BOQONNAA SADII

YAAD-HIDDAMOOTA FOOKLOORII

Yaad-hiddamoota Fookloorii Ammee

(Current Theories of Folklore)
Rechard M. Dorson: Current Folklore Theories
1. Yaad-hiddama Fookloorii Walbir-qabaa
(Comparative Folklore Theory)
• Fookloorii- jalqaba jaarraa 19ffaa…
• Jacob Grimm fi Wilhelm Grimm: Jarman-
durdurii qonnaan bultootaa guurani…
• yaad-hiddama fookloorii walbir-qabaa:
• seenaa durdurii yokiin walaloo afoolaa yokiin
immoo gosa fookloorii tokkoo qorata.
• Durdurii tokko: eessaa maddee garamitti akka
tamsa’e
 …Itti fufaa
• Yaada ijoo “Akka yaad-hiddama fookloorii walbir-qabaatti,
durduriin bifa garaa garaa hedduun jiru tokko yeroo ta’e
tokkoo fi bakka ta’e tokkotti itti yaadamee kalaqame.
Durduriin kalaqame kunis bakka itti kalaqame sanarraa gara
lafa bal’aatti tatamsa’e. Tatamsa’ina “akka dambalii
galaanaa” kanaaf waantonni haala mijeessaan daandilee
daldalaa fi imalaa, fi barreeffamoota garaa garaati.
Haalonni kunniin gosoota fookloorii kaneen akka durdurii fi
walaloolee afoolaa lafa bal’aa irratti tamsaasan.”
 …Itti fufaa
• Mala seenaa-bakkaa Finnish (Finnish historical-
geographical method)
• duruduriin tokko ‘uummata qaroome’ irraa gara
‘uummata hin qaroomne’tti tatamsa’a
• qorataan gosti fookloorii tokko (walaloo afoolaa yokiin
durdurii)
– eessaa akka madde,
– eessatti jalqaba akka kalaqame,
– bakka itti eegalame, fi
– daandii kam irra imalee bakka/biyya biraa deeme qorata.
 …Itti fufaa

• Gosti fookloorii walfakkaatu tokko yoo

iddoo garaa garaatti argame sababa
walfakkaachuu isaa qoratu.

• Walbira qabanii walmadaalchisanii

qoratu.
2. Yaad-hiddama Fookloorii Sabboonumaa (National
Folklore Theory)

• Amala addaa gosti fookloorii biyya tokkoo qabu irratti

xiyyeeffata.
• Bakkuma jirutti qorachuu/wal bira qabuu miti
• Fkn. Mammaaksa-sabuma sana keessatti…
• Qorannoo fooklooriifi miira sabboonummaa
• Fkn. Fiinlandii fi Aayirlaand- aadaa isaanii guddisuu,
• afaan isaanii daandii baduurra jiru haaromsanii,
• gosoota fookloorii abbootii isaanirraa dhaalan kanneen akka
• walaloo afoolaa, durdurii fi argaa dhageettii qorachuu, ibsuu
fi guddisuu eegalan.
 …Itti fufaa
Jarman:
• Naazii Jarmanii -1930’oota.
Hitler
• Durdurii-sabni Jarman uumamaan saba biroon ol ta’uu
mullisu
• Saba Ariyan-saba addunyaarra jiruun oli- siyaasaa fi
bulchiinsa Naazii
• Master race
• Sabni kun uumamaan hiddi, afaan, duudhaa fi aadaan
isaa tokko yaada jedhudha.
 Raashiyaa
• sirna koomunizimii baballisuuf.
• 1946tti Paartiin Koomunistii labsii ‘fooklooriin
kalaqa dafqaan bultaataa’ ta’uu isaa
mirkaneessu baase.
• fooklooriin kalaqa dafqaan bultoonni
hacuuccaa isaan irra ga’e ittiin ibsatan
• jecha uummata (people) jedhu jecha
saba/murna (folk) jedhuun bakka buusani
 …Itti fufaa
• Fooklooristiin Raashiyaa Sokolov waa’ee
faayidaa fookloorii akkasitti ibse:
• Fooklooriin owwaattuu seenaa/kaleessaati,
kana qofa osoo hin taane sagalee har’aatis.
• Fooklooriin kaleessas, gara fuula duraattis itti
fufee calaqqistuu fi meeshaa warra
cunqurfamaniiti.
 …Itti fufaa
• Dabalataanis, biyyoota akka:
• Jaappaan,
• Englaandi,
• Iswiidiin,
• Hangarii fi
• USA keessatti yaadni sabboonummaa fi fookloorii
hidhata cimaa qaba.
• Qorannoo fookloorii fi sabboonummaa gidduu
hariiroo cimaati jira.
3. Yaad-hiddama Faayideessummaa (Functional Theory)

• bu’aa fooklooriin aadaa keessatti buusu

1) Fooklooriin akkamitti waltajjileen aadaa akka
umurii dheeratan taasisa?

2) Fooklooriin aadaa keessatti bu’aa maal maal

qaba?
 Itti fufaa…
• William Bascom faayidaa fookloorii:
• mammaaksi dubbii fixee wal dhabdee fura,
• hiibboon sammuu qara,
• durduriin safuu barsiisa,
• walaloon afoolaa aarii fi gadda dagachiisee
sammuu boqochiisa.
 Itti fufaa…
• Fookloorii: akka meeshaa walii galteetti fayyada
• fooklooristii -afoola/aartii jechaa, duudhaa fi
meeshaalee aadaa garee/murna tokkoo qorachuun
waantonni kun garee sana akkamitti akka
fayyadanii fi bu’aa maalii akka qaban
xiinxaluudha.
• “Fooklooriin kun garee isa waliin qoddatuuf bu’aa
maal buusa?” gaaffii jedhu deebisuudha.
 Itti fufaa…

• William Bascom fooklooriin faayidaalee afur

qaba jedha. Isaanis:

1.Barsiisuu (education): fooklooriin karaa al-

idilee ta’een hawaasa barsiisa.
 Itti fufaa…
2. Dhorkaalee aadaa jalaa miliquuf:
 Yaaddoo ittiin ofirraa ari’a;
aarii ofirraa ittiin dabarsa.
 Waan dhorkaa ta’e fooklooriitti gargaaramee
dubbata.
3. Amalli gaarii akka jiraatu gargaara :
• yoo namni tokko faallaa yaada murna/garee
sanaa deeme, amala isaa sirreessee karaatti
deebisa. Fkn. Soba: karaan…
 Itti fufaa…
4. Fooklooriin aadaaf beekamtii kenna:
 Dubartii kabajuu-aadaa Oromoo
 Qanafaa: meeshaa (fookloorii) aadaaf sanaaf
beekamtii kennu
 Malkaa…bishaanitti irreeffachuu-myth
(durdurii)
 Itti fufaa…
 faayidaalee meeshalee aadaa.
 faayidaalee uffata aadaa; uffanni aadaa tokko
amantii, jilootaa fi jireenya guyyuu keessatti
faayidaa inni qabu.
4. Yaad-hiddama Fookloorii Xiin-sammuu (Psychoanalytical Folklore Theory)

• Sigmund Freud –hundeessaa

• ‘Abjuun durdurii nama dhuunfaati.’
• Abjuu-fedhii nama dhuunfaa-fedhii saalaa
• Durdurii-fedhii garee…
• Fkn. Durdurii Giriik..
5. Yaad-hiddama Seenaa Deebisanii Ijaaruu (Historical-Reconstructional)

• fooklooriin seenaa ragaa barreeffamaa hin

qabne qorachuu fi deebisanii ijaaruuf ni oola.
• Jacob Grimm: galmoota waaqeffannaa saba
jarman qoratee haaresse.
• Fooklooristiin Jaappaan, Kunio Yanagita:
• seenaa amantii Jaappaan durii qorate
 Itti fufaa…

• sadarkaalee jijjiiramootaa (layers of changes) gosti fookloorii keessa

darbe daddiiganii qoratu.
• Seenaa Finfinnee: Geerarsa Tuulamaa waggaa 100 olii
Inxooxxoo dhaabbatanii Boolee biyyaa bulbulaa
caffee gad-laaluun hafee dur-qamadiituu biqilaa…
Tulluu daalattii irratti
yaa’iin gullallee hafee
Finfinnee loon geessanii
hora obaasuun hafee
Hurufa boombiirratti
jabbilee yaasuun hafee
Erga nafxanyaam dhufee
birmadummaanis hafee
Erga jarri dhufanii
loon keenya dhumanii
 6. Yaad-hiddama Mala Dubbii (Oral
formulaic theory)
• Mala afoleen afoolaa (walaloo afoolaa fi
durdurii) kalaquu fi raawwatu
• Milman Parry, Albert Lord fi David Bynum
• Lord: walaloo afoolaa fi walaloo
barreeffamaa adda baasnee qorachuuf mala
foormulaatti (mala dubbiitti) dhimma baana.
• Hariiroo toora walaloo
 Itti fufaa…

•Akka yaad-hiddama kanaatti “afoolli tokko

garee/murna tokko keessatti foormulaa ittiin
himamu/afoolchamu qaba. Namni kalaqus formulaa
sana keessaa osoo hin ba’iin aadaa afoolchuu
duraan jiru sana irratti hundaa’ee kalaqa, kan
kalaqamee lafa jirus yaadatee afoolcha.”
 Itti fufaa…
• Foormulaa walaloo afoolaa Oromoo:
• Mee ka’ee geeraruuree….
• Hiibboo…
• Dhiltee dhinna------obba’aa…
• Dhuftanii?------dhufne…

• Kaayyoo: bifa W.A murteessuu

• wal. afool. kan barref. irraa adda baasuu.
 Itti fufaa…
• Lord ibsutti walaltuun formula dhaabbataa yaadatee ittiin
walalchu qaba.
• Foormulaan kunis garee jechootaa murtaa’oo gosa
walaloo afoolaa tokko keessatti irra deddeebiin dhufaniin
ibsama.
•yeedaloo, safara, fi qooqa gosti walaloo sun addatti qabuun
beekama;

•waa’ee lameenii walaltuun osoo walalchuu hin eegaliin

dura bara.
 Itti fufaa…

•Aadaarraa bara, aadaa keessatti leenji’a.

•Achirratti hundaa’ee haaraa kalaqee walalcha.

•Duwwaa irraa ka’ee kalaqa miti,

•foormulaa duraan lafa jiru sana keessatti kalaqa haaraa

uuma.
Yaad-hiddamoota Fookloorii Biroo

•Tamsa’ineessuummaa (the diffusonists)

• Yaad-hiddamaa ergifachuu-theory of borrowing
• maaliif gosti fookloorii tokko, hawaasaa fi
aadaa garaa garaa keessatti mullata?
• 1. uumamumaan-hariiroo dhala namaa--Max
Muller
• 2. hawaasummaa-hariiroo aadaa fi seenaa-
Benfey
 Itti fufa…
• Sababoota:
• Godaansa
• Bakka bakkatti socho’uu
• weerara
• Benfey: walaloo afoola:
• eessaa garamitti
• Madda
• seenaa
Yaad-hiddama Haalawaa (The Contextual Theory)

• haala ta’ii raawwiin fookloorii keessatti raawwatu

• Qobiyyee qofa xiinxaluun sirrii miti
• Geerarsa: waltajjii,
• raawwii,
• namoota,
• haala raawwii,
• hariiroo geeraraa fi jalaa qabaa (cookuu)
• Sagalee vs Viidiyoo
Yaad-hiddama Bar-sabaa Hirmaachisaa (Reciprocal ethnography)

• Bar-saba-ethnography
• Murna: fooklooriitti dhimma bahuu qofa miti, hiika isaas ni
beeku.
• Nuti/isaan:
• warra barate (fooklooristii)-nuti
• Isaan-garee/murna
• Fooklooriin kan gareeti.
• hiika fookloorii sana garee sana caalaa namni beeku hin jiru.
• Informants (odeeffannoo kennitoota) jedhamuu hin qabani
• Hayyoota/hirmaattota/artistoota
 Itti fufaa…
• Hiika isaa garee sana gaafachuu
• Barreeffama qorannoo itti argisiisuu
• Madaalchisiisuu
• Qorannoo duub-deebii (reflexive) yokiin
hirmaachisaa (reciprocal) jedhama.
• Yaad-hiddama qorannooti.
• Jechoota hayyootaa kallattiin galchuu
• Jeff Titon, Elaine Lawless, fi Olivia Cadavel
 Dhimma Fookloorii Oromoo
• Yaad-hiddamoota
• Fookloorii Oromoo keessaa maddan miti
• Fiinlaand, Indiyaa, Jarmanii…
• Akumma jirutti F. Oromoo?
• Nu hin fayyadan?
• Araarsuu…
• Mala/yaad-hiddama fayyadu filachuu
• Gosa F. kamiif YH kam mijata?
• Hojii manaa qorataati.
Xumurame!

Horaa Bulaa Deebanaa!