xiyyeeffannoo guddaa kan itti kennu hiikni
haalawaa gama jijjiirama hiika kallattii/murta’aa/
jechootaafi gaalewwanii irratti kan bu’uureffamedha. Yaada
walxaxaa (Ambiguity)- haayyootni bifiyyee akka amananitti
hanqinni unkaa unkaadha jedhu. Yaadni barreessaa hiika
barruu sanaa akka hinhubatamne taasisuu yookiin immoo
hiika garaagaraa kennuudha. Kanaafuu yaaxinni kuni
dhugummaa wlxaxinsa yaada kanaa addaa baasuu qofa
osoo hintaane; yaaxinni kan qeequ barreessaan maaliif
walxaxiinsa yaada akka filateefi akkamitti inni/isheen
walxaxinsa sana akka hubatan kan of keessatti
hammatudha.
[Type text]
Page 27
Madda (Allusion) - hojii ogbarruu tokko sirriitti qeequuf
hayyootni yaaxina kanaa bay’ee kan of qusatan qeeqa
barruu sana qofaa akka tahuuf bay’ee dhimmu. Yaada
barreessaafi madda hojiisaa, namummaa,
tooftaa
bay’ee
bu’aa
qabeessa
yaaxina
bifiyyee
keessaatti
caalmaatti
xiyyeeffatamanidha. Madda qorachuunis daandii ittiin
sababni suni beekamu gochuuf. Mallattoolee (Symbols)-
Ammas yaaxinni bifiyyee yaada barreessan mallattolee
garaagaraa fayyadamuun dhugaa ibsuu yookiin
taateewwaan mallattoowwaniin ibsuu yaada keessa hin
galchani. Yaaxinni bifiyyee irra caalaa kan irratti xiyyeeffatu
mallattooleen akkamiin dalaga yookiin dhiibbaa akkamii
hiika barruu/ hafee sanaaf akka gumaache irratti kan
bu’uureffamedha. 3. Hiika jechootaa Ilmii namaa
taateewwan uumamaa, miira keesasaatti dhaga’amu,
gochaawwan raawwatuufi yaadu hundumaa maqaa ittiin
waamu qaba. dubbatamaniifi
dubbifaman
wontoota,
Kanaafuu, jechoonni yommu waamaman,
yaadawwan,
miirawwan
bakka
bu’an
sanniin
nuyaadachiisu, nuhubachuusus. Kanaafuu, jechoota
wantoota bakka bu’aniifi ergaawwan dabarsan irraa
ka’uudhaa amaloota qabaniin qoqqoodanii ilaaluun
nidanda’ama. Haaluma kanaan, qoqqooddiiwwan addaddaa
armaan gaditti dhiyaatanii jiru Akaakuwwan Hiika Jechootaa
A. Hiika Kallattii (Denotative Meaning) Hiikni kallattii hiika
jechoonni barreeffama ykn dubbii keessati qajeelloon qaban
yommuuu ta’u, ergaa hiika kallattii hubachuuf eennuunillee
xiinxala addaa akka taasisu hingaafatu. Barreessaan ykn
dubbataan tokko hiika kallattiitti yommuu fayyadamu waan
arge, dhagahe, hubate, yaadate, tilmaame miira
dhuunfaasaa osoo itti hinmakin akkuma jirutti barreessuu
ykn dubbatuudha. B. Hiika Dhokataa (Conotative Meaning)
Hiikni dhokataan tooftaa namni tokko miira killayyaa
(abstract sense), ilaalchaafi amantaa isaatiin hogganamee
deeggaruun ykn mormuun barreeffama ykn dubbii isaa ittiin
dhiyeessu. Hiika gosa kanaa hubachuuf xiinxalaafi
muuxannoo dabalata (aadaa, amantii, barnoota …)nugaafata.
[Type text]
Page 28
C. Dubbii Qoolaa (figurative speech) Akka barreessaan
Donald Hall(1985) ibsutti ,jechoonni ibsitoota ykn baattota
(carriers) miiraati .Akkasumas, jechoonni dubbii qoolaallee
barreeffama tokko akka miidhagsaniifi lubbuu itti horachuu
danda’an barreessaan kun kitaabasaa ‘Writing Well’ jedhu
keessatti ibseera. “A figure of speech is aform of style in
which words are used to convey more than they ordinary
mean,in order to give a n effective expression to the idea.”
Dubbiin qoolaa tooftaa jechoota afaan kamiiyyuu keessatti
argaman faayidaa guyyuuttti dabalee bifa namatti tolee miira
nama booji’uun dhaamsa dabarsuu ; haala anniisaa qabuufi
fakkii sammuutti uumuun fayyadamuuti. Dubbiin qoolaa
ogbarruu kamiiiyyuu keessatti kan fayyadu yommuuu ta’u ,
walaloofi asoosamni caalmaadhaan itti gargaaramu.
Barreeffamaafi haasaa keessatti dubbiin qoolaa
faayidaawwan armaan gadii qaba: 1. Haqa ijaan
hinmullanneefi harkaan hinqabamne ibsuuf; 2. Sammuu
keessatti fakkii waan dhiyaatuu uumuuf; 3. Yaada tokko
haala qabatamaafi hawwataa ta’een dabarsuuf; Miira
dubbistootaa booji’ee kaayyoo barreeffamaan barbaaddame
galmaan ga’uuf; 4. Barreeffama tokko midhaginaafi
hawwatiinsa gonfachiisuuf kan gargaaru yommuu ta’u,
dhaadhessi itti fayyadamni baayyeen dhugummaa
barreeffamichaashakkiikeessa seensisuu waan danda’uuf
haala barbaachisaafi murtaawaa ta’e qofaan gargaaramuun
filatamaadha. d) Walgitiinsa/Walqabatiinsa/ Dhabuu Yaada
(Incongruities Or Inconsistency) Hordoftootni yaada kanaa/
bifiyyee/ yeroo baay’ee yaada katabamee jiru malee waan
birroorraatti xiyyeeffannoo guddaa hin godhan. Kunimmoo
walitti dhufeenya barruu, barreessaafi hawaasichaa kan ibsu
miti. Kanaafuu waan barruu irratti barreeffame qofti
dubbisaaf hiika guutuu kenna jennee afaan guutnee
dubbachuu hin dandeenyu. Fakkeenyaaf, wantoota bifaan
yookiin yaadaan walhinfakkaatne walbira qabuun yookiin
faalla isaanii dubbachuun ergaa ofii
[Type text]
Page 29
dabarfachuu. Wantoota yommuu ilaalaman dhugaa
hinfakkaatne, garuu dhugaa kan tahan faa fayyadamuu
danda’a. e) Walitti dhufeenya diiguu/ cabsuu (violations of
convection)- yaaxinni bifiyyeen hojiin tokko adda
qoqqoodame dhiyeessuu isaa irratti xiyyeeffannoo hin
kennani. Garuu barreessaan itti yaadee addaan mumuree
dhiyeessuu ni danda’a. Barruuwwwan garagaraa
kutaawwan
adda
addaatti
qoqqoodee
dhiyeessuu
ni
danda’a.
foormalistootni walitti dhufeenya yookaan walqabatiinsa
jarreen kana lamaanii hin ilaalani. Kanarra dhiphinaafi walitti
bu’iinsa seenaa ogbarruu keessatti raawwatame
xiyyeeffannoon ilaalu. Wantoota walfalleessan itti
gargaaramuun faayidaa hiikni jecha tokkoo yookiin himaa
faallaa waan dubbatamu sanaa tahuusaa kan nama
agarsiisu yoo tahu; paradox’n immoo wantoota dhugaa
walmorman lama kan mul’isudha. Fakkeenyaaf: adda
addatti qoodamee dhiyachuunsaa ergaa dabarsu ni qaba.
kanaafuu irratti xiyyeeffachuu dhabuunsaa immoo hafee
sana guutummaatti akka hubachuu hin dandeenya kan nu
agarsiisudha. . Yaaxinni bifiyyee dhiyaawwan garagaraa
ofkeessaatti qabaachuun barruuwwan qeequuf kan gargaaru
dhiyaannawwan hayyoota garaagaraan jiran kanneen armaan
gadiiti.  Dubbisa callisaafi qeeqa gama yoomessaa, dubbii
qolaa, fakkoommiifi kkf irratti xiyyeeffata  Waan dubbifnu
jedhu irratti kan hundaa’uudha  Caasaafi moodela barruu
irratti bu’uureffata  Gadfageenyaan dubbisuun wanti hiikni
itti kennamu ogbarruu sana keessa akka jiruufi
odeeffannoon barabaachisaa tahe ogbarruun sun akka
qabatee jiru kan ibsudha. GaaffileewwanYaaxina Qeeqa
Ogbarruu Bifiyyee Keessaatti Hammatan Yookiin Ka’uu
Qaban:  
Barruu sana keessaatti amala walfakkaatatu argamamoo,
amala murtaa’atu argamaa? Akkaataan seeneffama seenaa
tartiibaani yookiin walduraaduubaani? Moo

duubdeebiidhaani? Seenaa hundatu seeneffamemoo,
dubbisaaf dhiifameera? Seenaan ija/ kallattii/ kamiin
seeneffame? Ija kanaan seeneffamuunsaa dhiibbaa seenaaa
himamuurratti maal fidee?
[Type text]
Page 30

Fakkeenyi hima egeree( foreshadowing) mal fakkaata?
Meeshaaleen qabatamoon dalagaa sana keessaatti ni
mul’atu? Yoomessi dhiyaatan gadfageenyaan hiika barruu
sanaa ni ibsuu? Jechuun guyyaa,

tibba, argamsa bakkaa, haala qilleensaa? Chaartii / fakkiin
sabseenaa keessatti dhiyaatee maalfakkaata? Seenaan
katabamee yookiin dhiyaateefi matadureen walitti dhufeenya
ni qabuu? Akkataan itti fayyadama dubbii qolaa
maalfakkaata? Goobaan galeessi olaanaafi faallaan yookiin
mormaan isaa, maal bakka bu’an, walitti dhufeenyi isaanii
hoo?
Ciminaafi Dadhabina Yaaxxina Qeeqa Bifiyyee Yaadiddamni
kuni akkaataa ciminaafi dadhabinaa qeeqa bifiyyee kanaa
kan
Cimina Yaaxina Bifiyyee        
Qorannoo malee hojiirra ooluu ni danda’a. Faayidaa /gatii/
ogbarruu haala haalawwarratti hinhundoofnen ibsuu
danda’a. Dhamaatii guddaa kan hinqabnedha. Maaliif akka
jedhame osoo hin taane maal akka jedhame beekuuf
gaariidha. Hanqina Yaaxina Bifiyyee Barruu dhiyaaten addatti
ilaaluun hindanda’amu Dalagaan sun haalawaan ala ilaaluu
Jireenya hawaasaa darbeefi ammaa walbira qabee
qaaccessuu dhabuu Ogbarruu ibsuudhaaf kan
daangeffameedha, kunimmoo dubbiiwwan qolaa garaagaraa
akka gatii dhaban taasiisa.
.
[Type text]
Page 31
2. Yaadiddama Qeeqa ‘Feminism’ Feminiizimiin sochii
waa’ee rakkoo garaagarummaa dhiiraafi dubartii
(gadaantummaa) dubartiif furmaata barbaaduuf eegaleedha.
Namni Tyson(1980:9) jedhutti, “Feminist theory is concerned
with the ways in which literature reinforce or undermine the
economic, political, social, and psychological operations of
women.” Akka waraabbii kanaatti yaadiddamni feeminiizimii
kan irratti xiyyeeffatu haala hojiin ogbarruu tokko karaa
diinagdee, hawaasummaa, siyaasaafi xiinsammuutin
dubartoota olkaasuun ykn gad qabuun dhiyeesu xiinxaluu
irrattidha. Hiikkaa Qeeqa Feeminiizimii Hiika feeminiizimiif
namoota adda addaatiin kennaman muraasa Gill Plain&
Susan Seller (2007:15) akkanatti barreessaniiru. 1. "The early
feminist literary critics (in the 1960's and 70's) argued that
men and women had different points of view about
literature, and that what had been considered as neutral
about literature was really the male point of
view." (Jenifer)Akka hiika nama kanaatti, dhiirrifi dubarri
ilaalcha adda addaa ogbarrurratti kan qaban yoo ta’u,
ilaalchi bilisaa ogbarruu ilaalcha dhiiraati jedha. 2. "Feminist
LitCrit is the most interesting and most difficult of all
definitions. Feminist Lit Crit analyzes another authors work
but with a feminist slant. It would be very interesting to find
a fem lit crit essay about any of the works of Faulkner. In
every authors' works' the female characters have strong
presence--whether good or bad. Fem Lit Critexamines the
author's female characters and assess their role within
theauthor's work." (Sheneka) 3.
"A succinct definition would be a challenge well worth
taking. So, here goes: Feminist literary criticism is about the
search for a literature that women can call their own but
without segregating it to an extreme which would result in
separatism. It is about having a special history which
includes 'such complex considerations as the economics of
[women's] relation to the literary market place, the effects of
social and political change upon women, and the
restrictions of her artistic autonomy.'" (Jason)
32
Hiikni armaan olii akka agarsiisutti, feeminiizimiif hiika ifaafi
gabaabaa ta’e kennuun rakkisaadha. Garuu, qeeqni ogbarruu
feeminiizimii qeeqa hojii ogbarruu dubartoonni keessatti of
ilaalan yoo ta’u, ilaalchi kun qoqqooddii(separatism) kan
hinqabneedha jedha. Kunis waa’ee dubartoonni seenaa
gaarii kanneen akka dubartoota diinagderratti hirmaachisuu,
jijjiirama hawaasummaafi siyaasaatiin ofdanda’oo ta’anii
jiraachuufaa kan ilaallatuudha. 4. "Feminist literary criticism
emphasizes the critical concern for the impact of gender
upon reading and writing (how men write about women,
how women read both men's and women's writing, how
feminine language and creativity differ from masculine
language and creativity)."(Vickie) Yaada kana gara Afaan
Oromootti jijjiiruuf, qeeqni ogbarruu feeminiizimii waa’ee
dhiibbaa koornayaa dubbisuufi barreessuu irratti jiru
(dhiironni akkamitti waa’ee dubartii barreessu, dubartoonni
akkamiin hojii dhiirotaafi dubartootaan barreeffaman
dubbisuufi garaagarummaa afaan kalaqaa dhiirotaafi
dubartoota jidduu jiru) irratti xiyyeeffata. 5. Lisa Tuttle
defines feminist literary criticism as asking "new questions
of old texts." She cites the goals of feminist criticism as: (1)
To develop and uncover a female tradition of writing, (2) to
interpret symbolism of women's writing so that it will not be
lost or ignored by the male point of view, (3) to rediscover
old texts, (4) to analyze women writers and their writings
from a female perspective, (5) to resist sexism in literature,
and (6) to increase awareness of the sexual politics of
language and style. Akka hiika kanaatti, qeeqni ogbarruu
feeminiizimii gaaffii haaraa barruulee moofaa
gaafachuudha.Galma yaadiddama kanaa Lisa’n yoo
tarreessitu, a) aadaa barreessuu dubartootaa guddisuufi
dagaagsuu, b) fakkoommiin (symbolism) dubartoonni itti
gargaaramanii barreessan akka kallattii ilaalcha dhiirotaatiin
hinbanne hiika itti kennuudha. c) barruulee turaaleyyii (old)
irra deebi’uun abuuruu, d) barreeffamoota dubartootaan
qophaa’an kallattii ilaalchasaanitiin qaaccessuu, e) rakkoo/
loogii saalaa(sexism) ogbarruu keessaa hambisuufi f)
hubannoo itti fayyadama afaaniifi haalaa(style) guddisuudha.
Seenaa Dhuftee Yaadiddama Feeminiizimii
33
Seenaa dhuftee yaadiddama feeminiizimii ilaalchisee yaada
beektonni kennan keessaa muraasa fudhachuun armaan
gaditti dhiyaataniiru. “Feminist literary criticism properly
begins in the aftermath of ‘second wave’ feminism, the term
usually given to the emergence of women’s movements in
the United States and Europe during the Civil Rights
campaigns of the 1960s. Clearly, though, a feminist literary
criticism did not emerge fully formed from this moment.
Rather, its eventual self conscious expression was the
culmination of centuries of women’s writing, about women
writing, and of women – and men – writing about women’s
minds, bodies, art and ideas. (Gill Plain& Susan Seller,
2007:15) Akka yaada waraabbii kanaatti, yaadiddamni
feeminiizimii kan eegale sababa sochiin gaaffii mirgaa
dubartootaan ardiilee Amerikaafi Awurooppaa keessatti bara
1960 keessa ka’een walqabata. Kana jechuun garuu qeeqni
feeminiizimii guutumaan guututti sochii warraaqsaa
kanarraa ka’e jechuu osoo hin taane, yeroo sana keessa
haala itti dubartoonni hojiilee ogbarruu keessatti dhiyaachaa
turan falmuu irraayi. Haaluma walfakkaatuun, M.R.A Habib
(2005:670) akkanatti barreesseera; “Feminist criticism in
America received a major stimulus from the civil rights
movement of the 1960s, and has differed somewhat in its
concerns from its counterparts in France and Britain,
notwithstanding the undoubted impact of earlier figures
such as Virginia Woolf and Simone de Beauvoir.” Simone de
Beauvoir nama biyya Faransaay yoo taatu, barreessituu
asoosamaa, taphaa, barreeffamoota dhuunfaafi
falaastudhasi. Simone yaaxina feeminiizimiitin kan
beekamtu yoo ta’u, bara 1949 irraa eegaltee mirga
dubartootaaf falmaa turte. Akka isheen jettutti, abbootiin
amantaa, seera baastonni, falaastonniifi barreessitoonni
gadaantummaan dubartii fedhii uumaafi isaan akka
kennametti akkasumas, dubartiin lafarratti carra dhabeettii
akka waan taateetti fudhataniiru. Garuu, kun amantaa
hawaasaati (social belief) malee dhugaa miti jetti. Kaayyoon
ka’umsa ishee hubannoo waliigalaa hawaasa hunda biratti
dubartiin akka waan gadaantuufi dhiirri immoo olaanaa
ta’etti fudhatamaa ture jijjiiruufi walqixxummaa fiduudha
Dhiibbaa Ilaalcha Feeminiizimii Ilaalchi walqixxummaa
guddachaa dhufuun mirgi dubartootaa galumsa hunda
keessatti cimaa dhufuun dhibbaa garaagaraa fiduun isaa hin
oolle. Dhiibbaawwan ilaalchi feminiizimii fide keessaa;
Dhiibbaa Aadaa: akkuma walqixxummaan koorniyaa
mirkanaa’aa dhufeen fedhiin dubartootaa garmalee dabale.
Sababa kanaan aadaa hawaasaarra dhiibbaa guddaatu gaha.
34
Rakkoo Hawaasummaa: rakkooleen hawaasummaa adda
addaa kanneen akka rakkoo fayyaatiif saaxilamuu akka
bu’aa ilaalcha feeminizimiitti fudhatamuun isaanii ilaalcha
kana dadhabaa taasisa.

Gaaffilee Mirkaneeffannoo Yaadiddama Feeminiizimii
Keessatti Ka’an Akkaataa dhiirrifi dubartiin hojicha keessatti
itti dhiyaatan: yeroo, haala hawaasummaafi

bakka hojichaa hangam calaqqisiise? Walitti dhufeenyi
dhiiraafi dubartii maal fakkaata? Tokko isa biraa caaleeraa?

Miidheeraa? Akkamiin? Maaliif? Dhiironniifi gaheen isaa hirmaatan walqixaa? Barreesichi dhiiramoo
dubartii ol aansee barreesse? Kun maaliif ta’e? miidhaa maalii

qaba? Hojicharraa ilaalchi barreessaan dubartootaaf qabu
maal fakkaata? Namfakkiilee keessaa aangoon, qabeenyi,
beekumsiifi milkaa’uun kan eenyuu akka

ta’etti barreeffame? Gaheen hojichi beekumsa keenyaaf
qabu maali?
Walumaagalatti, yaadiddamni feeminiizimii hojii ogbarruu
keessatti akkaataa dhiibbaan gama hundaan (kan maatii,
hawaasummaa, diinagdee, siyaasa, seeraafi aartii keessatti)
dubartii irra gahe hojichi hangam akka ibsuufi ilaalcha
hawaasnifi barreessaan qaban qaaccessuufi xiinxaluurratti
kan xiyyeeffatuudha. 3. Yaadiddama qeeqa qabatamummaa
(Realism) Qeeqni Yaadiddama qabatamummaa naannoo
Jaarraa 19ffaa keessaa yerootti yaadiddamni
romantizimii babbal’achaa turee booda kan dhufeedha.
Isaan booda garuu hordooftootni yaada bara
qabatamummaa kanaa haalaan mul’achaa kan dhufanidha.
Yeroo kanattis waa’ee seenaa dhugaa hawaasa tokkoo
tooftaa garaagaraan barreessuun akka inni jiruu
hawaasichaa addeessuu danda’utti ibsaa kan turanidha.
Kana malees, akkataan uumama yoomessaafi sabseenaa
sanaa, yeroo, bakkafi seenaa dhugaa qabatamaan argamuu
danda’uun katabamuu akka qabu beekuudha. Bara
qabatamummaa jechuun calaqqee adeemsa jireenyaati
(hanqinaafi cimina hawaasichaa kan agarsiisu), bakka bu’aa
waan qabatama qabuu tokkooti, bakka bu’a seenaa
hawaasa gidduu galeeffateti,
mala yookiin tooftaa waan qabatamaa tahe tokko ittiin
hubatnudha.
bu’uunsi kunimmoo
dhugummaa
bakka
hirmaattoota guddina qabatamoo jechoota dhugummaa
qabaniin barreeffamee kan dhiyaatu tahee, seenaa dhugaa
namoota sadarkaa jireenya garaagaraa qabaniifi barruu
jidduu ibsuu danda’uusatu kan ilaalamu. 35
Barri qabatamummaan wa’ee walitti dhufeeya ogbarruufi
hawaasaa kan mul’isudha. Ogbarruun akka meeshaa lolaa
siyaasa hawaasa isa olaanaatti kan ilaalamudha. Kanas
yommuu jennu ogbarruun suuraa jireenya hawaasa sanaa
qabatamaan kan agarsiisuu waan taheef, rakkinaafi
gammachuu hawaasichi dabarseefi ammaa keessa jiru
haalaan kan mul’isudha. Yeroo tokko tokko hirmaattootni
rakkinichaa irra kan aanan yoommuu arginu yeroo
boodammoo mo’achuu dadhabuutu mul’ata. Kanaas
ogbarruun haawaasichaa kan agarsiifamudha. Dabalataanis,
yaadiddamni qabatamummaa hojiin ogbarruu tokkoo
dhugumaan yaadaa, dheebuufi hawwii uummatichaa yaada
waliigalaa ibsuu danda’uusaa ittiin kan madaalamudha.
Akka yaadiddama kanaatti hojiileen ogbarruu kanneen
jedhaman keesumayyuu namootni barreessan     

Barruun suni galma wa’ee hawaasichaa ibsu qabaachuu
qaba. Weeshummaa Jireenya namoota hundaa hammachuu
Afaanifi aadaa hawaasichaan katabamee dhiyaachuu Barichi
yeroofi haala qabatamaa dhugaan barreeffamuu Barreessan
suni hawaasichaan ala tahee seenaa dhugaa barreessuu
Seenaafi jireenya dhugaa hawaasichaa haalaan dhiyeessuu
Taateewwan dhiyeeffaman muuxannoo hawaasaan
walsimachuu Jireenya qabatamaa hawaasa Addunyaa
dhugaa irratti bu’uuruun katabamuu Muuxannoo dhugaa
hawaasichaa kan ibsu Fedhiifi bakka walfakkaataa hawaasaa
gidduu galeessa kan godhate
Yaadiddama kana keessatti hiika yookiin barruu sanaa
beekuuf wanti akka ulaagatti ka’amu, gama biraan immoo
akka dhiyaannaatti kan fudhatamu baraafi yeroo itti seenaan
tokko katabame beekuufi barruu sanammoo jireenya
hawaasa bara sanaa waliin walbukkee qabuun madaaluudha.
Askeessatti wanti dagatamuu hinqabne yerootti barruun sun
barreeffame hiika barruu sanaaf gumaachaa guddaa
qaba.Barruun tokkoo bara dheeraan dura yommuu
barreeffame tahe har’a hiikasaa beekuun akka yaadiddama
kanatti rakkisaadha. Sababnisaas, jireenyi hawaasa bara
sanaafi kan bara ammaa walhinfakkaatu jedhanii wan
amananiif. Gaaffilee yaadiddama qabatamummaa keessatti
ka’an  Seenaan barreeffameefi jireenyi hawaasaa
walqabataa?  Hirmattootni seenaa keessatti argaman
gochaa namoota qabatamaan jiraatanii ni mul’isaa?
36
 Meeshaaleen qabatamoo seenaa sana keessatti ka’an
bara jireenya hawaasa sanaa faana    
walitti hidhata qabaa? Yoomessi barruu sana keessatti
eerame haala jiru faana walgitaa? Waldhabiinsi seenaa
keessatti ka’e ka’uumsa amansiisaa qaba? Wantootni
dhiyaatan akka aadaafi dudhaa hawaasichaatti sirriidhamoo
sirrii miti? Dhumarratti seenaan sun adeemsa akkamii
keessa darbee gara xumuraatti dhufe?
Walumaagalatti, akka yaadiddama qabatamummaa kanatti
wantootni akka ciminaatti ilaalaman; haala kanaan ogbarruu
qeequun dhugumatti barruun sun hawaasa sana ibseeraa
jennee beekuuf gaariidha, eenyummaa saba sanaa
gadfageenyaan beekuuf mijataadha, bara hafeen sun
barreeffameefi seenaa bara sanaa ilaaluuf namatti tola.
Gama biraan immoo haala kanaan hojiilee ogbarruu qeequuf
dirqama nama hawaasicha beekurraa darbee nama bara
hawwaasichi jiraate jiraachuu qaba.nama seenaafi haala
jireenya hawaasichaa beeku qofaatti kan danga’edha. 4.
Yaadiddama qeeqa yaad-deebii dubbisaa (Reader-
Response) Yaadiddamni yaad-deebii dubbisaa naannoo bara
1970’n booda kan eegaledha. Yommuu kana eegalanis
hordoftootni yaadiddamni kanaa akka amananitti jechootni
hiika adda addaa yookiin jijjiiramaa kan qabanidha jedhu.
Barbaachisummaan tutaa yaadaa, hawwiifi muuxannoo
barruun suni qabatee namoota dubbisanii
walfakkaatadha.Sababnisaas, yaad-deebii kamiyyuu haala
tokkoon yookiin dhiheenya walfakkaataa dhiyaata jedhanii
waan yaadanaiifi. Qeeqni yaad-deebii dubbisaa wa’ee hiika
barruu tokkoo kan inni irratti xiyyeeffatu akkaataa itti
dubbisaan hubatu irratti. Xiyyeeffannoon isaa gochaa
dubbisaafi dhiibbaa dubbisaan taasisuu qabuunni, hawwii
inni jalqabaa hanga dhumaatti. Barruun muuxannoo irratti
kan xiyyeeffatu, irra jireessa akkaataa itti hiika uumaniifi
muuxannoo dubbisaa horachuudha. Barruun tokko jiraachuu
kan danda’u ilaalcha dubbisaadhani. Kana jechuuni barruu
tokko hubachuun kan danda’amu dubbisaa, haala dubbisaafi
barruu yoo jiraate qofaadha. READER + READING
SITUATION + TEXT = MEANING Yaada barreessaa yookiin
barruu jiru tokko beekuuf akka yaadiddama kanaatti, inni
jalqabaaa walitti dhufeenya dubbisaafi barruu haalaan
qaccessuudha.Barruufi dubbisaan galma gahiinsa hiika waan
barreeffamee argachuuf murteessadha. Yommuu haalaan
dubbisaa adeemnu, barruu akka si’eessituu yaad-deebiitti
fudhatamaa kan deemudha. Kana malees, hawwiin,
dhaabbatni
37
/walitti dhiheenyi/ walitti dhufeenyi adda addaa dhiibbaa
guddaa yeroo barruu dubbisnu nurraan gahaa deemu.
Walumaagalatti, yaadiddama kanaan yommuu qeeqnu
garaagarummaan jiraachuu danda’a.Addaa addummaan
kunimmoo karaalee armaan gadii keessaa namootni
dhuunfaan garaagaraa xiyyeeffannoon isaan tokkoofi isaan
olitti tahuun hiikaan isaan kennanis addaa addummaa
qabaachuu danda’a. Akkaataa hubannoo barruu sanarratti
qabnuun(textual theories) Madda muxannoo qabnuun
(experience theories) Gama xiyyeeffannoo xiinsammuun
(psychological theories) Haala galumsa hawaasaan(social
theories) Gama eenyummaa aadaan(cultural theories)
Dhiyaannaa(amantaa) yaadiddama yaad-deebii dubbisaa 
Hiikni barruu keessa kan jiru osoo hin taane gochaa
dubbisaa keessa akka jirutti amanu  Haala miidhagina
qabuun yeroo maratti kan dubbifnu yoo tahe, gara ergaa
waliigala barruu sanatti kan dhufnudha.  Xiinxala nuyi
kenninu yeroodha gara yerootti jijjiiramuu kan danda’u
tahuu, kunimmoo muxannoon dubbistootaa akkasuma
jijjiiramaa waan deemuuf  Namootni garaagaraa hawaasa
tokko keessa jiran muuxannoofi seenduubee walfakkaataa
qaban barruu tokko dubbisuun hiika yoo itti kennan
qacceessi isaan kennan walfakkaatadha.  Yaadni
barreessaan yaadeefi yaad-deebii dubbisaan kennuu yeroo
tokko tokko faallaa tahee argamuu danda’a. sababnisaas,
akkaataan xiyyeeffannoo isaanii garaagara.
Gaaffileewwan yaadiddama yaad-deebii dubbisaa keessatti
ka’an  Waa’ee barruu kanaa maaltu sitti dhagahame?
Sana keessaa maal jallatte/jibbitee?  Walitti dhufeenyi
barruu kanaafi muuxannoo duraan qabduu maal fakkaata?
 Waa’ee hirmattotaa maal yaadda? akka dalaguu qabanitti
gahee isaaniif kenname dalaganiiruu?  Barruu sana
keessatti maaltu dalagame, seenaa rawwatame hubatte? 38
sana irraa maal
 Seenaan seeneffame sana irraa dubbisaan maal akka
hubate? Yookiin hubattee?  Dubbisaan barruu sanaa hafee
sana akka filatee dubbisuuf maal isa kakaase? Ciminaafi
dadhabina yaadiddama yaad-deebii dubbisuu. Cimina
yaadiddama kanaa  Qaamootni dubbisan dammaqinaan
akka dubbisaniifi akka namoota baratanitti akka qopheessan
kan afeerudha.  Dubbisaaf mirga guutuu kennuun,
dubbisaan barruu tokko gara fedha isaatti hiikuu    
danda’a. Hiika yookiin ergaa barbaade kennuuf dubbisaaf
banaadha. Ibsa dubbisaan kennu yeroo gara yerootti
jijjiiramuu danda’a. Dhalootni adda addaa yeroo adda
addaatti hiika barruu sanaa kennuu danda’a. Dhiheenyaan
ogbarruu qeequuf baay’ee gaariidha. Hanqina
 Hiikaa barruu sanaa to’achuun hin danda’amu. Akkatuma
dhiyaannaa yookiin hubannoo dubbisaan adda addummaan
uumammu danda’a.  Galmi barreessaan yaadee barruu
sana katabee guutummaatti hubatamuu dhabuu danda’a. 
8Qeeqtootni yaada barruu sanaa dhiisanii yaada ofii isaanii
dubbachuuf karaa kan saaqudha.
5. Yadiddama Qeeqa Markisti (Marxist) Yadiddamni kuni kan uumame jaarraa
19ffaa keessa sababa yadiddama karlii markiifi Firiderik Engles .xiyyeeffannoon
yadiddama isaanis waa’ee qabsoo, dinagdee, aangoo hojjettootaafi hoggantoota
gidduutti ka’een bu’uura godhachuuni. Walitti dhufeenyi namootni abbootii
qabeenyaafi aangoo tahan irra caalaan dhiibbaa warren kaanirraan akka geesisaa
turan hubachuun nidanda’ama.Akka amantaa namoota kanneen lamaanitti gareen
hawaasaa warri dhumaa garee abbaa qabeenyaa waliin qabeenya uumamaas tahe
industiriin walqixa akka fayyadaman jajjabeessa. Yommuu yaadiddamni kuni
ogbarruu keessatti qabatamaan hojiirra ooluu eegale; faayidaa barruun tokko
hawaasicha keessatti qabu madaaluuf kan gargaaredha. Akka yaada yadiddama
kanaatti ogbarruun akkaataa itti aadaan hawaasa walxaxaa tahe keessatti
babbal’atudha, hubannoon akkanaa kunimmoo aadaa hawaasichaa haalaan kan
qaru yookiin kan sirreessudha. Kana jechuun ammoo ogbarruun dawitii hawaasni
keessatti of ilaalu duwwaa osoo hintaane, meeshaa guddaa aadaa hawaasichaa
miidhaksudha.As keessatti wantootni xiyyeeffannoo guddaan ilaalaman kanneen
akka aangoo, siyaasaafi mallaqa akka galma tokkootti qabachuun walitti dhufeenya
inni barruu faana qabu ibsa. Yaadiddamni markistii qeeqa ogbarruu tokko keessatti
qabxiilee inni irratti xiyyeeffatu  Ogbarruun kan ibsu yaada, amantaa fi soona
aadaa hawaasa sanaati  Faayidaan ogbarruu inni guddaan dhimma yookiin yaada
walmormisiisaa tahe keessatti yoo hirmaatedha.  Ogbarruun qabsoo aangoo ibsuu
( aangoo gama saalaa, dinagdeen, hawaasummaani fikkf)fi akkamitti akka itti
uumameefi bu’aan isaa moo maal akka tahe adda baasuun kaa’uu.  Ogbarruun
ibsa wa’ee barreessaa, dubbisaafi hirmaattotaa beekumsa akkamii akka qaban
yookiin beekumsa dhabuu isaani haala dinagdeefi hawaasummaan akkamitti akka
ka’ame kan ibsu  Ogbarruufi barreessaan waliin tahuun akkataa dubbisaan
hubachuu danda’aniin wa’ee hawaasichaa agarsiisuu qaba malee hogganuu
hinqabu. Gaaffiiwwaan yaadiddama markistii keessatti ka’an  Caasaan barruu
sanaa falaasama yookiin yaada (ideological) isa kam hordofa? Akkamitti immoo
ibsame?  Eenyutu aangoo qaba (maddi isaa maali) barruu sana keessatti? Aangoo
sunis akkamitti akka eegalamefi ilaalcha barruu sanaa akkamitti akka jijjire? 
Seeneffama hawaasaa sana keessatti irra caalaan kan hogganaa (dominate) kan
godhe eenyu?  Sadarkaa akkamiin namfakkiin olaanaa amantaafi jireenya
qabatamaa hawaasicha keessatti jiraatee?  Hirmaattootni qabxii kamirratti
jireenya hawaasichaa itti dhiheenya jiraatan?  Akkamiitti yaad-deebii kennu?
Wantoota akka jijjiiraniif maaltu taasisee?  Kaka’umsi yookiin ragaan
hawaasicha keessa jiru barricha keessatti akkamiin hojiirra oolee? 
Dhiibbaawwan hawaasaa maaltu jira akka barreessaan barreessuuf kan isa godhe?
Cimina yaadiddama markistii 40  Yaadiddamni kuni dubbistoota ofeegannoon
barruu akka dubbisaniif kan afeerudha.  Yaada dubbistootaa kan dangessu osoo
hintaane, bal’inaan akka hubataniif gargaara.  Dubbistootni barruu sana gama
hawaasummaan, seenaanfi haala qabatama ammaan ilaaluuf kan gargaarudha.
Hanqina yaadiddama markistii  Qeeqa yaadiddamaa kana keesssatti irra caalaan
isaa kan irratti xiyyeeffatu dadhabina barruu sanarratti  Dubbistoota dubbisaanii
akka itti bashannaniif kan afeeru osoo hin taane falaasama adda addaan akka
qeeqaniif malee  Namoota hubannoo cimaa gama siyaasaan, dinagdeen,
hawaasummaan qabantu hirmaannaa guddaa tasisuu danda’a
6. Yadiddama Qeeqa Seendhunfee (biographical) Qeeqni
yadiddama seendhunfee seenduubee jireenya barreessa
fudhachuufi duubee jireenya isaa irratti bu’uuruun barruu
dhiyaate qeequudha. Biographical criticism argues that we
must take an author’s life and background into account
when we study a text. Yaadiddamni kuni seenaa jireenya
barreessaa irratti hundaa’uun isaa rakkinoota adda addaaf
kan saxilamedha.kunis falaasama (ideology) barreessitoota
irratti waan hundaa’uuf barteewwan hawaasaa hunda ija
kanaan ilaaluun hin danda’amu. Faalaaasamni barreessaan
qabu qabatee gara barruu dhufa waan taheef barruu
sanallee ijuma amala barreessaan ilaalla. Barreessitootni
tokko tokko barteewwan yookiin seera hawaasni sun itti
bulu (social norm) kabajuun yookiin eeguun kan
barreessaanidha. Gariin immoo yaada kanarraa maquun
yookiin seera bulmaata hawaasichaan kan morman tahanii
kan argamanidha. Kanneen amalaafi akkaataa hawaasichi
fedheefi barbaadetti jiraataniin kan barreeffame yoo tahe
hawaasicha bakka bu’uu danda’a. kana tahuu baannaan
garuu, hawaasicha ibsuu dhiisee nama tokko duwwaa ibsa.
Kunimmoo amala isaan jiruufi jireenya isaanii keessatti
argiisiisaan qabatanii dhiyaatu malee seenaa hawaasicha
keessa jiru kan mul’isan miti.
41
Yadiddama kanaan hojiiwwan ogbarruu garaagaraa qeequun
faayidaa inni qabu keessaa muraasni  Dhugaa waa’ee
muuxannoo jiruufi jireenya barreessaa beekuun, dubbisaan
akkamitti barruu sana akka qeequu murteessuuf gargaara.
 Dubbisaan bu’aa bahiifi dadhabii akkamii keessa darbee
barruu sana akka qopheesse ilaaluun caalatti dinqisiifata. 
Dubbisaan xiyyeeffannoo barreessaa muuxannoo jireenya
isaa keessaatti akkamiin akka itti fayyadameefi ofcimsaa
akka dhufe ni hubata.  Seenaa dhugaa barreessaa irratti
bu’uuruun katabama.  Seenaa dhugaa kan tahedha.
Gaaffileewwaan Mirkaneffannoo Yaadiddama Seendhuunfee
 Jireenya barreessaa keessatti wwantootni dhiibbaa irraan
gahan namoota, yaadoota,     
sochiiwwan,tateewwan barruu keessatti akkamitti ibsamani?
Seenaan dhiyaate jireenya qabatamaa barreessaa faana
walfakkaataa? Jijjiiramawwaan akkamitu barruu sana
keessatti jireenya dhugaa barreessa faana jiru? Barreessaan
amala jireenya dhugaa keessatti calaqqisiisuu maaliif jijjiiree
barreese? Jijjiiramni jireenya qabatamaa barreessaafi barruu
sana jidduu jiru maali? Maaliif tahe? Barruu sana keessatti
barreessan amala, yaada, hubannoo yookiin fedhii isaa
akkamiin
calaqisiise?  Ilaalchi inni ofiifi addunyaa kanaaf qabu
barruu keessatti ka’ameeraa?  Hawaasni barruufi jireenya
barreessichaa akkamiin yaad-deebii kennaa?  Uummatni
barruu barreeffameefi jireenya sanarraa maal fedha yookiin
barbaada? Walumaagalatti, yadiddama kana keessatti wanti
akka ciminaatti ka’amu yoo jiraate seenaa nama dhuunfaa
sirriitti gadfageenyan beekuun ni danda’ama. Gama biroon
immoo hojii barreessaa tokkoofi seenaa jireenya isaa walitti
fidanii qaccessuun bay’ee ulfaatadha. Kunimmoo namootni
jireenya isaan jiraatan , walitti dhufeenya isaan hawaasa
faana qaban yoo barreessan barruun gaariidha jechuu ta’a.
tahuu yoo baate garuu barruun sun akka yaraatti fudhatama.
Gama biraan immoo barreessaan tokko yommuu waan
sammuu isaa keessa jiru katabu wa’ee seenaasaa qofa
tahuu dhiisuu danda’a.
42
43
Contact information
Ronald F. Clayton
info@pdfcoffee.com
Address: