Setswana Novel Ntlhomole Mmutlwa

MOPATHO WA
MIND THE GAP! 12

SETSWANA PUO YA GAE
Kaedi ya go Ithuta Dikwalo ya Mind the Gap
Ntlhomole Mmutlwa
O.M Lobelo
Kaedi ya go Ithuta Dikwalo ya Mind the Gap
Ntlhomole Mmutlwa
O.M Lobelo
Mophato
Setswana Puo ya Gae (HL)

Kaedi ya go Ithuta Dikwalo ya Mind the Gap- Ntlhomole Mmutlwa-Poetry-
ISBN 978-1-4315-3389-3
This content may not be sold or used for commercial purposes.
Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 Setswana Home Language
Mind the Gap study guide for the novel: Ntlomole Mmutlwa by OM Lobelo.
This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence.

You can use, modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge
the Department of Basic Education, the authors and contributors. If you make any changes
to the content you must send the changes to the Department of Basic Education. This
content may not be sold or used for commercial purposes. For more information about the
terms of the license please see: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.
Copyright © Department of Basic Education

2019 222 Struben Street, Pretoria,
South Africa
Contact person: Ms C. Weston
Email: Weston.C@dbe.gov.za
Tel: (012) 357 4183
http://www.education.gov.za
Call Centre: 0800202933
Acknowledgements
The extracts from the novel in this study guide are from Ntlomole Mmutlwa by OM Lobelo.
Mind the Gap Team

Senior Project Leaders: Dr S. Malapile, Ms C Weston
Production co-ordinators:
B. Monyaki, B. Ras, M. Phonela, M. Nematangari
Authors: P Lekome, K. Khaba, T. Mokgetle, EM Mokhine, PC Mooa, M. Maditsi
Designer: Page82 Media

Onsite writers’ workshop support:
J. Mphidi, V. Magelegeda, P. Hlabiwa, R. Maboye, N. Malope
Ministerial Foreword
The Department of Basic Education remains steadfastly committed
to innovative strategies aimed at enhancing learner attainment.
Consistent with the government’s commitment in promoting the
indigenous languages that form the tapestry of our democratic
landscape, this Mind the Gap Self study guide is a concrete
demonstration of this commitment.
African Home Languages focusing on the novel genre at this stage.

Not only does the study guide incorporate the African languages, but
it also incorporates South African Sign Language Home Language,
Afrikaans Home Language and English First Additional Language.
The Mind the Gap Literature Self Study Guide is responding to the
broader sectoral reading challenges that the country is experiencing.
It seeks to strengthen the following strands of the National Reading
Sector Plan: Teacher Development and Support; Direct Learner
Support; and Provisioning and Utilisation of the Learning and
Teaching Support Materials. Its interactive nature will make it easier Matsie Angelina Motshekga, MP
for both teachers and learners to read, to learn or study. It is hoped Minister of Basic Education
that through this Study Guide, the reading and learning outcomes
will be achieved.
and examples of the types of questions as a learner you may expect

to be asked in an examination, are included in this study guide. In
responses forms part of the study guide package.
The study guide is designed to appeal to any learner offering Grade

12, whether as a part-time or a full-time candidate. Educators in the
Every learner is a national asset, all you need now is to put in the
hours required to prepare for the examinations and excel!
We wish each and every one of you good luck and success.
MRS AM MOTSHEKGA, MP
MINISTER
DATE: 14 NOVEMBER 2019
DITENG TSEBE
KGAOLO YA NTLHA
MATSENO
Morutwana wa Mophato wa 12 yo o rategang 4
O ka dirisa Kaedi e jang? 4
Maele a a botlhokwa a go ithuta 5
Ka letsatsi la tlhatlhobo 6
Thadiso ya tlhatlhobo ya dikwalo: Setswana Puo ya 7

Gae, Pampiri ya 2:
Ke eng se batlhatlhobi ba se solofetsweng? 8
Mafoko a a dirisiwang go botsa dipotso 9
THADISO
1. Matseno
2. Mokwadi
3. Lemorago
4. Setlhogo sa Padi
5. Kgang e anelwa jang?
6. Diponagalo tsa Padi
2
KGAOLO YA BOBEDI
DIKGAOLO TSOTLHE TSA PADI YA NTLHOMOLE

MMUTLWA
Matseno
Dikgaolo tsa 1 le 2
Dikgaolo tsa 3, 4, 5, 6 le 7
Dikao tsa dipotso tsa tlhamo
Dikaedi tsa go tshwaya dipotso tsa ditlhamo
3
Morutwana wa Mophato wa 12
Morutwana wa Mophato wa Marematlou, Dumela. Nte re go tataise. Re dumelele re go tlhabe podi
matseba mabapi le padi ya rona e e fa isong, Ntlhomole Mmutlwa. Itse gore ka dinako dingwe mo
botshelong fa o rakana le dikgwetlho le mathata, o tlhoka go neelwa thuso kgotsa gona go tlhomolwa
mmutlwa o o go utlwisang botlhoko. O tlaa itemogela gore moanelwamogolo Matsetseleko mo
pading e, le ena o tlhoka go tlhomolwa mmutlwa.
Kaedi e ya Mind the Gap e tlaa go thusa go ipaakanyetsa tlhatlhobo ya bofelo jwa ngwaga
ya padi ya Ntlhomole Mmutlwa, Setswana Puo Ya Gae (HL).
O KA DIRISA JANG KAEDI E YA GO ITHUTA

• Mo tshimologong ya kaedi e, o tlaa bona tshedimosetso ka mokwadi le ditiragalo tsa sešweng
tse di mo tlhotlheleditseng go kwala. Go na le thadiso ka mokgwa o ditiragalo di tlhagisitsweng
ka ona.
• Go na le ditirwana mmogo le dikarabo tse di tlaa go thusang go ipaakanyetsa tlhatlhobo.
Tlhokomela se!
Ditirwana le dikarabo tsa tsona.
Dikao tse di tlhagisitsweng le mokgwa

wa go araba dipotso.
4
THADISO YA TLHATLHOBO YA DIKWALO: SETSWANA PUO YA GAE, PAMPIRI YA 2:
Mo pampiring ya 2, e leng e e tlhatlhobang dikwalo, o tshwanetse go araba dipotso go tswa mo

dikarolong di le THARO, tsona ke:
KAROLO YA A: Poko (30)

KAROLO YA B: Padi/Ditlhangwa tsa setso (25)
KAROLO YA C: Terama (25)
Pampiri e, e na le maduo a le 80.

E kwalwa mo diureng di le pedi le halofo (2.5).
Araba dipotso di le TLHANO: Di le THARO mo KAROLONG YA A, e le NNGWE mo KAROLONG YA B le

e le NNGWE mo KAROLONG YA C ka mokgwa o o latelang:
Araba FELA dipotso tsa padi le terama tse o di ithutileng.
Araba potso e le NNGWE ya TLHAMO le e le NNGWE ya DIPOTSO TSE DIKHUTSHWANE. Fa o araba

potso ya tlhamo mo KAROLONG YA B, o tshwanetse go araba dipotso tse dikhutshwane mo KAROLONG
YA C. Fa o arabile dipotso tse dikhutshwane mo KAROLONG YA B, o tshwanetse go araba potso ya
tlhamo mo KAROLONG YA C.
KAROLO YA A: Poko
MABOKO A A TLHAOTSWENG – Araba dipotso di le PEDI.
LEBOKO LE LE SA TLHAOLWANG – Araba potso e. le nngwe.
KAROLO YA B: PADI/DITLHANGWA TSA SETSO

Araba potso e le NNGWE.
KAROLO YA C: TERAMA
Araba potso e le NNGWE.
PALO YA POTSO MOFUTA WA POTSO MADUO
1. ‘Tlhaolele’ Potso ya tlhamo 10
2. ‘Nelson Mandela’ Dipotso tse dikhutshwane 10
3. ‘Sego sa Metsi’ Dipotso tse dikhutshwane 10
4. 'Lerebana wa letlaleanya' Dipotso tse dikhutshwane 10
5. 'Boferefere jwa toro' Dipotso tse dikhutshwane 10
6. Leba Seipone Potso ya tlhamo 25
5
7. Leba Seipone Dipotso tse dikhutshwane 25
8. Omphile Umphi Modise Potso ya tlhamo 25
9. Omphile Umphi Modise Dipotso tse dikhutshwane 25
10. Masego Potso ya tlhamo 25
11. Masego Dipotso tse dikhutshwane 25
12. Ntlhomole Mmutlwa Potso ya tlhamo 25
13. Ntlhomole Mmutlwa Dipotso tse dikhutshwane 25
12. 'Tlholego ya Bakgatla ba ga Potso ya tlhamo 25

Kgafela' LE 'Leboko la
dikgomo'
13. 'Tlholego ya morafe wa Dipotso tse dikhutshwane 25

Batlhaping' LE 'Batlhaping ba
Kgotla ya oorraMaidi'
14. Matsapa di a tsaya kae? Potso ya tlhamo 25
15. Matsapa di a tsaya kae? Dipotso tse dikhutshwane 25
16. Ga se Lorato Potso ya tlhamo 25
17. Ga se Lorato Dipotso tse dikhutshwane 25
SE O TSHWANETSENG GO SE TLHOKOMELA KA LETSATSI LA TLHATLHOBO
• Goroga mo phaposing ya tlhatlhobo ura pele ga tlhatlhobo e simolola. .

• Dirisa metsotso e le lesome ya go buisa ditaelo le lokwalopotso ka kelotlhoko.
• Tlhopha dipotso tse o batlang go di araba go tswa mo lenaneo la diteng.
• Rulaganya nako ya gago ka nepagalo, o inaakanye le nako e e
tshikintsweng mo tlase ga ditaelo le tshedimosetso.
• Kwa bokhutlong, boeletsa dikarabo tsa gago go netefatsa gore di nepagetse e
bile o arabile dipotso tsotlhe.
6
TLHAMO YA DIKWALO KE ENG?
Tlhamo ya dikwalo ke karabo ya gago ya setlhangwa sa dikwalo (poko/padi/ terama) tse

o di ithutileng, mo o tshwanetseng go ranola, tlhatlhoba, akanya kgotsa ka dinako
dingwe o fa karabo ya gago ka setlhogo kgotsa morero go tswa mo mofuteng wa lokwalo.
Dikakanyo di a neelwa le go tshegediwa go lebilwe puo ya setlhangwa se se dirisitsweng.
Malepa a go araba tlhamo ya dikwalo
• Sekaseka setlhogo: thalela se o tshwanetseng go se araba ka fa tlase mme o

netefatse gore o tlhaloganya se tlhamo e leng ka ga sona.
• Rulaganya tlhamo – o dirisa mmapa wa dikakanyo kgotsa mokgwa o o bonolo
mo go wena.
• Tsepama go se se boditsweng! diteng tsa tlhamo ya dikwalo ya gago di golagane
le se potso e se batlang.
• Tlhamo e tshwanetse go nna le matseno – bolela setlhogo gape kgotsa o se
itsise o be o se tlhalose, e tshwanetse go nna le ditemana di le pedi kgotsa di le
tharo jaaka tswelelo / kgolo le motlotlo wa setlhogo.
• Setaele se dule se tlhomame. Kwala ka dipolelonolo o dirisa ditemana.
• Lebelela tshedimosetso e e kwa godimo ka moo o ka dirisang matshwao a puiso
ka gona.
• Tlhamo e tshwanetse go felela ka bokhutlo: konosetsa tlhamo ya gago ka polelo
kgotsa bokhutlo jo bo maatla. Buisa tlhamo yotlhe gape go siamisa diphoso tsa
mopeleto le puo.
• DITENG tsa tlhamo di tlhatlhobiwa go lebeletswe thanolo ya setlhogo, boteng jwa
kgang, go fa mabaka le go tlhaloganya setlhangwa.
• PUO le POPEGO tsa tlhamo di tlhatlhobiwa go lebeletswe popego, tatelano e e
elelang le neelano, puo, segalo le setaele.
• Diteng, puo le setaele di tlaa abelwa maduo go ya ka ruboriki.
7
DIPOTSO TSE DIKHUTSHWANE KE ENG?
Mo dipotsong tse dikhutshwane o newa nopolo ya mafoko a a kana ka 400 – 450 go tswa
mo pading. O bo o tshwanelwa ke go araba dipotso tse di ikaegileng ka nopolo e. Dikarabo
dingwe tsa dipotso o ka di fitlhela mo nopolong, tse dingwe ke tse di tlhatlhobang go
boikakanyetsi jwa gago go tswa mo dikarolong tse dingwe tsa padi, jaaka: baanelwa, morero,
molaetsa, jalo le jalo.
KE ENG SE BATLHATLHOBI BA SE SOLOFETSENG?
• Go tlhaloganya ga gago bokao jo bo tlhamaletseng jwa padi. O tshwanetse

go tllhaola tshedimosetso e e neetsweng mo pading.
• Bokgoni jwa gago jwa go rulaganya dintlha tsa padi sešwa. Sekao, o ka kopiwa
go sobokanya dintlha tsa botlhokwa, go neela dipharologanyo kgotsa go
tshwana ga baanelwa ba ba farologaneng.
• Bokgoni jwa gago jwa go neela tshedimosetso e e ka tswang e sa tlhagisiwa ka
tlhamalalo mo setlhangweng, mme o dirisa se o setseng o se itse ka padi. Se,
ke se se itsiweng jaaka go itseela tshwetso. Se, se ka akaretsa mokgwa o
tiriso ya dikapuo e ka nnang le seabe ka gona mo go tlholeng go tlhaloganya
padi ka go tlhalosa merero kgotsa go bapisa ditiro tsa baanelwa ba ba
farologaneng.
• Bokgoni jwa go tlhatlhoba dintlha dingwe tsa padi mme o ikakanyetse, o ikaegile
ka tshedimosetso e o e neetsweng mo pading. Kgato e e itsege ka tlhatlhobo.
Sekao, o ka bodiwa gore a o dumelana le tlhagiso e e rileng, kgotsa go sekaseka
maikaelelo a moanelwa mongwe a go dira sengwe.
• Bokgoni jwa gago jwa go tsibogela baanelwa ba ba mo pading le gore e tsosa
maikutlo afe. Se, se itsege ka kgatlhegelo. Sekao, o ka kopiwa go neela
maikutlo a moanelwa mongwe, kgotsa gore wena o ne o tlile go dira eng fa o ne
o le mo maemong a gagwe. O ka kopiwa go tlhalosa ka botlalo mokgwa o puo
kgotsa setaele sa mokwadi se thusang ka teng go tlhalosa maikutlo a
moanelwa.
• Ela tlhoko: Dipotso tse di batlang “Ee” kgotsa “Nnyaya” le tsa tshenolo ya
maikutlo, di tshwanetse go tshegediwa ka lebaka.
8
MAFOKO A A DIRISIWANG GO BOTSA DIPOTSO
Tse ke dikao tsa mefuta ya dipotso tse di fitlhelwang mo tlhatlhobong.
Mofuta wa potso Se o tlhokang go se dira
Tiriso ya tshedimosetso ka tlhamalalo: Dipotso tse di botsang ka ga tshedimosetso e e

tlhagisitsweng mo setlhangweng ka tlhamalalo kgotsa go tswa mo nopolong.
Neela maina a dilo/batho/mafelo/dikarolo... Kwala maina a a kgethegileng a
baanelwa, mafelo, jj
Neela mabaka/moanelwa/dibakwa... Kwala tshedimosetso kwa ntle ga
go nna le dipuisano kgotsa
ditshwaelo.
Neela mabaka a le mabedi a… Kwala mabaka a le mabedi a…
Supa moanelwa/mabaka/morero Kwala leina la moanelwa, neela
mabaka
Tlhalosa lefelo/moanelwa/semelo/go diragala eng fa Kwala diponagalo tse sengwe.
go… Sekao, lefelo le lebega kgotsa le
nkga jang? A moanelwa yo o
rileng o siame/ga a na mekgwa/o
rata ntwa…
Ke eng se se dirwang ke moanelwa yo o rileng Kwala ka se se diragetseng – ka
fa…? se moanelwa a se dirileng.
Goreng moanelwa yo o rileng a dirile se a se Neela mabaka a a dirileng gore
dirileng? moanelwa mongwe a dire sengwe
(go ya ka kitso ya gago ya poloto).
Ke mang yo dirileng…? Kwala leina la moanelwa.
Mokwadi o raya mang fa a re…? Kwala leina la moanelwa yo o
maleba/motho.
Thulaganyo sešwa: Dipotso tse di tlhokang gore o dirise tshedimosetso e e
farologaneng ka mokgwa o o rulaganeng.
Sobokanya dintlhakgolo/dikakanyokgolo… Kwala dintlha tsa botlhokwa ka
boripana.
Kgobokanya dikarolwana/mabaka a ka gale… Kopanya dilo tse di tshwanang.
Neela thadiso ya … Kwala dintlhakgolo ka boripana.
9
Go itseela tshwetso: Dipotso tse di tlhokang gore o ranole setlhangwa, o dirisa
tshedimosetso e e sa neelwang ka botlalo mo setlhangweng, o e dirisa mo maemong a
maitemogelo a gago a botho. Kgato e, e akaretsa go akanya ka se se diragetseng mo
dikarolong tse dingwe tsa setlhangwa, ka go go neela ditemosi tse di go bolelelang ka ga
moanelwa kgotsa morero mme o dirisa tlhaloganyo ya gago go go thusa go tlhaloganya
setlhangwa.
Tlhalosa gore kakanyo e e amana jang le morero… Supa kamano le morero.
Bapisa dikakanyo/ maitsholo/ ditiragatso (ditiro) tsa Bontsha go tshwana le go
moanelwa yo o rileng le tsa moanelwa yo mongw… farologana.
Mafoko a kaya eng/a bontsha eng ka ga moanelwa Bolela se o se naganang ka
yo o rileng, maemo a, a go raya a reng ka bokao, o lebeletse go tlhaloganya
moanelwa yo o rileng… ga gago ga setlhangwa.
Moanelwa yo o rileng o tsiboga jang fa…? Kwala mokgwa o moanelwa a
Tlhalosa ka mokgwa o sengwe se ntseng le seabe tsibogang ka ona/ moanelwa o
ka gona mo… dirile eng kgotsa o ikutlwa jang.
Bolela gore o itse jang gore moanelwa yo o rileng o
…
Ke eng se moanelwa yo o rileng a se kayang ka…? Tlhalosa gore goreng moanelwa a
dirisitse mafoko a a rileng.
A polelo e e latelang e nepagetseng kgotsa e Kwala ‘nepagetse’ kgotsa
fosagetse? ‘fosagetse’ fa thoko ga palo ya
potso. Neela lebaka la karabo ya
gago.
Tlhopha karabo e e nepageteng go feleletsa polelo Go neetswe dikarabo tse di
e e latelang. mmalwa tse go dirisitsweng tlhaka
A – D. Kwala tlhaka fela fa thoko ga
palo ya potso.
Feleletsa polelo e e latelang ka go tlatsa ka mafoko Kwala lefoko le le tlogetsweng fa
a a tlogetsweng. thoko ga palo ya potso.
Nopola mola go tswa mo nopolong go netefatsa Kwala polelo e e maleba go tswa
karabo ya gago. mo setlhangweng o dirisa mafoko
a a tshwanang mmogo le
matshwaopuiso
Tlhatlhobo: Dipotso tse di tlhokang gore o tlhatlhobe o ikaegile ka kitso le go
tlhaloganya setlhangwa le maitemogelo a gago.
10
Tlhalosa kakanyo ya gago/maikutlo a Tlhokomela tshedimosetso yotlhe
moanelwa/morero… o bo o tseye tshweetso.
A o nagana gore… Dipotso tse, ga di na dikarabo tse
di ‘nepagetseng’
kgotsa tse di ‘fosagetseng’, fela o
tshwanetse go tshegetsa kakanyo
ya gago ka lebaka, o ikaegile ka
tshedimosetso e e neetsweng mo
setlhangweng.
A o dumalana le gore…
Go ya ka wena, ke eng…
Neela ntlhakemo ya gago ka ga…
Kgatlhegelo: Dipotso tse di botsang ka ga tsibogelo ya gago ya maikutlo ka se se
diragalang, baanelwa le mokgwa o e kwadilweng ka ona.
O ne o tlaa ikutlwa jang fa o ne o le moanelwa yo o Dipotso tse, ga di na dikarabo tse
rileng? di ‘nepagetseng’ kgotsa tse di
‘fosagetseng’, fela o tshwanetse
go tshegetsa kakanyo ya gago ka
lebaka, o ikaegile ka
tshedimosetso e e neetsweng mo
setlhangweng.
Bua ka tsibogo ya gago mo
setlhangweng/tiragalong/
maemong/ kgotlhang/ pitlaganong …
A o utlwela moanelwa yo o rileng botlhoko…
Tshwaela ka botlalo ka tiriso ya setaele, segalo, puo Fa o araba mofuta o wa potso,
ya botshwantshi le mmuisano tsa mokwadi… ipotse dipotso tse: A setaele se se
nthusa go akanya ka se se
diragalang.Moanelwa o ikutlwa
jang? Goreng a ikutlwa jalo? Neela
lebaka la karabo ya gago.
11
Ntlhomole
THADISO Mmutlwa
MATSENO
Ntlhomole Mmutlwa ke padi e morero wa yona e leng segologolo kgatlhanong le sešwa kgotsa go
tlhomolwa mmutlwa kgotsa go ntsha botlhoko. Merero e, e itshetlegile ka baanelwa Matsetseleko,
Kgori le Kelogile. Bontsi jwa ditiragalo bo diragala mo metseng e e latelang;- Phiritshweu le Kgaladi.
Tiragalokgolo ya kanelo ke go gana ga Matsetseleko go tsaya boswa jwa tiro ya ga rraagwe ya go

nna mogotsamolelo kwa kgotleng ya motse. Rraagwe yo o ngangatletseng setso, o ikgatholosa le go
sa bone botlhokwa jwa thutego ya ga Matsetseleko. Matsetseleko o ne a na le mogopolo wa go
tsweletsa dithuto tsa gagwe ka a feditse mophato wa marematlou. Thulano ya dikakanyo tsa ga
Matsetseleko le rraagwe e gapeletsa Matsetseleko go ngweega kwa gaabo. Matsetseleko o tshabela
kwa Kgaladi, a gorogela kwa ga Segonyamatlho. Bra Boots o batlana le ena. Kwa bofelong o ile a
kgona go mmona, Matsetseleko a boela gae. O fitlhela rraagwe a ile boyabatho. Kwa mabitleng, o
lemosa mmaagwe gore o tlhoka go tlhomolwa mmutlwa.
BAYOKERAFI YA MOKWADI
Othusitse Moses Lobelo
Othusitse Moses Lobelo O tsetswe ka 14 Diphalane 1975 kwa Warrenton mo porofenseng ya

Kapa Bokone. O goletse kwa Ga- Khunwana gaufi le Mafikeng. Ke ngwana wa bone wa ga
Mapha0kela le Kesediretswe Lobelo. O simolotse dithuto tsa gagwe kwa sekolo potlana sa
Moshoette ka ngwaga wa 1983, a konosetsa Mophato wa marematlou kwa sekolo segolo sa
Mogawane ka ngwaga wa 1994.
12
Talente le bokgoni tsa gagwe tsa go kwala di itshenotse fa a kgonne go tlhagisetsa Radio
Mmabatho teramakhutshwe e e neng ya gasiwa mo seyalemoyeng. Ka ngwaga wa 1996,
Othusitse o ne a tsenela kgaisano ya bokwadi ya Shuter & Shooter Literary Award: One- Act
Plays Competition, foo o ne a fenya maemo a boraro ka buka ya gagwe e a neng a e tlhakanetse
le ba bangwe, e bong Diselammapa. Buka eo, e ne ya phasalatswa ke Shuter & Shooter ka
ngwaga wa 1997.
Ntle le bokwadi, Othusitse o itshupile gape mo mererong ya tsa kgwebo. O ne a iponela maemo
a ntlha mo kgaisanong ya Business Kickstart 2010. Othusitse o tsenetse manaane a dithuto-
potlana mo ditheong tse di farologaneng tsa thuto, go akaretsa lenaane la Retail Management
kwa Yunibesithing ya Johannesburg.
O golagane le setheo sa dithuto tsa Seaforika se se bidiwang Eskia Institute, a dira jaaka moanedi
(Voice-over artist) mo porojekeng e e bidiwang Afrikan Affirmatiions: Radio Series. Porojeke eo
e tlhotlheleditswe ke ditiro, botshelo le bokwadi jo bo tseneletseng jwa ga Eskia Mphahlele.
Lentswe la gagwe le utlwala mo seyalemoweng sa bosetšhaba sa Motsweding FM, a anela ka
mekgwa le maitsholo a go tshela.
LEMORAGO LA PADI
Lemorago la padi e, le ama ditiragalo tsa segologolo kgatlhanong le tsa sešwa. Kgori le Kelogileke
baanelwa ba ba emelang segologolo. Kgori ke mogotsamolelo kwa kgotleng e bile lefoko la gagwe
le tshwanetse go agelwa mosako fa Kelogile e ne e le mosadi wa setso, a ka se botse monna wa
gagwe dipotso, a ka se mo arabise. Matsetseleko ke moanelwa yo o emelang sešwa. O ne a le
kgatlhanong le tshwetso ya ga rraagwe ya gore a tseye boswa jwa go nna mogotsamolelo kwa
kgotleng ya motse.
NTLHOMOLE MMUTLWA
Ntlhomole mmutlwa ke leele le le kayang gore motho o utlwile botlhoko, ka jalo, o tlhoka go
tlhomolwa mmutlwa, ke gore, go ntshiwa mo matlhomoleng a. Matsetseleko o utlwa botlhoko ka
ntlha ya patiko, mme o eletsa fa a ka thusiwa gore bothata jo bo rarabololwe. Motlhodi wa botlhoko
jo ke rraagwe ka a batla gore a tseye boswa jwa go nna mogotsamolelo kwa kgosing mme ena o
kgatlhanong le maikaelelo ao. Mmaagwe e bong Kelogile, ga a mo thuse ka sepe go rarabolola
bothata jo ka e le mosadi wa setso, a ka se gakolole molekane wa gagwe, a ka se mo arabise kgotsa
go mmotsa dipotso. O boifa go tlhagisa maikutlo a gagwe mo go ena.
13
KGANG E ANELWA JANG?
Karolo e, e thadisa ka diponagalo tsa dikwalo tsa padi tse mokwadi a di dirisang go tlotla kgang.
Lemorago
la padi
Baanelwa le
boanedi
Go menoga
ga
ditiragalo
Diponagalo
Diponagalo
tsa dikwalo
tsa dikwalo
Segalo,
maikutlo/moon
o Molaetsa
le morero
Seabe sa
moanedi
MAITSHETLEGO
Maitshetlego a kaya lemorago kgotsa boalo jo mopadi a bo alang gore ditiragalo tsa padi di lebege
kgotsa di kgodise gore di diragetse ka nnete mo botshelong. Magareng ga tse dingwe a akaretsa
lefelokgang le paka/motsi/motlha wa ditiragalo. Paka e ka nna ya setso/segologolo,
sešwa/segompieno kgotsa ya mo magareng.
Padi e, e kopantse dipaka tse pedi e leng setso le segologolo kgotsa sešwa le segompieno. Maitsholo
a baanelwa ka kakaretso, dipuo, dijo, ditumelo, moaparo jalo jalo/didirisiwa ke tsona tse di re
senolelang motlha kgotsa paka ya ditiragalo tsa lokwalo. Ditiragalo tsa padi e e fa isong di ikadile
segolo mo metseng e e latelang: Phiritshweu, Kgaladi, Dikhudung le Morolahutshe.
14
(a) Phiritshweu
• Motseselegae wa Baphiring o baagi ba ona ba dumelang thata mo setsong le ngwao ya
Batswana. O ikadile mo godimo ga dithota le dithotana,e bile o ralalwa ke molapo wa
mokgorokgoro. Motse o o nang le kgogedi, ka o dikanyeditswe ke ditlhare tsa mefutafuta.
• Baagi ba motse ba santse ba na le meraka. Bangwe ba bona ba ne ba itiretse meraka mo
matlong a a neng a tlogetswe ke baruti ba Majeremane le Mafora.
• Kgosi ya motse o ke Kgololo, ga a na morwa, o na le morwadi a le esi e bong Palesa. Kgosi e
ne e tsamaisa puso ya motse le bagakolodi ba gagwe jaaka bo Kgori le banna ba bangwe ba
lekgotla.
• Ka ntlha ya tlhaelo ya ditlhabololo mo motseng wa Phiritshweu, puso e ne ya tlisa ditlhabololo
ka go agela baagi Thuto-Kgololo FET College:
(b) Kgaladi
• Ke motsesetoropo o o tlhabologang. Seno se senolwa ke mokgwa wa sešweng o dilo di
dirwang ka ona.
• Aterese e e dirisiwang ke ba lelapa la ga Segonyamatlho e bontsha nomoro le leina la mmila.
• Mosadi wa ga Segonyamatlho e bong Morongwa, o na le mothusi wa mo lelapeng, yo o
bidiwang Diraamang. Morongwa le ena o apaya ka mokgwa wa sešweng.
• Thologelo e ntsi ya batho ka ntlha ya go dira mo meepong e e mabapI, e dira gore mebila ya
toropo e dule e nyeuma.
• Remofilwe le Rebafilwe, mawelana a ga Segonyamatlho le Morongwa, ba rometswe
sekolong kwa moseja. Se ke tshupo ya gore batsadi ba tsaya thuto tsia.
(c) Dikhudung
• Ke motsesetoropo o o nang le ditlhabologo ka o na le le matlolemahalahala a mabedi.
• Ntlolehalahala ya bobedi ba e agetswe ke meepo e e neng e le gaufi le motse wa bona
(d) Morolahutshe
• Ke motse o o bapileng le motsesetoropo wa Kgaladi.
• Lefelo le le senolang bosenyi gonne ke teng kwa Bra Boots a neng a wela dinokwane tse
di neng tsa mo gobatsa le go mo kgothosa koloi fa a ntse a le mo letsholong la go batlana
le Matsetseleko.
15
(e) Donkermag
• Ke ntlwanalefitshwana e Matsetseleko a neng a isiwa kwa go yona morago ga go tshwarwa.
(f) Tshwane
Ke toropo e go fitlhelwang Yunibesithi ya Tshwane, e na le dihotele le matlomahalahala a maemo
a a kwa godimo
BAANELWA LE BOANEDI
Baanelwa ke batho ba ba farologaneng, ba ba itlhametsweng ke mokwadi gore ba tsamaise ditiragalo

tse a senolang morero ka tsona. Boanedi ke mokgwa o mokwadi a upololang botho jwa baanelwa ka
gona, ka go tlhalosa dikakanyo, maikutlo, ditlhagiso le ditiro tsa bona. Fa o buisa padi o tshwanetse
go leba bosupi jo bo bontshang botho jwa baanelwa le maikutlo a bona le mokgwa o bo fetogang fa
kgang e tsweletse.
Go na le baanelwa ba ba tshelang e bong baanelwa ba ba kgolokwe (ba madi le nama) le baanelwa

ba ba sephara (ba mmopa) e leng mokgwa o mokwadi a ba tlhagisang ka ona. Baanelwa ba fetoga
ka tsela e e rileng, ka ntlha ya ditlamorago tsa tiragalo nngwe. Ba na le ditlhaloso di le dintsi tsa
semelo sa bona. Ba matswakabele jaaka batho ba boammaaruri – sk. moanelwa o boboi, o lerato, o
dikgoka, jj.
(a) Baanelwa ba ba sephara (ba mmopa)
Baanelwa ba ba sephara (ba mmopa) ga ba fetoge ka gope mo tsamaong ya ditiragalo. Ba tlhagiswa

ka boleng kgotsa kakanyo e le nngwe mme bo ka tlhaloswa ka polelo e le nngwe. Se se kaya gore
moanelwa yo o sephara a ka siama kgotsa a nna bosula mo lokwalong lotlhe e bile ga a dumelesege.
(b)Baanelwa ba ba kgolokwe (ba madi le nama)
Baanelwa ba ba kgolokwe (ba madi le nama) ba a fetoga. Ba tlhagiswa ka boleng kgotsa dikakanyo
tse di farologaneng mme ba gola go ya ka kgolo ya ditiragalo. Ba tlhalosiwa ba le matswakabele, ba
tlhagisiwa ka dimelo tse di farologaneng, ba a lela, ba tshega, ba galefa, ba nna bonolo go ya ka
ditiragalo mo lokwalong lotlhe. Baanelwa ba, ba emela batho ba ba tshelang ka tota, ba o ka se ba
itseng mme ba fetoga go ya ka ditiragalo. Moanelwa yo o kgonang go fetogafetoga, o kaiwa e le yo
golang.
16
Mefuta ya baanelwa
Baanelwa ba ka aroganngwa go ya ditiro tsa bona mo lokwalong. Go na le baanelwabagolo le

baanelwa ba batlaleletsi.
ITSE BAANELWA BA GAGO!
(a) Baanelwabagolo
Baanelwabagolo ba simolola le ditiragalo go tloga kwa tshimologong go fitlha kwa bokhutlong. Ba

thusa go senola morero wa lokwalo, ka ditiragalo di dikologa mo go bona. Moanelwamogolo o okame
padi yotlhe mme baanelwa bangwe mo pading ba amana le ena ka mokgwa mongwe. Go na le
baanelwa ba e leng bagapatiro le bakganatiro. Mogapatiro ke moanelwamogolo yo ditiragalo di mo
dikaganyeditseng, a tsweletsa morero pele. Fa a atlega e nna mofenyi, fa a fenngwa e nna
motswasetlhabelo.
Matsetseleko
Matsetseleko ke mogapatiro mo pading e. Ke ngwana wa ga Kelogile le Kgori yo e neng e le

mogotsamolelo kwa kgosing. O matlhagatlhaga mme ke mosimane yo o botlhale yo kgonang go falola
lokwalo la marematlou. Ga a batle go tsweletsa tiro ya ga rraagwe ya bogotsamolelo mme o batla go
tsweletsa dithuto tsa gagwe. Se ke ona motlhodi wa kgotlhang ya padi.
Segonyamatlho
Ke rrakgwebo kwa Kgaladi, a na le lebenkele le bidiwa Kebawetse General Dealer. Ke

monna wa ga Morongwa mme o ne a siame, a amogela le go neela Matsetseleko
marobalo le tiro kwa ga gagwe. O ne a mo tshegetsa le go mo thusa go fitlhela a boela
gae.
(a) Baanelwa ba batshwarakgamelo/ batlaleletsi
Ke baanelwa ba batlaleletsi fela ba ba se nang seabe se se kalo. Bangwe ba tlhagelele gangwe fela.
Ba ka tshegetsa mogapatiro kgotsa mokganatiro.
17
Bra Boots/ rre Sebogodi Tlhapedi
Ke lepodisa le le neng le tshabiwa thata mo motseng wa Phiritotshweu. O ne a neetswe tiro ya go

batlana le Matsetseleko ke Kelogile, ka a ne a ngweegile kwa gae. A rata tiro ya gagwe e bile a e dira
ka botswapelo.
Morongwa
Ke mogatsaagwe Segonyamatlho yo o neng a itse go apaya le go tshola baeng mo lelapeng la gagwe.

Mosadi yo o botho e bile a le lerato.
Kgosi Kgololo
Kgosi e e botlhale ya motse wa Phiritshweu, rraagwe Palesa. Ga se mmusaesi ka a reetsa le go

amogela dikgakololo go tswa mo morafeng le mo go Palesa morwadiaagwe go bontsha fa letlhaku le
lešwa le agelelwa mo go le legologolo.
Palesa
Morwadie kgosi Kgololo, yo o godileng mmogo le Matsetseleko ba bo ba ratana. Ke mosetsana yo

montle, tsala ya ga Mmathapelo. O feleleditse a nyetswe ke Matsetseleko.
Mmathapelo
Ke tsala e e ntshanang se inong le Palesa e bile ba tsena sekolo mmogo. Ke mosetsana yo montle
thata mme a ratana le Baagileng.
Baagileng
Ke motllhatlheledi kwa Setlagole FET College. O ne a ratana le Mmathapelo. Kgosi Kgololo o mo roma
go ya go mo emela kwa moletlong wa dikgaisano tsa dipuisano wa boPalesa. O tlhoka nnete, o batla
go tsietsa Palesa ka go mo nosa bojalwa.
18
Semelo
Ke dintlha tse di botlhokwa ka maitsholo a motho. Batho botlhe ba na le dimelo tse di senolwang ke
ditiragalo le dipuo tsa bona. Botho le mekgwa di a nyalelana.
Semelo Bosupi
(a) Matsetseleko
• O matlhagatlhaga • O dira tiro nngwe le nngwe ka matsetseleko

le matlhagatlhaga
• O na le lerato la nnete • O ratile Palesa mo bonnyeng go fitlhela a mo
nyala.
• Ga a matlhomantsi • Ga a ise a nke a rate ope mo pading kwa
ntle ga Palesa.
• O fetsa mogopolo ka gangwe • O tsamaya fa gaabo ka ntlha ya go patikwa
ke rraagwe.
• O na le lerapo la mokwatla • O emelela ntlha ya gagwe ya go tsweletsa
dithuto tsa gagwe.
• O na le ponelopele • O butswitse, a itse ka ga botshelo.
• O tlhogo e e boleta • O tlhaloganya bonolo.
• Ke senatla( a le diatla) • O dira tiro nngwe le nngwe e a neng a e
neelwa ka matsetseleko.
• O bofitlha. • Ga a ka bolelela Palesa gore o nna kae le go
tlhalosetsa Bra Boots nnete.
• A le kelotlhoko. • O dira ka botswapelo mo tirong e nngwe le e
nngwe e a neng a e neelwa.
• O lemoga Bra Boots fa a ne a le kwa

Kgaladi.
(b) Kgori
• Monna yo o ratang setso thata • O gapeletsa morwae e leng Matsetseleko go

tsaya tiro ya gagwe ya bogotsamolelo.
• O tlhogo e thata • Ga a reetse dikgakololo tsa mosadi wa

gagwe fa a re go dirisiwe Bra Boots go batla
Matsetseleko.
19
• Ga a reetse Matsetseleko fa a re ga a batle go
nna mogotsamolelo wa kwa kgotla mme se,
se thankgolola morero wa padi wa sešwa se
se leng kgatlhanong le setso.
(c) Kelogile
• O botho e bile a le tlotlo. • O bua le Kgori a tlhomile tlhogo go bontsha

maitseo
• Ke seithati. • O rata malomo le go kgabisa ntlo
• O lerato • O utlwa botlhoko fa monna wa gagwe a se

na go tlhokafala.
(d) Segonyamatlho
• O siame thata (a le pelontle). • O neela Matsetseleko marobalo le go mo
neela tshegeto mo botshelong.
• A ratela mongwe le mongwe tswelelopelo.
• A itumelela diphitlhelelo tsa ga Matsetseleko
tse dintle.
• O a ikanyega • Ditsholofetso tsa gagwe mo go Matsetseleko
di ne di sa fetoge.
• O kemonokeng • O ema Matsetseleko nokeng le fa a ne a le

kwa kgolegelong.
• O tshepa batho. • O neela Matsetseleko koloi ya gagwe go e
dirisa.
• O amogela Matsetseleko mo ntlong ya

gagwe a sa mo itse.
(e) Bra Boots / Sebogodi Tlhapedi

• O pelotelele • Ga a ineele fa letsholo la go batla
Matsetseleko le sa atlege.
• O bogale. • O tshabiwa ke botlhe e bile ga a
tlakatlakelwe.
(f) Morongwa
20
• O siame thata (a le pelontle) • O neela Matsetseleko marobalo, a ratela
mongwe le mongwe tswelelopelo e bile a
itumelela diphitlhelelo tsa bona tse dintle.
• Ke sethaga • O itse go apaya le go amogela baeng.
(g) Kgosi Kgololo

• Ga a tshware sekgopi. • Le fa banna ba lekgotla ba ne ba mo
lomeletsa o ne a sa ba ngalele.
• O a itlotla • Ga a tsene dikgang tsa bana, fa go le kgang
a romela Masedi go bua le Palesa.
• O a reetsa le go tsaya dikgakololo. • Fa Palesa a bua le ena le go amogela gore
Matsetseleko a nyale Palesa
• Ga se mmusaesi. • O kgona go dirisana le batho le go ba
gakolola.
(h) Palesa
• Ga a na lerapo la mokwatla/ga a • O feleletsa a bolelela Mmathapelo ka lerato
na sephiri. la gagwe le Matsetseleko
• O bolelela rraagwe ka se se diragetseng kwa
Dikhudung.
• O pelokgale • O kgonne go bolelela rraagwe ka ditiro tse di
sa siamang tsa borre ba lekgotla, a bo a
kgona go gakolola rraagwe.
(i) Mmathapelo
• O na lerato la nnete. • O a tshwenyega fa a bona Palesa a sa
itumela.
• O rata Baagileng.
• O boitshwarelo • O itshwarela Palesa morago ga go mo

fitlhela a atlana le Baagileng.
(j) Baagileng
• Ga a na lerato la nnete/o matlho • O ratana le Palesa ntswa a ratana le

mantsi. Mmathapelo.
21
• Ke leferefere/o letsipa • O tshelela Palesa beine gore a se ke a mo
fekeetsa fa a tshwere kgang le ena.
• Ga a tshepagale • Bagolo ba ga Palesa ba mo roma go ya go

ba emela kwa dikgaisanong tsa kwa
Tshwane ka ba ne ba sa kgone go ya, mme
Baagileng o nna le kgatlhego ya go ratana le
Palesa.
• Ga a na maikarabelo/Ga a • O ya go emela Kgosi Kgololo kwa moletlong
ikanyege. wa boPalesa mme ga a itsise Mmathapelo
ka se.
• O loleme lo borethe. • O bolelela Palesa ka mokgwa o a

kgethegileng ka ona. O mmolelela dilo
tsotlhe tse dintle ka ena.
Tshobotsi
(a) Matsetseleko kwa Phiritshweu Matsetseleko kwa Kgaladi

• Maoto a maleele a masesane • Matlho a le masweu
• Mosimane yo moleele • Marama a le borethe
• Ditlhaa e kete o jele botlha • Ditlhaa di ne di sa tlhole di wetse, marama a
• Matsogo a matepenyana/ matsogo le makima.
a • 4. O simolola go tswa ditetswana fa godimo
lepeletseng ga molomo.
• Matlho a mosetsana yo montle a
fetsa go lela (Matlho a le mahibidu)
(b) Kelogile (c)Kgori

• O montle • O omeletse ditlhaa.
• Sefatlhego se tshwana le perekesi e na le • Meno a le mantsho ka ntlha ya go
beke e butswitse sentle/sefatlhego se le goga motsoko.
borethe. • Matlho a hibitse.
• Sefatlhego se tlhapile ka monyenyo o o sa • O mosesane a omeletse.
feleng.
22
• Meno a le maswaana.
• Mmele o o tletseng.
• Moriri o o tlhakantseng bontsho le
bosweu.
• A le moleele.
(c) Segonyamatlho
• O ne a na le dimpa tse ditona thata
• Dimpa tsa gagwe di tshwana le thele ya kgomo ya mašwi e na le matsatsi a le mabedi e
sa gangwe e kete dimpa tse pedi
• Dikhularo tsa gagwe di le di kalo ( Marago a makima)
• Sefatlhego sona se ne se solegile sentle se se setlhana e kete la kgarejwana e le ratla la
tlou
(d) Segopotso Tlhapedi (Bra Boots)

• Ga a na ditebego bogolo jang mo sefatlhegong
• Sefatlhego sa gagwe se tsutsubane
• Ditedu di le matoditodi
• Nko e le sephara e le totoma jaaka ya kamela
• Matlho a le diroto a phatshima jaaka a segwagwa
• Meno a latlhile mmala ka ntlha ya motsoko
• Tlhogo e phatsima ka nako tsotlhe
• A na le mmele o montle wa senatla
• A goletse kwa godimo
• Magetla a le sephara a omile e kete a nare
(f) Palesa Palesa ka letsatsi la dikgaisano tsa

puo
• Montle • Moriri o le meleele, o phatsima,
• O katogile monyo o le boleta.
• Meriri e le mekhutshwane • Sefatlhego se se borethe
• O moswaana • Matlho a makima
• Matlho e kete a namane
23
• Nko e le kgolokwane e tshwanelana le
sefatlhego
• Marama a le borethe jaaka ditlhaka tsa
garenata
(g) Mmathapelo (h) Baagileng

• O montle • O moleele
• O katogile monyo • Matlho o ka re a mosadi a sa
• Meriri e le mekhutshwane tswa go sunyetsa
• O mofitshwana motsoko/matlho a le dikeledi
• Nko e emetse kwa godimo e le lenono • Ditetswana di dikologa molomo
• Matlho a le kgolokwe e kete mae a leeba • Nko e okame molomo
• Molomo o le monnye e kete wa tlhatswana • Tlhogo e a phatsima
• Sefatlhego sa gagwe se le borethe
• Mmathapelo a le seriti
Poloto
Poloto ke eng?
• Ke tatelano ya ditiragalo go tloga kwa tshimologong go ya kwa bokhutlong, mme di
na le mabaka a a di tlholang.
C Setlhoa
Tharabololo
Thatafalo/Tlhakatlhakano Go fologa Setlhoa
Tlhatlogo Go Ya Setlhoeng
Tharaano
A------------------- B Katlhogo/
Tshimologo Bokhutlo
(Tshenolo > Phuthulogo)
24
Mefuta ya kgotlhang
Mo pading ya Ntlhomole Mmutlwa go na le mefuta e e farologaneng ya dikgotlhang.
(a) Kgotlhang magareng ga baanelwa
Kgotlhang magareng ga baanelwa (Pharologanyo/ go gotlhana ga dikakanyo tsa batho)

Kgori le morwae Matsetseleko
Kgori le mosadi wa gagwe Kelogile
(b) Kgotlhang magareng ga moanelwa le tikologo/loago/setso
• Go tlhagelela kgotlhang magareng ga moanelwa le tikologo/loago/setso.

Bogotsamolelo le borutegi.
(C) Kgotlhang ya dikakanyo kgotsa ya maikutlo
Kgotlhang ya maikutlo mo mothong (Maikutlo a a farologaneng mo mothong ka sengwe).

Fa moanelwa a le mo marakanelomg a ditsela, a sa itse gore a tseye tshwetso efe, sekao.
Fa Matsetseleko a le kwa Dikhudung morago ga dikgaisano tsa dikopelo. O batla go boela
gae fela o tshaba banna ba lekgotla le rraagwe.
Morero
Ke thitokgang kgotsa kgangkgolo e mopadi a re tlotlelang ka yona. Ka yona o re neela
setshwantsho sa botshelo. Ditiragalo tsa padi di ikaegile le go dikologa mo go ona.
• Ditiragalo tsa padi, Ntlhomole Mmutlwa, di dikologa kgotsa di diragala mo
phisegong ya moanelwamogolo Matsetseleko, yo o tlhokang go tlhomolwa
mmutlwa ka a le kgatlhanong le tshwetso ya ga rraagwe e bong Kgori, ya go mo
pateletsa go tsaya tiro ya gagwe ya bogotsamolelo fa a rola tiro.
• Go nna le thulano ya segologolo le sešwa gonne Kgori o ganelela mo
segologolong fa Matsetseleko ene a le mo sešweng. Seo se tlhola gore go nne le
thulano ya dikakanyo le maikutlo ka gore Matsetseleko o rata go tsweletsa dithuto
tsa gagwe.
25
Molaetsa/Thuto
Thuto kgotsa molaetsa di ikaega ka morero wa padi. Padi nngwe le nngwe e na le

molaetsa kgotsa thuto tse babuisi ba itseelang tsona go tswa mo ditiragalong tsa padi.
Go ya ka maitemogelo a gagwe a botshelo, mopadi o re takela setshwantsho sa
botshelo ka ditiragalo tsa padi ya gagwe, maikaelelo e le go gorosa molaetsa kgotsa
thuto e e rileng go babuisi. Dikao tsa melaetsa e o ithutileng yona go tswa mo
baanelweng ba ba farologaneng mo pading ya Ntlhomole Mmutlwa ke e e latelang:
• Nama ya kgapeletsa e thuba pitsa.(Kgori).

• Se itsapele go kgaratlhela go fitlhelela maikaelelo a gago mo
botshelong.(Matsetseleko).
• Motho ke motho ka batho ba bangwe.(Segonyamatlho).
• Gaabomotho go thebe phatshwa.(Matsetseleko).
• Lebitla la monna le fa thoko ga tsela (Matsetseleko).
• Mosekaphofu ya gaabo ga a tshabe go swa lentswe (Matsetseleko).
• Motho ga a itsiwe e se naga (Baagileng).
• Ngwana yo o tlhogokgolo o sira rraagwe.(Matsetseleko).
• Se nkganang se nthola morwalo (Mmathapelo).
• Botlhale jwa phala bo tswa phalaneng.(Palesa le Kgori).
• Motho ga a iphetse e se naga (Palesa)
Segalo
• Segalo ke mokgwa o mokwadi a senolang maikutlo a gagwe ka ona.

• Segalo mo pading se a fetogafetoga go ya ka ditiragalo tse di se senolang.
• Segalo se thusa maemo a a renang a a tlhokegang.
• Se ka tlhalosiwa e le sa botsalano, lorato, lonyatso, kutlobotlhoko, boitumelo,
kakgolo, tshotlo, kgalefo, le go kobisa.
26
Maikutlo
Maikutlo ke sengwe se mmuisi a itemogelang sona mo pading. E ka nna maikutlo a lerato,

lenyatso, kutlobotlhoko, boitumelo, kakgolo, tshotlo le a kgalefo.
Moanedi
Moanedi ke motho yo o anelang padi kgotsa lokwalo longwe. Mosola wa moanedi ke go

bona ka itlho le le rileng. Mo bokwading, moanedi o tlhagisa tiro ya gagwe mo mmuising.
moanedi a itlhagisa ka boena mo kaneding kgotsa a ka tlhagelela jaaka motshwaedi kana
moanedi yo o sa itseweng. Fa o batla go itse gore mokwadi ke mang, seo o tlaa se senolelwa
ke fa mmuisi a tlhalosa maikaelelo a mokwadi ka ga boleng, ditumelo le maitemogelo a
gagwe.
GO MENOGA GA DITIRAGALO MO PADING.
• Go menoga ga ga Kelogile morago ga gore Kgori a gane go iwe kwa mapodising. Go ya

ka semelo sa gagwe le setso, re ne re lebeletse gore a dumalane le mogatse fela ena o
ne a tsaya dikgato a roma Bonolo go ya go bega go nyelela ga ga Matsetseleko kwa
mapodising.
27
Ntlhomole
Mmutlwa
DIKGAOLO TSA 1 LE 2
NTE RE GO ALELE PHATE KA GO SOBOKANYA DITIRAGALO TSA PADI E,

KGAOLO KA KGAOLO, GO GO BOPELA SETSHWANTSHO.
Tshobokanyo ya Kgaolo ya 1
• Ditiragalo di simolola mo motseng wa Phiritshweu. Di itshetlegile ka

moanelwamogolo e bong Matsetseleko.
• Rraagwe Matsetseleko Kgori, o ikutlwa gore nako ya go rola jokwe ya
bogotsamolelo kwa kgotleng e gorogile. O rata fa tiro eo e ka tsweletswa ke
morwae, Matsetseleko.
• Matsetseleko o kgatlhanong le kakanyo ya ga rraagwe ka a le mo mophatong wa
marematlou. O na le kakanyo ya go tsweletsa dithuto tsa gagwe.
• Kgori o a pateletsa, o mina ka nko e le nngwe, gonne e le monna wa setso yo o sa
inaakanyeng le sešwa. Mophato wa marematlou mo go ena ga o botlhokwa go
gaisa bogotsamolelo.
• Ntlhakemo ya ga Kgori e tlhola kgotlhang magareng ga gagwe le Matsetseleko.
• Mosimane o lemoga gore setlhare sa mosi ke go o katoga, a inaya naga.
• Kgori le mogatse Kelogile ba tsenwa ke tsebetsebe ka ntlha ya go nyelela ga
Matsetseleko. Kgori o ya kwa kgotleng go kopa thuso ya letsholo la Makanyane, fa
Kelogile o kopa thuso mo sepodiseng go batlisiwa morwabona.
• Letsholo la Makanyane le simolola patlo ya lona matsatsi morago ga go nyelela ga
Matsetseleko ka ntlha ya mekgaphe e e ba farafarile.
• Bra Boots mo boemong jwa sephodisi o semelela ka tiro ya patlo, o solofetsa gore o
tlaa boa go tla go tsweletswa dipatlisiso fa a ka lala a sa bona Matsetseleko
Tlotlofoko ya Kgaolo ya 1
1. Itshetlegile - Ikaegile
2. Rola jokwe - Go rola tiro
3. Go inaya naga- Go
tshaba
4. Go mina ka nko e le
nngwe - Go
28 tšhakgala/galefa
5. Go semelela mo tirong-
Go dira ka thata
Kgolo ya poloto
Tshimologo e mo dikgaolong tsa 1 le 2

Thaologo ya ditiragalo ke fa Kgori rraagwe Matsetseleko, yo o leng
mogotsamolelo kwa kgosing, a batla gore a tsweletse tiro ya gagwe mme
Matsetseleko o kgatlhanong le se.
TIRWANA YA 1
Buisa nopolo e e latelang, mme o arabe dipotso.
O ne a tlhaga a sumakaka, dinko a di famotse jaaka pitse ya lebelo e digela motabogo

wa yona. Sejanaga se ne se eme, se rora jaaka ntšwa ya phefo e kgalema dikoko di
leka go e jela dijo.
Bonolo o ne a fologa sejanaga, a tla a mo setse morago. Ba ya jalo ba salane morago

go fitlhelela ba bo ba tsena ka kgorwana. Yoo e ne e le Bra Boots. O ne a bidiwa jalo
gonne a ne a itse go pega seganana mphaatšhane tota.
DIPOTSO TSA TIRWANA YA 1
1 Bonolo ke mang? (1)
2 Neela leina le sefane sa ga Bra Boots (1)
3 Tlhalosa lebaka le le dirileng gore baanelwa ba ba mo (2)

nopolong e, ba kopane.
4 Baanelwa ba, ba fologa sejanaga jaana ba lebile kae? (1)
29
5 Tlhagisa lebakalegolo le le tlhodileng gore Bra Boots a (2)
bidiwe?
6 Dikgotlhang di le pedi tse di tlhagelelelang mo kgaolong e, (4)

ke dife? Tshegetsa karabo ya gago ka dintlha.
7 Morero wa padi o tlhagiswa ke nngwe ya dikgotlhang tse di (2)

Tlhokomela se! fa godimo, tlhagisa morero.
8 Kwala tshobotsi ya ga Kelogile ka dintlha di le nne. (4)
9 Ka ntlha fela, tlhagisa semelo sa moanelwa Matsetseleko (2)

mo kgaolong e.
10 Go ya ka wena, a leina la mosweu Kalatšhane le maleba? (2)

Morero ke
thitokgang kgotsa 11. A go siame go pateletsa ngwana wa gago go tsaya tiro e o (2)
kgangkgolo ya e dirang?
padi.
[25]
Tshobokanyo ya Kgaolo 2
• Matsetseleko o goroga kwa motseng wa Kgalagadi, a gorogela kwa lebenkeleng la

ga Segonyamatlho. Ga a na marobalo ka a sa itse ope kwa teng. Segonyamatlho o
a mo ithuela.
• Segonyamatlho o kopa gore a mo thuse mo lebenkeleng, a eta a mo roma fa go
tlhokegang mme o mo itsise fa a ka se mo neele tuelo ka a mo neela maroko le
dijo.
• Matsetseleko o mmolelela gore o ile go batla tiro kwa meepong e e kwa Madibeng
ka a bone phasalatso ya gore ba batla batho ba ba tlaa thusang ka go nna batlhopi
le batlhokomedi ba ditaemane.
• Kwa moepong Matsetseleko ga a tsamaye sentle, o boela morago kwa ga
Segonyamatlho. O mmolelela fa a dirisitse aterese ya gagwe gore a amogele
makwalo mo go yona.
• Ba lelapa la ga Segonyamatlho ba tshwere Matsetseleleko bontle tota, ba mo kopa
gore a nne a ntse a nna le bona, go fitlhela a bona tiro kwa meepong.
30 1. Ithuela - go ithaopa/go
mo letla go nna le ena
2. A sosologe – a repe,
a phuthologe/a iketle
TIRWANA YA 2
Matsetseleko o ne a tswa mo lebenkeleng, a tsere halofo ya senkgwe le tlhapi. A potela

ka lebotana, a nna fa fatshe. Maikutlo a moeka a ne a le mo go se a tswang go se bona
mo loboteng, diphatlhatiro kwa meepong. O ne a simolola ka go tsenelela senkgwe le
tlhatswana ka meno, a di robelela ka meno jaaka ntšwa ya mokgee e kometsa
dikokwana di latlhilwe ke mmaatsona.
Matsetseleko o ne a leba letsatsi jaaka le fologela ka kgala ya Bophirima. A utlwa a

engwe ke kweleta mo mometsong, fa a gopola fa a nnyetse didiba kwa a tswang teng.
Dikakanyo di ne tsa mo tlela, tsa nna mafaratlhatlha jaaka mebitlwa ya noko e a tle e
dire, fa e tlhaselwa ke batsomi. Maikutlo a gagwe a ne a kokobela moragonyana, fa a
gopola mafoko a monna yole wa mosweu.
1 Neela leina la lebenkele le Matsetseleko a leng kwa go (2)

lona?
2 Tlhalosa ka boripana gore ke ka goreng le bitswa jalo? (2)
3 Leina la mosweu ke mang? (1)
4 Maikutlo a a tlhagelelang mo nopolong e, a moanelwa ke (2)

afe?
Tlhokomela se!
5 O ne o ka ikutlwa jang fa o ne o le Matsetseleko mme (2)

letsatsi le go welela mo motseng o o sa o itseng?
Tshegetsa ka lebaka.
Maikutlo, a
tshegetswa ka
metlha!
6 Monna wa mosweu o tsweletsa jang morero wa padi? (2)
7 A o nagana gore Matsetseleko o ne a ikwatlhaela go (2)

ngweega kwa gae. Setlela ka lebaka.
31
8 A setaele sa mokwadi se go thusa go itsenya mo (2)
ditlhakong tsa ga Matsetseleko?
9 Kwala tshobotsi ya ga Segonyamatlho ka dintlha di le nne. (4 )
10 O itse eng ka meepo ya Madibeng? (2)
11. Tlhagisa ka dintlha di le pedi ka semelo sa ga (2)

Segonyamatlho?
Dikgaolo tsa 3, 4, 5, 6 le 7
Ntlhomole
Mmutlwa
• Palesa le Matsetseleko ke baratani ba mo sephiring. Palesa o ipotsa dipotso di le

dintsi tse di se nang dikarabo gore ke ka ntlha ya eng Matsetseleko a tsamaile mo
gae a sa mmolelela.
• Maikutlo a, a fetola semelo sa ga Palesa. O simolola go felafela pelo le fa go sa twe
sepe. O nna mophelanosi kwa sekolong le go bontsha kwelotlase mo dithutong tsa
gagwe.
• Mmathapelo o mo susumeletsa go mmolelela gore o tlhorontshiwa ke eng mo
moweng. Morago ga go akanya lobakanyana, Palesa o mmolelela ka go ngweega
ga ga Matsetseleko le kamano ya bona.
• Mmathapelo o a mo kgothatsa le go mo lemosa fa Matsetseleko a na le maikarabelo
ka a le botlhale ka tlhago e bile o na le maitemogelo a botshelo. Botsala jwa bona bo
a gola, bo kitlana thata.
• Kelogile o ja Bra Boots ka meno, fa a tlile go mmegela ka tswelelopele ya patlo ya
ga Matsetseleko. Kelogile o mo lemosa fa go fetile dikgwedi di le tharo morwae a
nyeletse mme go se motlhala ope gore o tlaa bonwa.
• Bra Boots o tlhalosa fa tiro ya gagwe e ketefatswa ke go se itse Matsetseleko
sentle, a kopa setshwantsho sa gagwe gore se nolofaletse patlo ya gagwe.
• Kelogile o mo neela sa lokwaloitshupo. Bra Boots o kaya fa se tlaa mo tswela
mosola mo patlong ya gagwe, o solofetsa go batla Matsetseleko kwa dintlheng tsa
Kgaladi ka a dumela fa badiri ba meepo ba nna koo.
1. Go felafela pelo- Go tenegatenega le

fa go sa twe sepe.
32 2. Tshutshumeletsa – Gapeletsa
3. Tlhorontshiwa –
tshwenngwa/bogisiwa
4. Go ja motho ka meno- Go omanya
motho
Kgolo ya poloto
Thatafalo/tlhakatlhakano
Thatafalo/tlhakatlhakano e simolola fa Bra Boots a tswa letsholo go batla
Matsetseleko gonne a lopilwe ke Kelogile. Patlo ya gagwe e kopakopantshwa le go
thatafatswa ke tshobotsi e e fetogileng ya ga Matsetseleko. Pelo e e lefuto, e e
tletseng boikotlhao ya tsenya Kgori ka lebitla.
TIRWANA YA 3
Pelo ya ga Palesa e ne ya fuduega thata ka nako e Matsetseleko a neng a nyelela ka

yona. O ne a sala a ipotsa dipotso di sena tekanyo a bo a boe a ikarabe, gonne
Matsetseleko a tsene jalo ka lenga la seloko, a sa mmolelela sepe le go mo tsibosa ka
maikaelelelo a gagwe. Palesa o ne a sala e kete o tseetswe dithulelo, ka a ne a ikutlwa
a setse fela mo sebakabakeng. O ne a simolola go nna le mekgwanyana e mengwe e e
sa tlwaelegang, jaaka go felafela pelo go sa twe sepe, go itlhaola gotlhelele mo
barutwaneng ka ene le go sa reetse ka botlalo kwa gae le mo dithutong tsa gagwe.
1 Palesa ke mang? (1)
2 O tsalana jang le Matsetseleko? (2)
3 Lenga la seloko le Matsetseleko a tseneng ka lona ke lefe? (1)
4 Tlhagisa bokao jo mokwadi a bo kayang fa a re Matsetseleko o tsene ka (2)

lenga la seloko?
5 Tlhalosa gore go tewa eng ka go ikutlwa e kete o tseetswe dithulelo. (2)
6 Maikutlo a a tlhagelelang mo nopolong e, a ga Palesa ke afe? (2)
7 Ke mang yo o neng a lemoga fa Palesa a tshwenyegile? (1)
8 Bapisa ka boripana lemorago la ga Palesa le Matsetseleko. (2)
9 Kwala tshobotsi ya ga Bra Boots ka dintlha di le nne. (4 )
33
10 Botsalano jwa ga Bra Boots le Mmathapelo ke bofe? (2)
11. Diphitlhelelo tsa ga Bra Boots ka letsholo la gagwe ka nako e, e ne e le dife? (2)
12 Bra Boots o ne a dira eng se a neng a nagana se ka mo thologa mokgosi mo (2)

letsholong la gagwe?
[25]
Tshobokanyo ya Kgaolo 4
• Matsetseleko o repile e bile ga go letsapa le le mo fisang pelo, o ja mokaragana.

• Bra Boots o batla Matsetseleko kwa moepong wa Kgaladi. Tshedimosetso e a e bonang
kwa moepong ke rekoto ya aterese e e tlogetsweng ke Matsetseleko fa a ne a ile go
batla tiro. Bra Boots o gorogela kwa Rebawetse General Dealer go ya ka tshedimosetso
e a ineetsweng.
• Matsetseleko o tsenela Bra Boots mo sekgweng, fa a mmotsa ka motho yo a leng mo
motlhaleng wa gagwe, o iphetola leina fa a botswa gore ke mang, o kaya fa ena e le Job
Dikgole.
• Fa a mmontsha setshwantsho, Matsetseleko o tlhalosa fa motho yo o leng mo
setshwantshong, e le tsala ya gagwe, yo o dikileng a batlana le tiro mo Kgaladi go fitlhela
a itlhoboga. Ga jaana o fudugetse kwa Bojanala go ya go leka gona.
• Bra Boots le fa gona a sa wele pelo ke dikarabo tse, kwa bofelong o a di amogela, o
tsamaya a itlhobogile.
• Matsetseleko o sala a bolelela Segonyamatlho ka ga se se diragetseng. O tlhalosa fa
patlo ya ga Bra Boots e rotloediwa ke batsadi ba gagwe kwa gae. Segonyamatlho le fa
a tshosiwa ke tshedimosetso e, o ikana go tswelela go mo ema nokeng go fitlhela a bona
tiro.
1. Repile- Iketlile
2. A ja mokaragano- A itumetse
3. Go tsenela mo sekgweng- Go mo
itumelela
4. Go sa wele pelo- Go sa kgotsofale.
5. Go ema nokeng- Go tshegetsa
34
TIRWANA YA 4

• Bothata bo ne bo le bongwe fela jaanong, ditlhaa tsa ga Matsetseleko di ne di sa
tlhole di wetse jaaka mo nakong e e fetileng le mo setshwantshong. Moeka o ne
a na le marama a makima a a borethe jaaka a lekgarebe rralona e le sekgorane,
fa godimo ga molomo o ne a setse a dule moritshana o o boleta, go iponatsa fa
ditetswana di ne di budusetsa. Matlho a gagwe a ne a tlhapile a le maswaana, a
sa tlhole a tshwana le nako e a neng a tswa gae ka yona.
•
1 Bothata jo bo tlhagiswang mo nopolong ke jwa ga mang? (1)
2 Tiriso ya lefoko bothata e na le bokao bofe? (2)
3 Maitshetlego a ditiragalo tse di fa godimo ke afe? (1)
4 Tlhagisa maikaelelo a mokwadi a go fetola tshobotsi ya ga (2)

Matsetseleko?
5 Fa tshobotsi ya ga Matsetseleko e ne e sa fetoga go ka bo (2)

go diragetse eng ka ditiragalo?
6 Maikutlo a ga Matsetseleko a a tlhagelelang mo nopolong (2)

ke afe?
7 Go nna lobaka ga ga Matsetseleko kwa ga (2)

Segonyamatlho go senola semelo sefe ka ba lelapa le?
Tlhokomela se!
8 Go bulela Segonyamatlho mafatlha go re lemosa eng ka (2)

botsalano jwa bona?
Semelo ke
mekgwa ya
motho e e
senolwang ke
ditiro /puo .
35
9 Kwala semelo sa ga Segonyamatlho ka dintlha di le nne. (4 )
10 Tlhagisa dintlha di le pedi ka tshobotsi ya ga Matsetseleko (2)

kwa Phiritshweu e e dirang gore a se lemogwe?
11. Lebaka le le dirileng gore Bra Boots a beye leoto la gagwe (2)
kwa lebenkeleng la ga Segonyamatlho ke lefe?
12 Bra Boots o ne a dira eng se a neng a nagana gore se ka (2)

mo tshologa mokgosi mo letsholong la gagwe?
[25]
• Mo kgaolong e, re gorosiwa mo nakong e dikolo di ipaakanyetsang dikgaisano tsa

mmino wa dikolo tse dikgolwane.
• Go phasaladiwa, mo thelebišeneng maina a dikolo tse di tsayang karolo mo
dikgaisanong tse. Leina la sekolo, Obakeng se Palesa e leng morutwana kwa go sona
se a umakiwa.
• Matsetseleko o nna le phisego ya go ema dikgaisano mo nokeng ka ntlha ya fa a na le
tsholofelo ya go kopana le Palesa mokapelo wa gagwe.
• Matsetseleko o bona Mmathapelo le Palesa ba kgabola mo thelebišeneng. Pono e, e
mo gopotsa di letseng tse di mo tshabisitseng kwa gaabo.
• O fisegela go boela gae, gore le ene a tshwane le bana ba bangwe, batsadi ba gagwe
ba ipele ka ena.
• Matsetseleko o ne a na le lerato la nnete mo go Palesa, o ikana gore ga go ope yo a
tlaa ratanang le ena e bile ga go ope yo o tlaa nyalang Palesa fa e se ena.
• Kwa Dikhudung, Matsetseleko o reeditse tiragatso ya ditlhopha tsa mmino tse di
farologaneng mme fa sa Obakeng se fetsa, o tswa ka iketlo, o ya kwa ntle maikaelelo e
le go bona Palesa.
• Mo kopanong ya bona, Matsetseleko o swa ka lehunelo, ga a ntshe sephiri sa gore o
nna kae le gore o ngweegetse eng kwa gae. O solofetsa Palesa gore o tlaa tla gae
morago ga dikgwedi tse tharo.
• Lerato la bona le tuka malakabe. Ba dira maikano le go solofetsana gore ga go sepe se
se tlaa tsenang lerato la bona ka bogare. Moatlano wa bona o ne wa lebatsa Palesa
nako e e beilweng ya go boela gae.
36
• Mo beseng e e boelang Phiritshweu, kgang ke ka ga Matsetseleko fela, le ba ba sa mo
itseng ba ne ba latlhela tlhware legonyana.
• Morago ga dikgaisano tsa mmino kwa Dikhudung, pitsana ya morogo wa lerotho e a
khurumololwa, ka sephiri sa lorato lwa ga Matsetseleko le Palesa se tswela mo
pepeneneng.
1. Phisego- Keletso
2. Kgabola- Tlhagelela
3. Go latlhela tlhware
legonyana- Go bua
sengwe
TIRWANA YA 5
Matlho a ga Matsetseleko a ne a simolola go gelela dikeledi, pelo ya ruruga e kete e

topeditswe botlhole jwa mokwepa. Le gale, a itshwara, a nona pelo ka mathe, a swa senku.
Matsetseleko o ne a setse a itlwaeletse go tshela jalo. Le fa a ka re o itebatsa tsa kwa a
tswang tsotlhe, segakolodi sa gagwe se ne sa mo kubugela a itebatse, mme boitumelo jwa
gagwe jwa nakwana bo fetoge go galaka jaaka santlhokwe e e botlhoko thata.
1 Ke eng tota se se hutsafaditseng Matsetseleko? (2)
2 Tlhalosa se se neng se farologanya Kgaladi le Dikhudung? (2)
3 Leina la sekolo sa ga Palesa le Mmathapelo se bidiwa (1)

mang?
4 Maikaelelo a mokwadi a tlhagiso ya dikgaisano tsa (2)

dikopelo mo thelebišeneng ke afe?
5 Fa tshobotsi ya ga Matsetseleko e ne e sa fetoga go ka bo (2)

go diragetse eng ka ditiragalo?
6 Ke dikeletso dife di le pedi tse Matsetseleko a neng a na le (4)

tsona mo botshelong?
37
7 Bapisa kgosi Kgololo le banna ba lekgotla? (4)
8 Tlhagisa ditshobotsi di le pedi tseo Mmathapelo le Palesa (4)

ba tshwanang ka tsona le di le pedi tseo ba farologanang
ka tsona?
9 A Palesa o ne a fitlhelela maitlhomo a gagwe a go itse (2 )

gore Matsetseleko o ne a itshubile kae.
10 Go lotlegela Mmathapelo ka kopano ya gagwe le (2)

Matsetseleko go ne go senola eng ka botsalano jwa bona?
Tlhokomela se!
11. Dipuopuo tsa go bonwa ga Matsetseleko go nnile le seabe (2)

sefe mo kgodisong ya ditiragalo?
Ditiragalo, Puo le
semelo di na le seabe
[25]
mo kgodisong ya
ditiragalo.
• Kwa Dikhudung go fitlha mo ditsebeng tsa batsadi ba gagwe.

• Kelogile o tsenwa ke tsebetsebe, o batla go itse bonnete jwa kgang e sentle, o boa
fela ka nngoba e sa fotlhwa. O neela marapo go mogatse go tswelela go batlisisa
bonnete jwa yona, monnamogolo ga a bontshe kgatlhego.
• Dikgang tse, di goroga mo ditsebeng tsa ga kgosi Kgololo mme ena o bona bonnete
go tswa mo mosimaneng yo o romilweng ke Matsetseleko go mmiletsa Palesa fa ba
le kwa Dikhudung.
• Mosimane yo o tlhalosa gore Matsetseleko o mo romile go mmiletsa Palesa. Palesa
ka a ne a sa itse gore o bidiwa ke mang, Mmathapelo o a mo felegetsa. Palesa o
lemoga gore o bitswa ke Matsetseleko, mosimane yo le Mmathapelo ba a ba sutela
gore ba kgone go bua dikgang tsa bona.
• Palesa o kopana le Matsetseleko, o akabetse, o tsenwa ke letshogo le legolo gore a
ke nnete se matlho a gagwe a se bonang. Matsetseleko le ena o tshogile, ga a itse
gore a simolole kgang jang. O gogela Palesa fa go ene, o mmontsha lerato la gagwe,
o mmitsa ‘mothonyana wa me”.
38
• Palesa o leka ka bojotlhe gore Matsetseleko a mmolelele gore o nna kae mme
Matsetseleko o gana nnang ya banyana, o swa ka lehunelo.
• Kopano ya ga Palesa le Matsetseleko e tshwenya kgosi mo moweng, o ipotsa gore
lobaka lo go tweng ba lo ntse ba bua, ba ne ba bua ka eng.
• Kgosi o roma Masedi kwa go Palesa go mo fatolola ka tsotlhe tse di diragetseng kwa
Dikhudung. Ka Palesa a sa tswa ka nnete yotlhe, Kgosi a mo ithoma.
• Kgosi o mmotsolotsa ka botlhale go fitlhela Palesa a mo itsise gore Matsetseleko o
batla go boela gae mme go na le maparego a a mo kganelang e bong bogwenegwene
jwa banna ba lekgotla, go boifa rraagwe le banna ba lekgotla.
• Kgosi o tshwara kopano le banna ba lekgotla, o ba lemosa diphoso tsa bona le go
kgalemela maitshwaro a bona.
• Kopana ya ga Kgosi le Kgori e tsala maikutlo a boikotlhao mo go Kgori gore ke ena
yo o dirileng gore Matsetseleko a tshabe. O ikotlhaela go bo a lemoga fa a sentse
bokamoso jwa ngwana wa gagwe.
• Matsetseleko o amogela lekwalo la go thapiwa ga gagwe kwa meepong ya matikiri
ya Madibeng. O thapiwa jaaka motsamaisi wa lebanta. Morago ga dikgwedi di le supa
o tlhatlhosiwa go ya kwa diofising tsa motlakase. O dira tiro ya gagwe ka
matsetseleko, mafolofolo le ka boineelo. Bathapi ba swetsa gore a tsenele dithutano
tsa boithutelotirong, mo a kopanang le Kukama jaaka badirimmogo.
• Bobedi jo bo pataganela tiro e ka kutlwano le ka manontlhotlho.
1. Go boa ka nngoba e sa
fotlhwa- Go boa o sa
tshola sepe.
2. Akabetse- A gakgametse
3. Bogwenegwene-
Boferefere
39
TIRWANA YA 6
Palesa o ne a itsise rraagwe gore Matsetseleko o eletsa go boela gae, mme o boifa rraagwe
le banna ba lekgotla. Matsetseleko o ne a boleletse Palesa ka dilo dingwe tse di neng di
diragala mo motseng, mme kgosi yona e sa di itse. Bogwenegwene jwa banna ba lekgotla.
Kgosi Kgololo ga a ka a rata seo. E ne ya re morago ga matsatsi a se kae. Kgosi a biletsa
boraaKebapetse kwa kgotla go tla go tšhotlha seo. O ile a ba lopa go phuthulola dipelo le go
nna le phisego ya go batla morwaabone. A boa a laela banna ba lekgotla go dirisana le
morafe sentle, le go tlogela go itseela molao mo matsogong. Kopano eo e ne ya simolola e
le nnye, mme ya godisiwa ke tšhakgalo ya ga kgosi ka a ne a lemoga fa maemo a tswa mo
taolong, banna ba lekgotla ba setse ba iphetotse dikgosi tsa motse wa gagwe, e bile ba setse
ba kgona go atlholela batho bangwe mo sephiring.
1 Palesa o bonwe ke bomang gore o na le sephiri? (2)
2 Palesa o ne a lelela eng fa a kopana le Matsetseleko? (2)
3 Mmuisano wa ga Kgosi Kgololo le Palesa morago ga dikgaisano o senola dimelo (4)

dife tsa bona?
4 Palesa o ne a neela rraagwe tshedimosetso efe ka Matsetseleko? (2)
5 Lekwalo le Matsetseleko a le boneng le ne le tswa kae mme le amile botshelo (2)

jwa gagwe jang?
6 Tsibogo ya ga Matsetseleko e ne e bontsha maikutlo afe? (2)
7 Ke tshusumetso efe e Kgosi a nnileng le yona morago ga kgalemo ya gagwe mo (2)

banneng ba lekgotla.
8 Matsetseleko ke senatla mo tirong. Tshegetsa tlhagiso e, ka go neela dintlha di (4 )

le pedi.
9 Kukama ke mang? (1)
10 Tlhagisa dilo di le pedi tseo Kukama a neng a di ratela Matsetseleko. (2)
40
11 Bokao jwa toro ya ga Matsetseleko ya go tshelwa lookwane e bontsha maemo (2)
afe, a Matsetseleko le Kgori ba leng mo go ona?
[25]
• Lefapha la dipusoselegae le matlo le thankgolola manaane a kagosešwa le ditlhabololo go

ralala metse le metsana go tsenyeletsa le Phiritshweu. Manaane a lebisitswe mo ditlhokegong
tsa morafe jaaka dipompo tsa metsi a a phepa, tlhabololo ya ditsela, mafaratlhatlha a motlakase
le tlhaeletsano, tlhabololo ya tsa thuto le dikolo. Kwa Phiritshweu lenaane le le tlhomilwe ka
kgwedi ya Tlhakole wa ngwaga o le thankgolotsweng ka ona.
• Kgosi Kgololo o epa pitso ya kgothakgothe moo morafe o tlhalosetswang maikaelelo a puso ka
lenaane le.
• Go lemosega fa mo motseng wa Phiritshweu go tsenngwa ga ditlhokego tse di umakilweng e
tlaa nna namane e tona ya tiro ka ntlha ya fa motse o agilwe mo godimo ga dithota le dithotana
e bile melapo le melatswana e kgabaganya motse ka bogare.
• Tsholofetso e nna gore ka ntlha ya dikgoreletsi tse, go simololwe ka lenaane la tlhabololo ya
thuto le dikolo gore fa ngwaga o fela ga bo go na le tema.
• Banna ba lekgotla le baeletsi ba kgosi ba a ngongorega ka manaane a, ba tsaya fa ba amoga
dithata le go nyeletsa bogosi jwa bona. Se, se tlisa ketsaetsego go kgosi go fitlhela Palesa le
mmaagwe ba tsereganya ka go ema kgosi nokeng.
• Ba gakolola kgosi go ikgatolosa dipuo le dikgakololo tsa banna ba lekgotla le baeletsi ba kgosi
tse di mabapi le go nna kgatlhanong le maikaelelo a puso.
• Ba gakolola kgosi go ya kwa dikantorong tsa porofense tsa Ntlo ya Dikgosi go ya go bona
tshedimosetso e e maleba.
• Banna ba lekgotla le baeletsi ba kgosi ba megagaru, ba lebile dikgatlhego tsa bona e seng tsa
morafe. Ba ikgatholosa matlhotlhapelo a a fitlhelwang mo Phiritshweu, ga go na ditsela,
motlakase, metsi a a phepa, megala le ditlamelo tsa thuto ya segompieno.
• Kgosi Kgololo o unngwa tshedimosetso e e maleba mabapi le manaane a puso mo metseng
le metsaneng e e farologaneng fa a tswa kwa Ntlo ya Dikgosi ya Porofense. O epa pitso ya
morafe go ba tlhalosetsa ka maikaelelo a mantle a a lerweng ke manaane a.
• Kgori le banna bangwe ba lekgotla ba tswelela go nna kgatlhanong le maikaelelo a, ba supa fa
kgosi e rekisetsa basweu lefatshe la bona.
41
• Kgosi Kgololo o ikgatholosa bona. O neelana ka setsha gore go agiwe THUTO – KGOLOLO
FET COLLEGE mo go sona.
• Mo tlhanaselong e e neng e rena ya ditlhabololo mo Phiritshweu, Bra Boots o ile a itelekela kwa
gaabo Matsetseleko letsatsi lengwe. A ba tiisa mooko fa a sa phuaganya patlo ya morwaabona.
Ka nako e, Kgori o ne a bontsha a tsofetse e bile a godile. Morago ga gore Kelogile a ntshe Bra
Boots ka kgorwana, o fitlhetse mogatse a latswitse kika.
1. Go thankgolola- Go simolola
2. Ketsaetsego- Go se iketle
3. Ikgatolosa- Itlhokomolola
4. Go tiisa mooko- Go neelana ka tsholofelo
5. Go latswa kika- Go tlhokafala
TIRWANA YA 7
Le fa tota magosana a ne a tlhotlheletsa morafe go ganana le ditlhabololo mo motseng wa

bona, Phiritshweu o ne a sena sepe fela. Go ne go sena megala, motlakase, ditsela tse di
siameng, dipompo tsa metsi a a phepa le ditlamelo tsa thuto tse di maleba tsa segompieno.
Baagi ba Phiritshweu ba ne ba nwa metsi mo melapong le mo didibeng. Go le kantoronyana
ya bogologolo ya poso koo, eo makwalo a yona a neng a tla gangwe fela ka beke.
1 Ke bomang ba ba neng ba tlhoma manaane a kago sešwa go ralala metse le (1)

metsana?
2 Neela dilo di le tharo fela tse manaane a, a neng a di lebisitse? (3)
3 Tshwenyego ya dikgosi ka manaane a e ne le efe? (2)
4 Ke eng se se neng sa dira Bra Boots gore a nyelele lobakana fa a tlhalosetsa (2)
booraKebapetse?
5 Tlhagisa tiragalokgolo morago ga ketelo ya ga Bra Boots. (2)
[10]
42
DITIRWANA 8, 9, 10 le 11
Ntlhomole
Mmutlwa
• Palesa le Mmathapelo ba falotse materiki mme ba a kgaogana. Mmathapelo o

tsweletsa dithuto tsa gagwe kwa Thuto- kgololo FET College. Palesa ena o leba kwa
yunibesithing ya Tshwane.
• Mo gare ga batlhatlheledi ba Thuto – Kgololo, go na le Baagileng Bothobokae yo o
feleletsang a ratana le Mmathapelo.
• Kwa yunibesithi ya Tshwane Palesa o dira diaba mo dikgaisanong tsa puo. Kgosi
Kgololo o laleditswe, mme o kopa Baagileng go mo emela, ka ena le Masedi ba na
le ditshwarego tsa morafe.
• Baagileng o ya kwa Tshwane, a thobela Mmathapelo le mororo lerato la bona le tuka
malakabe.
• Baagileng o eletsa go ipona a tlhakanetse dikobo le Palesa, ntswa Palesa le
Mmathapelo e le ditsala tse di ntshanang se inong.
• Mmathapelo o leba Tshwane go bona maikaelelo a ga Baagileng, ka a tsamaile a sa
mo laela go ya go etleletsa tsala ya gagwe, Palesa.
1. Ditshwarego – mekgaphe e mengwe.

2. Thobela – go tshabela motho.
3. Go tlhakanela dikobo – go robala mmogo le motho yo
mongwe.
4. Go ntshana se inong – go utlwana thata.
43
TIRWANA YA 8
Kgolo ya poloto
Dinokwane tse di neng di palamisitse Matsetseleko di tlhasela Bra Boots mme

o tseelwa bookelong. Matsetseleko o a tshwarwa morago ga go gololwa kwa
bookelong ka a ne a bone dikgobalo.
Tharabololo
Bra Boots o neelana ka tshedimosetso kwa kgotla e e dirileng gore

Matsetseleko a se amanngwe le tlhaselo ya gagwe. Matsetseleko o boela gae,
o kopa go tlhomolwa mmutlwa mme Kelogile o dira jalo.
• Bokhutlo
Matsetseleko o tsweletsa kitso e a e ungwileng kwa meepong mo diporojekeng

tse di neng di le teng mo Phiritshweu. O nyala Palesa. Matsetseleko o tlhongwa
go nna kgosi ya motse le go nna rratoropo.
Masedi mmaagwe Palesa, o ne a bona fa Baagileng e le lekawana le le tlhaga, e bile a

itse go le gontsi ka dithuto tsa ditso le dingwao. Ka jalo, a bona fa e le ene yo ba ka mo
romelang kwa Tshwane go ya go ba emela kwa moletlong wa boPalesa. Kgosi le
Mmakgosi ba ne ba dumelana fela ka bongwe jwa pelo, kgang eo ba e tswala. Tshetlho o
ne a bidiwa mme a rongwa kwa dikagong tsa batlhatlheledi kwa Kgosi Kgololo FET College
go itsise Baagileng fa kgosi e batla go mmona mo letsatsing le le latelang.
44
1 Ka dintlha di le pedi tlhalosa gore Baagileng ke mang? (2)
2 Neela lebaka le le dirang gore go romelwe Baagileng kwa yunibesithing ya (2)

Tshwane?
3 Bapisa Matsetseleko le Baagileng? (2)
4 Kopano ya ga Baagileng le Palesa e totobatsa semelo sefe sa ga Baagileng? (2)

Tshegetsa tlhagiso e.
5 Tlhalosa kamano ya ga Mmathapelo le Baagileng? (2)
6 Go ya ka wena, a sefane sa ga Baagileng se maleba mo go ena? (2)
[12]
• Baagileng o amogetswe sentle kwa Tshwane ka a emetse kgosi. O beelwa marobalo

kwa Kopadilalelo City Lodge.
• Palesa o ya kwa hoteleng, go kopana le go ikitsise go morongwa wa ga rraagwe. Ba
tlotla go le gontsi ka tsa kwa Phiritshweu. Baagileng ga a bue sepe ka kgolagano ya
gagwe le Mmathapelo.
• Maitseboa a goroga, dikgaisano di a simolola mme tsotlhe di tsamaya ka thelelo.
• Palesa o bona maemo a ntlha mmogo le mosimane mongwe go tswa kwa yunibesithi
ya Thekwini.
• Fa ba le kwa dijong, Baagileng o nnela go tshelela Palesa beine ka maikaelelo a go
mo tagisa gore a tle a ipale mabala a kgaka.
• Palesa o simolola go lotlegela Baagileng ka lekau la gagwe e bong Matsetseleko.
• Morago ga dilalelo, Baagileng o tseela Palesa kwa marobalong, Mmathapelo le ena
o goroga sentle kwa Tshwane.
• Ka thuso ya mosimane wa setheo sa tshireletso, Mmathapelo o fitlha kwa
marobalong a ga Baagileng, o itatlhela mo phaposing a sa kokota. O idibatswa ke go
se tshepe se matlho a gagwe a mmontshang sona, e le fa Baagileng le Palesa ba
tlamparelane.
45
• Mmathapelo o romelwa bookelong a patilwe ke Palesa. Fa Mmathapelo a
itharabologelwa, o gasa Palesa ka santlhoko o mmolelela fa e le seaka, a tseela
batho banna. Ntwa e a runya mme Palesa o a ikarabela. Ngaka Aphane o a ba ruanya
le go ba rotloetsa go simolola lenaanetsiboso. Ba thobega matswalo, ba a
itshwarelana.
1. Thekwini - Durban
2. Go ipala mabala a kgaka - go kopa lorato
mo mosetsaneng.
3. Dilalelo - dijo tsa maitsibowa.
4. Go gasa ka santlhoka - go fa motho
mafoko a a utlwisang botlhoko jaaka

ditlhapa.
TIRWANA YA 9
Palesa o ne a utlwa tseo tsotlhe, a utlwa a tsewa ke sedidi ka a sena dikarabo tsa ga
Baagileng, a tlaela a ba a tlhoka molomo. Kwa bofelong Palesa o ne a tlelwa ke maikutlo a
gagwe, mme a simolola go tseela Baagileng kgang ka lekau la gagwe la ditoro le bokamoso,
Matsetseleko. Palesa o ne a tlhalosa ka mokgwa o a ratang Matsetseleko ka ona e bile a
ikaeletse go mo leta go fitlhelela a bo a boela gae. O ne gape a boa a tlhalosetsa Baagileng
gore mo go tsotlhe tse a di dirang, o tlhotlheleditswe ke Kgosi Kgololo, rraagwe le
Matsetseleko, lekau la gagwe.
46
1 Baanelwa ba ba tlhagiswang mo nopolong ba kwa kae? (2)
2 Neela maina a bakapelo ba baanelwa ba? (2)
3 Tlhalosa se Mmathapelo a neng a se fitlhela mo phaposing ya nomoro ya 34? (2)
4 Fa e ne e le wena Mmathapelo o fitlhela maemo a a sa itumediseng, a o sa a (2)

solofelang, o ne o tlaa dira eng?
5 A go bidiwa ga ngaka Tilodi go tsereganya go ne go le maleba go ya ka (2)

maemo a gagwe? Tshegetsa ka lebaka.
6 Tiragalo e e diragetseng magareng ga Palesa, Baagileng le Mmathapelo e re (2)

ruta eng mo botshelong?
[12]
Tshobokanyo ya kgaolo ya 10
• Baagileng o boela kwa Phiritshweu, o lotlegela Kgosi Kgololo ka tsa kwa

dikgaisanong, fela ga a umake sepe sa kwa Kopadilalelo City Lodge. Kgosi e
itumelela phenyo ya ga Palesa.
• Mmathapelo o ntsha se se mo mafatlheng a gagwe, ka matlhabisaditlhong a go nna
matlhomantsi ga ga Baagileng. O a mo phuaganya.
• Ka malatsi a boikhutso, Palesa o tla gae, ena le Mmmathapelo ba golagana go
tsamaisa lenaanetsiboso la bolwetse jwa HIV/ AIDS.
• Ngwaga o mošwa wa goroga, Palesa o boela yunibesithi kwa Tshwane fa
Mmathapelo ena a tswelelapele ka dithuto tsa gagwe kwa Thuto - Kgololo FET
College.
• Bra Boots o tlhatlhosiwa go nna mokapoteine wa mapodisi, o tsweletsa pele letsholo
la go batlana le Matsetseleko.
• Mo letsholopatlong le, Bra Boots o tlhaselwa ke dinokwane tse di mo tseelang
sejanaga, tsa mo tlogela a rapaletse. O kgaratlhela go tsoga mme o a palelwa, o
feleletsa a idibetse.
• Monna wa mopotokisi wa lebenkele o leletsa mapodisi le ba bookelo mogala.
Mapodisi a leka go lelekisa dinokwane tse di le boditseng phokojwe. Bra Boots o
tseelwa kwa bookelong.
47
• Letsatsi la kotsi ga le itsiwe, Matsetseleko o ntse a sa dirise sejanaga sa gagwe mo
malatsing ao. O ikopa kwa tirong go ya go ipaakanyetsa ditlhatlhobo. Sepalangwa
se a kopileng go pegiwa mo go sona ke sa dinokwane.
• Matsetseleko o nna ka lerago le lengwe gonne o lemoga gore go sengwe se se
belaetsang ka bapagami ba sejanaga seo, mme o kopa go fologa ka a setse a
dueletse loeto lwa gagwe.
• Mapodisi a leka go emisa sejanaga sa magodu mme bona ba oketsa lobelo, morago
go simolola thuntshano gareng ga mapodisi le magodu.
• Sejanaga sa magodu se tswa mo taolong, se thula thaba, sa sugakana. Mapodisi a
fitlhela Matsetseleko a idibetse mme dinokwane tse pedi tsona di tlhokafetse.
• Matsetseleko o latlhelwa kwa ntlwanalefitshwaneng ya Donkermag ka a fitlhetswe
mo sejanageng le magodu.
• Segonyamatlho o dumela fa Matsetseleko a se molato gonne a mo itse botoka. O
romela molaetsa wa se se tlhagetseng Matsetseleko kwa Phiritshweu.
• Ka letsatsi la tsheko batho ba le bantsi ba tla go ema Bra Boots le Matsetseleko
nokeng. Bra Boots o paka fa a bone dinokwane tse di mo tlhasetseng, le gore
Matsetseleko ena ga se mongwe wa bona.
• Matsetseleko o a gololwa ka a sa bonwe molato. Go rena boitumelo jo bogolo mo
baemanokeng ba ga Matsetseleko, bogolo jang mmaagwe yo a itumeletseng go bona
morwae gape.
1. Go ntsha se se leng mo mafatlheng-go bua tseo di go

tshwenyang.
2. Go nna ka lerago le le lengwe - go sa nnisege.
3. Go ema noken-go tshegetsa.
48
TIRWANA YA 10
Matsetseleko o ne a isiwa kwa kgolegelong e e neng e bidiwa Donkermag, ka fa ntle ga

torotswana ya Morolahutshe. O ne a nna mo tlhokomelong ya mapodisi le ngaka ya
malwetse otlhe koo. Lepodisi lengwe le le neng le bidiwa Setsokotsane, le le bogale, e bile
le itsege thata ka botlhale jo bo tseneletseng le dipatlisiso, le ne le mo tlhoma dipotso letsatsi
le letsatsi. Matsetseleko o ne a leka ka gotlhe go di araba le go bontsha monna yoo fa a se
molato le e seng. Setsokotsane o ne a kgarakgatsha Matsetseleko ka dinako tsotlhe
1 Matsetseleko o ne a tshwaretswe eng? (2)
2 Go tlhagelela ga ga Matsetseleko kwa kgotlhatshekelo go diragetse (2)

morago ga tiragalo efe?
3 Difaele tsa ga Matsetseleko di fitlhile jang mo sejanageng sa ga Tlhapedi (2)

ka letsatsi la kotsi?
4 Bra Boots o ne a nna le seabe sefe mo go gololweng ga ga Matsetseleko? (2)
5 Tshegetso ya ga Segonyamatlho mo go Matsetseleko ga e (4)

maotomakhutshwane. Tshegetsa tlhagiso e, ka dintlha di le pedi
[12]
TSHOBOKANYO YA KGAOLO YA 11
• Matsetseleko o boela gae kwa Phiritshweu, mmaagwe o itumelela seo, o mo tseela kwa
mabitleng go etela phupu ya ga rraagwe. Kelogile o mo rotloetsa go bua sengwe le
sengwe se se leng mo pelong ya gagwe.
• Matsetseleko o gopola mokgwa o rraagwe a mo godisitseng ka ona, o bolelela mmaagwe
ka mmutlwa o o sa bolong go mo tlhaba mme mmaagwe a sa mo thuse go o tlhomola.
• Matsetseleko o etela Kgosi Kgololo go ya go mo itsise gore o boetse gae. O tswelela go
mo lotlegela ka kgatelopele ya gagwe mo dithutong le diporojeke tse a di rulaganyang go
tswa kwa moepong, go tlisa ditlhabololo mo motseng.
• Kgosi Kgololo o neela Matsetseleko bosupi jwa maano a puso a go tlisa ditlhabololo mo
motseng.
49
• Tsala ya ga Matsetseleko e bong Kukama, le ena o leboga tiro kwa meepong, o ya kwa
Phiritshweu go ya go thusana le Matsetseleko ka diporojeke tsa ditlhabololo mo motseng.
• Meepo e ntsha kabo ya dimilione di le lesome, go ya ka kopo e e dirilweng ke
Matsetseleko ya go tsweletsa diporojeke tsa Phiritshweu pele. Matsetseleko le Kukama
ba tshwaraganela kgetse eno ya tsie, go thapiwa badiri, mogoma o tsena mo temeng.
Morafe o itumelela ditlhabololo.
• Go nna le meletlo ya manyalo, Kukama o nyala Mmathapelo fa Matsetseleko a nyala
Palesa.
• Matsetseleko le Kukama ka bobedi ba fiwa ditsha kwa Phiritshweu. Matsetseleko o aga
gaufi le kwa bogosing gonne a nyetse morwadia kgosi. Matsetseleko le Palesa ba
segofadiwa ka mawelana a basimane, Maphakela le Bokamoso.
• Matsetseleko o tlhomiwa go nna rratoropo wa kgaolo ya Tswaing. Kgosi Kgololo o rola
marapo a bogosi mme o a neela Matsetseleko ka a ne a se na morwa.
• Kgolagano magareng ga Matsetseleko le Segonyamatlho ga e a khutla le fa Matsetseleko
e le kgosi.
1. Phuphu – lefelo le moswi a robatswang teng.
2. Go leboga tiro – go tlogela tiro ka bowena.

3. Mawelana – bana ba motho ba ba belegweng ka nako e le
nngwe.
4. Go rola marapo – go tlogela maikarabelo a o ntseng o a
neilwe.
50
TIRWANA YA 11
“Mma, ke ne ka tlhabiwa ke mmutlwa mo lonaong ka nako e rre a neng a nkgarakgatsha ka yona.

Ke ne ka go kopa gore o ntlhomole, mme wa ntshega lonao. Selo se se dirileng gore ke tshabe fa
gae fa, ke ka ntlha ya fa lonao lwa me lo ne lo le makgasa e bile le tshologa madi, ka jalo, ke ne
ka tshaba e le go batla motlhomodi le go fodisa lonao lwa me. Ke ne ka tshepa thata gore ke wena
o ka ntlhomolang mmutlwa mme rre o ne a go kgoreletsa gore o ntlhomole. Seo ke sona se se
neng sa dira gore o relele mme o ntshege lonao. Ka jaanong rre e le yo, a robetse fa, ga ke bone
go le mongwe yo o ka go kgoreletsang gore o ntlhomole mmutlwa le go nthoba letsadi le ke sa
bolong go tsamaya ka lona.”
1 Matsetseleko o bua le mang ba le kwa kae? (2)
2 Neela dintlha di le tharo tse di bontshang gore Matsetseleko o ne a tlhabilwe ke (6)

mmutlwa, o a neng a tlhoka go o tlhomolwa?
3 Tlhagisa lebaka le le neng le dira gore mmaagwe a se kgone go mo tlhomola (2)

mmutlwa?
4 A o dumelana le Matsetseleko gore o tsamaile sebaka go se ope yo o ka mo (2)

tlhomolang mmutlwa?
5 Go ya ka wena a go ne go le matshwanedi gore kgosi a neele Matsetseleko (2)

bogosi?
6 Dithuto tsa kwa meepong di ne tsa ungwela Matsetseleko jang kwa Phiritshweu? (2)
[16]
51
DIKAO TSA DIPOTSO TSA TLHAMO
Sekaseka dipotso tsa ditlhamo tse di latelang mme o leke go di araba go bona fa o tlhaloganya.
Sekao sa 1
Kgori e ne e le mmusaesi e bile a le pelotshetlha, a sa lemoge gore bobusaesi le
bopelotshetlha kwa bofelong ga di busetse sepe e bile di roba mokwatla. O ikaegile ka
ditiragalo tsa padi e e mo isong, kwala tlhamo ya boleele jwa mafoko a a kana ka 400 – 450
go netefatsa tlhagiso e. (25)
Sekao sa 2
Setso le segompieno di itshupa mo pading e, e se diyathoteng di bapile. Setlela tlhagiso e ka

ditiragalo go tswa mo pading ka go kwala tlhamo ya mafoko a a kana ka 400 – 450. (25)
Sekao sa 3
Matsetseleko ke mosekaphofu ya gaabo, ga a tshabe go swa lentswe. Rraagwe o ne a le

kgatlhanong le gore a tsweletse dithuto tsa gagwe, a tseye tiro ya bogatsamolelo mme seo ga sa
mo kgoreletsa go fitlhelela maikaelelo a gagwe mo botshelong. Tshegetsa tlhagiso e ka go kwala
tlhamo ya boleele jwa mafoko a a kana ka 400 – 450.
52
DIKAEDI TSA GO TSHWAYA DIPOTSO TSE DIKHUTSHWANE
KAEDI YA GO TSHWAYA TIRWANA YA 1
1 Ke ngwana wa Kgori le Kelogile, kgaitsadie a Matsetseleko. (2)
2 Sebogodi Tlhapedi (1)
3 Kelogile o ne a romile Bonolo go ya go bitsa Bra Boots (2)
4 Kwa go Kelogile (1)
5 Matsetseleko o ne a ngweegile kwa gae. (2)
6 a. Kgotlhang gareng ga batho - Kgori o gapeletsa Matsetseleko morwae go (4)

tsaya tiro ya gagwe ya bogotsamolelo mme Matsetseleko ga a batle
b. Kgotlhang ya loago/setso/tikologo - Kgori le Kelogile ga ba dumelane ka
gore Matsetseleko a batlwe ke bomang.
c. Kgotlhang ya semowa – Kelogile jaaka mosadi wa setso o tshaba go
arabisana le monna wa gagwe le fa a tsere tshwetso e e farologaneng le ya
monna wa gagwe.
(Dintlha di le pedi fela)
7 Setso kgatlhanong le Segompieno. (2)
8 a. O montle (4)
b. Sefatlhego se se borethe
c. Sefatlhego se tlhapile ka monyenyo o o sa feleng
d. Meno a maswaana
e. Moriri o tlhakantse bontsho le bosweu
9 O fetsa mogopolo ka gangwe – o ile a bona go le botoka go inaya naga go na le go (2)

patikwa.
10 Nnyaya ga le maleba ka a thusitse Matsetseleko ka go mo pega go ya Kgaladi. (2)
11 a. Ee, Motsadi o itse se se siametseng bana ba gagwe. (2)

b. Nnyaya, bana botlhe ba na le ditoro le dilo tse ba ratang go di dira.
(Dikarabo tsa batlhatlhojwa tse di nepagetseng di elwe tlhoko)
[25]
53
1 Rebawetse General Dealer (1)
2 Morongwa le Segonyamtlho ga ba bolo go fetelwa ke bana mme ba bona (2)

mawelana e bong Remofilwe le Rebafilwe.
3 Ke kalatšhane (1)
4 A kutlobotlhoko ka fa letsatsi le phirima mme a le kgakala le legae. Kgotsa Ka (2)

a gakologelwa gore mmaagwe o tlaa kgarakgatshega. Kgotsa ka fa a nyetse
didiba / a sentse ka go sa laele kwa gae.
5 Ke ne ke tlaa utlwa botlhoko gonne ke sa itse felo le ke mo go lona/ Ke ne ke (2)

tlaa utlwa botlhoko ka ke ikotlhaela go ngweega kwa gae kgotsa Ke ne ke ka
itumelela go katoga mosi o o neng o mphatlha
6 O tsweletsa botlhoko jwa go ngweega kwa gae ka a sutisa Matsetseleko mo (2)

Phiritshweu a mo isa kwa Kgaladi.
7 Ee ka se, se ne sa tsala kutlobotlhoko mo go ena. (2)
8 Ee o kgona go tlhagisa maikutlo a moanelwa ka mokgwa o mmuisi a boneng (2)

setshwantsho kgotsa go tlhaloganya maikutlo a baanelwa.
9 a. Dikhularo tsa gagwe di ne di le dikalo (4 )

b. O lebega jaaka motho wa mmopa
c. Sefatlhego se sologile sentle, se le se setlhana.
d. Monna wa dimpa tse dikgolo bobe
10 Ke kwa Segonyamatlho a folositseng Matsetseleko teng fa a ne a ya go batla (2)

tiro kwa meepong.
11. • O siame – o ne a amogela Matsetseleko mo ga gagwe le go mo naya (2)

marobalo.
• O tshegetso – O ne a neela Matsetseleko dithuso le go mo tshegetsa
ka nako ya kgotlatshekelo.
12 Ee. O tsweletsa ditiragalo tsa padi ka go letla Matsetseleko go nna kwa ga (2)
gwe.
[25]
54
1 Ke ngwana wa ga Kgololo Kgosi ya kwa Phiritshweu? (2)
2 Ke baratani (1)
3 La go ya kwa Kgaladi (1)
4 O kaya gore go ne go sa itsiwe felo a go ileng. (2)
5 Go ikutlwa e kete ga o na sepesepe. (2)
6 Ke a kutlobotlhoko/ tshwenyego ka mokapelo wa gagwe a (2)

tsamaile a sa mo laela
(Dikarabo tsa batlhatlhojwa tse di nepagetseng di elwe
tlhoko)
7 Ke Mmathapelo tsala ya ga Palesa (1)
8 Palesa o tsaletswe kwa bogosing e le ngwana a le esi wa

ga Kgosi Kgololo le Masedi mme Matsetseleko ke ngwana
wa ga Kelogile le Kgori mogotsamolelo kwa kgosing.
(2)
Tlhokomela se!
a. O ne a se na ditebego bogolo jang mo

9 (4 )
sefatlhegong
b. Sefatlhego sa gagwe se tsutsubane
c. Ditedu di le matoditodi
Tshobotsi ke d. Nko e le sephara e le totoma jaaka ya kamela
e. Matlho a le diroto a phatshima jaaka a segwagwa
ditebego tsa motho!
f. Meno a latlhile mmala ka ntlha ya motsoko
g. Tlhogo e phatshima ka nako tsotlhe
(Dintlha di le nne fela)
10 Bra Boots ke rraagwe Mmathapelo kgotsa Mmathapelo ke (2)

ngwana wa ga Bra Boots
11. O ne a ise a bone Matsetseleko. (2)
12 O ne a boela morago kwa go Kelogile go kopa (2)

setshwantsho sa mosimane.
[25]
55
1 Bra Boots
2 Gore ga go kitla go nna bonolo mo go Bra Boots go lemoga Matsetseleko kgotsa bo

dira gore morero o tswelele pele ka Bra Boots a tlaa tswelela ka patlo ya gagwe.
3 Kgaladi
4 Go tsweletsa morero wa padi ka go dira gore Bra Boots a se lemoge fa e le

Matsetseleko yo o mmatlang.
5 Di ka bo di phutlhame ka Bra Boots a ne a ka mo tshwara kgotsa di ka bo di tsere

letlhakore le lengwe.
6 A letshogo ka a lemoga fa a batliwa kwa gae.
7 Ba lerato le go nna le tshepo mo bathong gonne ba amogela Matsetseleko ka lerato

mo ntlong ya bona.
8 E ne e le jo bo kitlaneng ka ba ne ba sa tshwarelane diphiri.

a. Ba ne ba le pelontle Ba ne ba neela Matsetseleko marobalo le go
9
mo tshegetsa mo botshelong.
b. Ba ne ba ikanyega
Ditsholofetso tsa bona mo go Matsetseleko di
ne di sa fetoge.
c. Ba kemonokeng Ba ne ba ema Matsetseleko nokeng le fa a ne

a le kwa kgolegelong
Ba ne ba neela Matsetseleko koloi ya bona go
d. Ba na le tshepo
e dirisa.
10 a. Matlho a ne a tlhapile a le maswaana

b. Fa godimo ga molomo o ne a setse a dule moritshana o o boleta, go iponatsa
fa ditetswana di ne di budusetsa.
11. O ne a bone tshedimosetso ka ga Matsetseleko kwa meepong.
12 O ne a ya go batla setshwantsho sa ga Matsetseleko kwa go Kelogile.
[25]
56
1 Go bona mo thelebišeneng gore sekolo sa bo Palesa se tla dikgaisanong kwa (2)

Dikhudung.
2 Motsesetoropo wa Dikhudung o ne o le monnye go se kae mo go Kgaladi. (2)
3 Sekolo se segolo sa Obakeng. (1)
4 Go tlisa kopano ya ga Matsetseleko le Palesa kgotsa go tsweletsa morero pele (2)

gore kwa Phiritshweu ba utlwile ka go bonwa ga Matsetseleko
5 Bra Boots a ka bo a mo tshwere mme a mmusetsa Phiritshweu kgotsa (2)

ditiragalo di ka bo di phutlhame.
6 a. Go boela gae mme a itebaganye le Kgosi go mmolelela gore o batla go (4)

nyala Palesa
b. Go direla morafe wa gaabo tse dintle fela.
7 Kgosi Kgololo ne a rata tlhabologo e le kgosi ya segompieno, fa banna ba (4)

lekgotla e ne e le ba maloba ba sa batle go utlwa sepe ka diphetogo
8 a. Botlhe ba katogile monyo/ ba baleele (4)

b. Botlhe ba bantle
c. Palesa o moswaana fa Mmathapelo a le mofitshwana
d. Palesa o na le nko e kgolokwane e tshwanelana le sefatlhego fa nko ya
ga Mmathapee ne e le lenono.
(Dikarabo tse di nepagetseng tsa batlhatlhojwa di elwe tlhoko)
9 Nnyaya Matsetseleko ga a ka a mo kgwa ka tlhaa le fa e le go mo neela (2 )

motlhala wa kwa a neng a nna gona.
10 Gore ke ditsala tota kgotsa ba ne ba tshepana. (2)
11. Di tlisitse tsholofelo ya gore a ka bonwa. Di dirile gore letsholo la go mmatla le (2)
se khutle.
[25]
57
1 Ke kgosi Kgololo e bong rraagwe le Masedi e bong mmaagwe. (2)
2 O ne a itumetse thata go bona Matsetseleko (2)
3 O tsebentlha go reetsa Morwadie a mmolelela ka Matsetseleko le (4)

bogwenegwene jo bo dirwang ke banna ba lekgotla
O tshepo – O bua le rraagwe ka Matsetseleko le go mmolelela ka banna ba
lekgotla
4 Gore Matsetseleko o batla go boela gae mme o tshaba rraagwe le banna ba (2)
lekgotla.
5 Kwa meepong ya matikiri gonne go na le diphetogo tse di tlhagelelang mo (2)

botshelong jwa gagwe.
6 Boitumelo ka le segonyamatlho a ne a gakgamaletse go mmona lwa ntlha a (2)

itumetse jalo.
7 Kgori o ne a ikotlhaela se a se dirileng ka morwae.. (2)
8 a. O ne a dira ka botswapelo fa a ne a direla Segonyamatlho. (4 )

b. O ne a dira ka natla le go tsenela dithuto tsa motlakase
9 Lekau le le neng le tswa kwa Matile le dira le Matsetseleko (1)
10 a. Kukama o ne a rata maele (2)

b. Tlhotlheletso le dikakanyo tse di neng di edile tsa ga Matsetseleko
11. a. Kgalefo e rraagwe Matsetseleko a sa nnang le yona mo go morwae (2)

b. Letshogo la ga Matsetseleko mo go rraagwe
12 [25]
58
1 Ba lefapha la dipusoselegae le matlo. (1)
2 a. Mafaratlhatlha a motlakase le tlhaeletsano (3)

b. Dipompo tsa metsi a a phepa
c. Tlhabololo ya metsi
3 Ke gore bogosi jwa bona bo tlaa tla bo tsewa. (2)
4 Dithuto tsa sepodisi kwa Kapa Bophirima (2)
5 Loso lwa ga Kgori rraagwe Matsetseleko (2)
[10]
1 Motlhatlheledi kwa Yunibesithi ya Tlokweng (2)
2 Kgosi le mmaKgosi ba ne ba tshwanetse go tsenela kopano ya dikgosi kwa (2)

Tswaing.
3 Matsetseleko ke senatla mo tirong fa Baagileng a ne a se matlhagatlhaga mo (2)

tirong ya gagwe.
4 Ga a tshepagale – gonne o ne a se ka a bolelela Mmathapelo gore o ya (2)

Tshwane le gore o romilwe go ya moletlong wa ga Palesa
5 Ke baratani (2)
6 Ee, bothobokae ke potso e e bontshang fa go tlhokagala mekgwa e e siameng. (2)
[12]
59
1 Baanelwa ba ba tlhagiswang ba kwa Kopadilelo City Lodge (2)
2 Mmathapelo le Matsetseleko (2)
3 O ne a fitlhela Baagileng le Palesa ba tlamparelane mo phaposing. (2)

Ke ne ke tlaa ba tlogela/ ke ne ke tlaa lwana le bona.
4 (2)
5 Ee, ka e le ngaka ya kgatelelo ya tlhaloganyo le bothata jwa botshelo ka (2)
kakaretso.
6 a. Menomasweu polaya e tshega. (2)

b. Masaikategang a magodimo a na le beng.
c. Fa badimo ba sa rate dinkgo di a wa.
[12]
1 Matsetseleko o ne a tshwaretswe go fitlhelwa mo sejanageng le dinokwane. (2)
2 Morago ga gore Matsetseleko a gololwe kwa bookelong. (2)
3 Dinokwane ke tsona di subileng difaele mo koloing ya ga Tlhapedi. (2)
4 O ne a tlhagisetsa kgotlha bopaki ba gore Matsetseleko o ne a le kwa tirong. (2)
6 a. O ne a mo neela tshegetso kwa kgotlhatshekelo. (4)

b. A ba direla moletlo wa boitumelo, ena le boKelogile.
[12]
60
1 O bua le Kelogile ba le kwa mabitleng a Phiritshweu (2)
2 a. Kgori o ne a batla go mo pateletsa go tsweletsa (6)o

tiro ya gagwe ya bogotsamolelo.
b. Kgori o ne a tlhola a mo tshosetsa gore o tlaa
mo ntsha kwa sekolong fa a sa obamele taelo ya
gagwe.
c. Rraagwe o ne a ikaeletse go mo isa kwa
kgosing go kgwathisiwa ka a ganne go diragatsa
taelo ya gagwe e bile a mo ntshitse motho yo o
maaka fa pele ga kgosi.
d. O tlhokile lerato la batsadi ba gagwe.
(Di le tharo fela)
3 E ne e le mosadi wa setso, a lailwe gore monna ga a (2)

bodiwe dipotso le go arabisiwa.
4 Ee, gonne o ne a tshwanetse go o tlhomolwa ke (2)

mmaagwe.
Tlhokomela se!
5 Ee, gonne o ne a nyetse Palesa morwadia kgosi mme (2)

e se wa kgosing.
Nnyaya, gonne e ne e se wa madi a segosi.
6 E ne e le moeteledipele wa diporojeke kwa Phiritshweu. (2)
[12]
61
KAEDI YA GO TSHWAYA DITLHAMO
SEKAO SA 1
Mmapa wa dikakanyo
Dintlha tse di tlhotlheletsang

Kgori o supa bobusaesi le bobusaesi le bopelotshetlha
bopelotshetlha jang? jwa ga Kgori.
Kgori e ne e le mmusaesi e
bile a le pelotshetlha, a sa
lemoge gore bobusaesi le
bopelotshetlha kwa bofelong
ga di busetse sepe e bile di
roba mokwatla.
Maitsholo a ga Kgori a ama

Diabe tsa baanelwa go senola baanelwa ba bangwe jang le
bobusaesi le bopelotshetlha ene a mo ama jang?
jwa ga Kgori.
• Kgori o ne a rata tiro ya gagwe ya go nna mogotsamolelo kwa kgotleng ya kgosi,

mo motseng wa Phiritshweu. O ne a e dira ka boineelo mme a eletsa gore
Matsetseleko, morwae, e nne ena a e tsweletsang ka a ne a ikaeletse go rola tiro.
• Matsetseleko o ne a weditse mophato wa gagwe wa marematlou. O nna
kgatlhanong le mogopolo wa ga rraagwe ka a ne a batla go tsweletsa dithuto tsa
gagwe pele.
• Kgori o senola bobusaesi kgotsa botlhogo e thata jwa gagwe ka gonne o ne a sa
batle go tlhaloganya mabaka a ga Matsetseleko a go gana go nna mogotsamolelo,
a mina ka nko e le nngwe gore Matsetseleko a rata kgotsa a sa rate, o tlile go
tsweletsa tiro ya gagwe ya go nna mogotsamolemo.
• Matsetseleko o tsaya tshwetso ya go ngweega fa gaabo, go ya go batla tiro kwa
meepong e e bapileng le motse wa Kgaladi gore a tle a kgone go tsweletsa dithuto
tsa gagwe.
62
• Tshwetso e, e ne ya tsenya mmaagwe, Kelogile, tsebetsebe. O ema ka dinao go
batlana le morwae fa rraagwe ena a ne a sa bontshe go tshwenyega. Kelogile o
ile a kopa thuso ya sepodisi go mo thusa go batlana le Matsetseleko.
• Matsetseleko o ne a tle a nne le kakanyo ya go boela morago kwa gaabo mme fa
a gopola bosetlhogo jwa ga rraagwe le jwa banna ba lekgotla, o ne a latlha
mogopolo oo.
• Ke ka ntlha ya bosetlhogo jwa ga Kgori gore Matsetseleko a iphitlhele a nna le
batho ba a sa ba itseng, kwa ga Segonyamatlho. O supa fa a itumelela go nna le
ba ga Segonyamatlho ka ba ne ba mo neela lerato, kemonokeng le thotloetso tseo
batsadi ba gagwe ba reteletsweng ke go di mo neela.
• Matsetseleko o bontsha a sa phuthologa mo botshelong ka ntlha ya
bopelotshetlha, bobusaesi le bosetlhogo tse rraagwe a mmontshitseng tsona. O
retelelwa ke go bolelela mokapelo wa gagwe, Palesa kwa a nna teng ka a sa batle
bagaabo ba itse kwa a leng teng.
• Matsetseleko o bona go le botoka go neela Bra Boots tshedimosetso e e
fosagetseng ka ga gagwe ka a sa batle go boela kwa gaabo ka ntlha ya fa ba sa
mo thuse ka sepe mo botshelong.
• Kopano e kgosi a nnileng le yona le ba ga Kebapetse e ile ya roba Kgori mokwatla
ka a ile a simolola go ikwatlhaela mokgwa o a neng a tshwere morwae ka ona. O
ipona phoso gore ke ena a mo tshabisitseng fa gae. O lemoga fa a tlaa lelela
kgama le mogogorwana ka balekane ba ga Matsetseleko ba tshela monate le
batsadi ba bona fa gae fa wa gagwe ngwana ena a ile le naga.
• Kgori o pelotshetlha. O ne a le mo setlhopheng sa banna ba ba neng ba le
kgatlhanong le ditlhabologo tse puso e neng e di tlisa mo motseng wa bona. Ena
le setlhopha sa gagwe ba ne ba inaganela ba le bosi le mororo ba itse gore mo
Phiritshweu ditlhabologo tse di a tlhokega ka gonne motse wa bona ga o na metsi,
motlhakase, kholetšhe ya thuto, megala le ditsela, jalo le jalo.
• Bobusaesi le bopelotshetlha tsa gagwe ga di a mo ungwela sepe ka gonne kwa
bofelong o ikela boyabatho ka lefuto mo pelong. Ga a ise a itshwarele
Matsetseleko yo ka nako ya loso lo a ne a tsweletse mo tirong ya gagwe kwa
moepong.
63
SEKAO SA 2
Mmapa wa dikakanyo
1. Kgori, Kelogile le 2. Matsetseleko le Palesa

Matsetseleko ba ba emela sešwa jang?
emela setso le sešwa
jang?
Setso le segompieno di
itshupa mo pading e, e
se diyathoteng di bapile.
3. Tsamaiso ya ga
4. Phiritshweu le
Dikhudung di supa Kgosi Kgololo le
thulano ya sešwa le banna ba lekgotla
segologolo jang? ba emela setso le
sešwa jang?
• Kgori, rraagwe Matsetseleko, o ne a dumela mo setsong. O ne a rata tiro ya

bogotsamolelo kwa kgotleng ya kgosi. A dumela gore ke tiro e e tlotlegang, a e tsaya e le
maemo ka a e neetsweng ke badimo. Matsetseleko o ne a sa dumele mo setsong, o
tsenwe ke sešwa, o bona fa rraagwe a ka se mo tlhophele tiro le go mo gapeletsa go
tsaya tiro ya gagwe ya bogotsa molelo. Ena o batla go ya go batla tiro kwa Babelegi gore
a kokoanye madi a go tsweletsa dithuto tsa gagwe.
• Kgori ga a bone mosola wa thuto e bile o bua fa a sa tshosiwe ke go nna le materiki ga
ga Matsetseleko. Jaaka banna ba malobeng o ne a sa batle go utlwa sepe ka diphetogo.
64
• Setso se pateletsa bana go ikokobeletsa batsadi le go se ba arabise. Ke ka moo Kgori a
neng a sa tlhaloganye fa Matsetseleko a tlhagisa ntlhakemo ya gagwe.
• Kgori o ne a setse a begetse Kgosi Kgololo fa Matsetseleko a tlaa tsaya mo ena a tlaa
tlogelang teng, ka ntlha ya bogodi, ka jalo kgotlhang e e tlaa mo tsenya matlho.
• Kelogile e ne e le mosadi wa setso, yo o neng a dumela gore monna ga a bodiwe dipotso
e bile ga a arabisiwe. Le fa go le jalo re bona a ema ka la gagwe fa Kgori a batla letsholo
la Makanyane a kgosing gore ba batlane le Matsetseleko fa Kelogile a dirisa sešwa a
batla thuso ya mapodisi.
• Kelogile jaaka mosadi yo o lailweng go ya ka setso, fa a se na go utlwa ka go bonagala
ga Matsetseleko kwa Dikhudung, ka boikobo o akgela tsotlhe mo magetleng a monna wa
gagwe. Go bontsha fa Kgori e le tlhogo ya lelapa, ga a thuse Kelogile mo ntlheng e, o
tswelela ka go tsupula molomo.
• Matsetseleko ka e le motho wa sešwa, o bona go le botoka go sa ise bothata jo a nang le
bona kwa kgosing mme o a ngweega. Palesa le ena go bontsha sešwa, o lokologa go
buisana le rraagwe ka Matsetseleko le ka bogwenegwene jwa banna ba lekgotla.
• Tumelo mo sešweng e bonagala ka lerato la bona le le sa tlhotlhelediweng ke batsadi
jaaka go dirwa mo setsong.
• Tsamaiso ya bogosi jwa kwa Phiritshweu e bontsha thulano magareng ga segologolo le
sešwa. Morongwa wa kgosing, Tshetlho o rongwa mekgaphe ya bogosi jaaka go biletsa
batho kopano. Kgosi o fetola lewa fa a roma Baagileng yo a se nang kamano epe le ena,
go mo emela kwa dikgaisanong tsa boPalesa. O tlhoma Matsetseleko go nna kgosi ya
kwa Phiritshweu le fa a se na madi a segosi.
• Le fa Kgosi Kgololo e le kgosi ya setso, o rata ditlhabololo tse di tliswang ke sešwa. Banna
ba lekgotla bona ka go tlhoka ponelopele, ba gana go tlisiwa ditlhabololo mo Phiritshweu
ka ba gopola gore di tla go ba amoga dithata le go ba tseela naga ya bona.
• Phiritshweu ke motse wa setso o bana ba tshwanetseng go bontsha tlotlo, banna ba
lekgotla ba ne ba gagamaditse molao, ba atlhola ka patiko. Kwa Dikhudung bana ba
feresela jaaka ba rata le go atlana ba sa iphitlhe.
65
SEKAO SA 3
Mmapa wa dikakanyo
Dikgwetlho tse Matsetseleko

Tshwetso e e tserweng a rakaneng natso.
ke Matsetseleko.
Matsetseleko ke
mosekaphofu ya gaabo, ga
a tshabe go swa lentswe.
Bokhutlo
Katlego e a e fitlheletseng
• Maikaelelo a ga Matsetseleko e ne e le go batla tiro gore a tle a kgone go tsweletsa

dithuto tsa gagwe.
• Kgori e leng rraagwe Matsetseleko o batla go mo pateletsa gore e nne
mogotsamolelo wa kgotla. Ka se e se maikaelelo a gagwe, Matsetseleko o gana
nnang ya banyana. O bona botoka e le go inaya naga.
• O leba kwa Kgaladi kwa a ileng a gorogela kwa lebenkeleng la ga Segonyamatlho, o
fitlha a nna kwa ntle, ke moo a re bontshang gore mosekaphofu ya gaabo ga a tshabe
go swa lentswe, o a ikana gore le fa a ka tlhoka bonno kwa gaabo gona ga a boele.
• Segonyamatlho o mo neela bonno le fa a sa mo itse. Matsetseleko o dira mo
lebenkeleng la ga Segonyamatlho, o ne a ntse a na le phisego ya go batla tiro kwa
meepong. Mosekaphofu!
66
• Matsetseleko o beta pelo mme o itshokela go dira le fa a sa bone tuelo epe, ka a
gopola gore o nyetse didiba. Mmatla sa gagwe o tlaa se bona. Matlhagatlhaga a
gagwe a dira gore mothapi wa gagwe a mo tshepe.
• Motlha o Bra Boots a neng a ya go mmatla kwa lebenkeleng, o supa botlhale jwa
gagwe, o fetola leina la gagwe ka bonako, o gana a bo a latola mme o bua maaka
gore motho yo o batliwang ke tsala ya gagwe e e kileng ya batla tiro mme e dirisa
aterese eo.
• O bona lokwalo la go kgweetsa, o feleletsa a rekile sejanaga mo go Segonyamatlho.
• O bona tiro kwa moepong. Go dira ka natla ga gagwe go mmulela mejako ya go
tsweletsa dithuto tsa gagwe tsa mafaratlhatlha a metlakase, jaaka a ne a eleditse.
• O dira kopo ya thuso ya matlole kwa moepong go tlisa diphetogo kwa Phiritshweu.
Moepo o ne wa neela morafe diranta di le dimilione di le lesome, go tsweletsa tiro, o
thusiwa ke Kukama.
• Morafe o itumelela gore Matsetseleko a bo a tlhomilwe go nna rratoropo wa Tswaing
gonne ba bonela pele ditlhabololo.
• Kgosi Kgololo o a mo tlotlomatsa, o itumelele diphitlhelelo tsa gagwe, o mo neela
bogosi jwa Phiritshweu.
• O nyala morwadia kgosi, Palesa, mokapelo wa gagwe wa bosea.
• Pelotshweu boela mannong, gonne mmatla sa gagwe o se bone. Matsetseleko o
eletsa gore rraagwe a ka bo a le gone go bona phitlhelelo eno.
• Ke nnete Matsetseleko ke mosekaphofu, ke monna wa lelapa, wa maemo, yo o
rutegileng kwa Phiritshweu e e tlhabologileng. [25]
67
KAROLO YA B LE C: RUBORIKI YA TLHATLHOBO YA DITLHAMO TSA DIKWALO: PADI LE TERAMA [25 MADUO]
Ditlhokego Phitlhelelo ka dinaledi Phitlhelelo ka Phitlhelelo ka tekano Phitlhelelo e e Ga a fitlhelela

matsetseleko tlhaelang
DITENG 12–15 9–11 6–8 4–5 0–3
Thanolo ya setlhogo -Tsibogelo ka dinaledi: -O bontsha go -Thanolo ya setlhogo e -Thanolo e e tlhaelang -Setlhogo ga se
Ngangisano e e 14–15 tlhaloganya, gape o e mo magareng, ga se ya setlhogo, ga go na tlhaloganngwe
tseneletseng, katlholo ranotse setlhogo sentle diponagalo tsotlhe tse le diponagalo dipe tse
le go tlhaloganya -Tsibogelo e e di tlhagisitsweng ka di tlhagisitsweng ka -Maiteko a a bokoa
setlhangwa manontlhotlho: 12–13 -Tsibogelo e e botlalo botlalo a go araba potso
lekalekanang ya dintlha
-Thanolo e e -Go na le dintlha -Go dintlha di le -Dintlha tsa
tseneletseng ya -Dintlha tse di dingwe tse dintle tse di mmalwa tse di ngangisano ga di
15 MADUO setlhogo utlwalang tsa tshegetsang setlhogo tshegetsang setlhogo dumelesege
ngangisano, fela ga se
-Motseletsele o o tsotlhe tse di -Dintlha dingwe tsa -Dintlha tsa ngangisano -Morutwana ga a
itumedisang wa dintlha tshegeditsweng jaaka dingangisano di tse di maleba di dinnye kgona go
tsa ngangisano, di go ne go tshwanetse tshegeditswe, mme fela thata tlhaloganya
tshegediwa ka botlalo bosupi ga bo mofutakwalo kgotsa
go tswa mo dikwalong -Go tlhaloganya dumelesege ka metlha -Go tlhaloganya setlhangwa
mofutakwalo le mofutakwalo le
-Go tlhaloganya setlhangwa go a bonala -Tlhalogantse setlhangwa go gonnye
mofutakwalo le bontlhabongwe jwa thata
setlhangwa go go mofutakwalo le
manontlhotlho setlhangwa
KAGEGO LE PUO 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
-Popego e e -Kagego e e -Go na le bosupi jwa -Popego e supa -Go tlhokagala ga

lomaganeng tlhamaletseng le kelelo kagego thulaganyo e e kagego go
Popego, kelelo e e e e utlwalang ya fosagetseng kgoreletsa kelelo ya
tlhaloganyegang le -Matseno le bokhutlo di ngangisano -E a tlhaloganyega le ngangisano
tlhagiso manontlhotlho go lomagana fela e na -Dintlha tsa ngangisano
-Matseno, bokhutlo le le diphoso ga di a rulaganngwa -Diphoso tsa puo le
Puo, segalo le setaele -Dintlha tsa ngangisano ditemana dingwe di sentle setaele se se
tse di dirisitsweng mo di agegile sentle rulagantswe sentle ka -Diphoso di le mmalwa fosagetseng di
tlhamong tomagano tsa puo, segalo le -Diphoso tsa puo di a tlhola setlhangwa
-Puo, segalo le setaele setaele tse di bonala se se sa atlegang
di supa kgolo, di a - Kelelo e e utlwalang nepagetseng go le go
kgatlhisa, di nepagetse ya ngangisano ntsi -Segalo le setaele tse -Segalo le setaele
10 MADUO di seng maleba tse di seng maleba
-Bogolo puo, segalo le -Bontsi jwa ditema di
setaele di nepagetse nepagetse -Ditemana di fosagetse
SEELO SA MADUO 20–25 15–19 10–14 5–9 0–4
69
The Mind the Gap study guide series
This publication in not for sale.
© Copyright Department of Basic Education

www.education.gov.za
Call Centre 0800 202 993

Setswana Puo ya Gae (HL) Kaedi ya go Ithuta Dikwalo ya Mind the Gap- Ntlhomole Mmutlwa-Poetry-
ISBN 978-1-4315-3389-3

Setswana Novel Ntlhomole Mmutlwa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Setswana Novel Ntlhomole Mmutlwa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Setswana Novel Ntlhomole Mmutlwa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MOPATHO WA

MIND THE GAP! 12

Setswana Puo ya Gae (HL)

This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence.

Copyright © Department of Basic Education

Mind the Gap Team

Designer: Page82 Media

African Home Languages focusing on the novel genre at this stage.

and examples of the types of questions as a learner you may expect

responses forms part of the study guide package.

The study guide is designed to appeal to any learner offering Grade

Morutwana wa Mophato wa 12 yo o rategang 4

O ka dirisa Kaedi e jang? 4

Maele a a botlhokwa a go ithuta 5

Thadiso ya tlhatlhobo ya dikwalo: Setswana Puo ya 7

Ke eng se batlhatlhobi ba se solofetsweng? 8

Mafoko a a dirisiwang go botsa dipotso 9

5. Kgang e anelwa jang?

6. Diponagalo tsa Padi

DIKGAOLO TSOTLHE TSA PADI YA NTLHOMOLE

Dikao tsa dipotso tsa tlhamo

Dikaedi tsa go tshwaya dipotso tsa ditlhamo

O KA DIRISA JANG KAEDI E YA GO ITHUTA

Ditirwana le dikarabo tsa tsona.

Dikao tse di tlhagisitsweng le mokgwa

Mo pampiring ya 2, e leng e e tlhatlhobang dikwalo, o tshwanetse go araba dipotso go tswa mo

KAROLO YA A: Poko (30)

Pampiri e, e na le maduo a le 80.

Araba dipotso di le TLHANO: Di le THARO mo KAROLONG YA A, e le NNGWE mo KAROLONG YA B le

Araba FELA dipotso tsa padi le terama tse o di ithutileng.

Araba potso e le NNGWE ya TLHAMO le e le NNGWE ya DIPOTSO TSE DIKHUTSHWANE. Fa o araba

KAROLO YA B: PADI/DITLHANGWA TSA SETSO

PALO YA POTSO MOFUTA WA POTSO MADUO

1. ‘Tlhaolele’ Potso ya tlhamo 10

2. ‘Nelson Mandela’ Dipotso tse dikhutshwane 10

3. ‘Sego sa Metsi’ Dipotso tse dikhutshwane 10

4. 'Lerebana wa letlaleanya' Dipotso tse dikhutshwane 10

5. 'Boferefere jwa toro' Dipotso tse dikhutshwane 10

6. Leba Seipone Potso ya tlhamo 25

8. Omphile Umphi Modise Potso ya tlhamo 25

9. Omphile Umphi Modise Dipotso tse dikhutshwane 25

10. Masego Potso ya tlhamo 25

11. Masego Dipotso tse dikhutshwane 25

12. Ntlhomole Mmutlwa Potso ya tlhamo 25

13. Ntlhomole Mmutlwa Dipotso tse dikhutshwane 25

12. 'Tlholego ya Bakgatla ba ga Potso ya tlhamo 25

13. 'Tlholego ya morafe wa Dipotso tse dikhutshwane 25

14. Matsapa di a tsaya kae? Potso ya tlhamo 25

15. Matsapa di a tsaya kae? Dipotso tse dikhutshwane 25

16. Ga se Lorato Potso ya tlhamo 25

17. Ga se Lorato Dipotso tse dikhutshwane 25

SE O TSHWANETSENG GO SE TLHOKOMELA KA LETSATSI LA TLHATLHOBO

• Goroga mo phaposing ya tlhatlhobo ura pele ga tlhatlhobo e simolola. .

Tlhamo ya dikwalo ke karabo ya gago ya setlhangwa sa dikwalo (poko/padi/ terama) tse

Malepa a go araba tlhamo ya dikwalo

• Sekaseka setlhogo: thalela se o tshwanetseng go se araba ka fa tlase mme o

KE ENG SE BATLHATLHOBI BA SE SOLOFETSENG?

• Go tlhaloganya ga gago bokao jo bo tlhamaletseng jwa padi. O tshwanetse

Tse ke dikao tsa mefuta ya dipotso tse di fitlhelwang mo tlhatlhobong.

Mofuta wa potso Se o tlhokang go se dira