Урта диңгеҙ

Урта диңгеҙ
Урта диңгеҙ
Майҙаны	2 500 000 км²
Күләме	3 839 000 км³
Яр буйы оҙонлоғо	46 000 км
Иң ҙур тәрәнлек	5121 м
Уртаса тәрәнлек	1541 м
	; Урта диңгеҙҙең көнбайыш өлөшө
	Урта диңгеҙ Викимилектә

Урта диңгеҙ — материк-ара диңгеҙ, сығышы буйынса тәрән һыуҙағы псевдоабиссаль эске шельф депрессияһынан ғибәрәт^[1]^[2], көнбайышта Гибралтар боғаҙы менән Атлантик океанға тоташа^[3].

Урта диңгеҙҙә, уның өлөштәре булараҡ, түбәндәге диңгеҙҙәрҙе айырып ҡарайҙар: Адриатик, Альборан, Балеар, Ион, Кипр, Крит, Левантин, Ливия, Лигур, Тиррен һәм Эгей. Шулай уҡ Урта диңгеҙ бассейнына Мәрмәр, Ҡара һәм Аҙау диңгеҙҙәре инә.

Урта диңгеҙ — боронғо цивилизацияларҙың бишеге булып тора.

Атамаһы

Атамаһы (грек. Μεσόγειος Θάλασσα, лат. Mare Mediterranium — Ер уртаһындағы диңгеҙ) үҙ заманы идеяларына таянып, әйләнешкә тәүге тапҡыр боронғо яҙыусы Гай Юлий Солин индерә, сөнки был диңгеҙ бассейнында боронғо Европа һәм Төньяҡ Африка цивилизациялары үҫешә, был улар араһында аралашыуҙың тәбиғи ысулы булып хеҙмәт итә.

Тарихи яҡтан Урта диңгеҙ төрлө исемдәр йөрөтә. Мәҫәлән, карфагендар уны «Сүриә диңгеҙе» тип атай, ә һуңыраҡ римлеләр уны Mare Nostrum (Беҙҙең диңгеҙ) һәм ҡайһы берҙә Mare Internum (Эске диңгеҙ) тип атай.

Боронғо сүриә текстарында, финикий эпостарында һәм иврит Библияһында ул тәү сиратта «Бөйөк диңгеҙ» (Ха-Ям Ха-Гадол, Иҫәптән 34:6,7; Иисус Навин 1:4, 9:1, 15:47; Иезекииль 47:10,15,20) йәки ябай ғына «Диңгеҙ» (I Батшалар 5:9; ср. I Макк. 14:34, 15:11); Әммә уны шулай уҡ «Һуңғы диңгеҙ» тип тә атағандар. Бөйөк Сүриәнең көнбайыш ярында, йәки Изге ерҙә урынлашыуы арҡаһында уны ҡайһы берҙә «Көнбайыш диңгеҙ» тип тәржемә итәләр (Ҡанун 11:24; Иоиль 2:20). Тағы бер исеме — «Филистимлян диңгеҙе» (Сығыу 23:31) яр буйының күп өлөшөндә израиллеләр янында йәшәгән халыҡ атауы буйынса. Диңгеҙ шулай уҡ Джефри Чосерҙың «Гланый Пролог»-да (ингл. General Prologue) «Бөйөк диңгеҙ» (урта инг. Grete See) тип атала. Ғосман-төрөк телендә шулай уҡ Bahr-i Sefid, «Таҙа Аҡ диңгеҙ» тип атала.

Иврит телендә HaYam HaTihon (ивр. הַיָּם הַתִּיכוֹן)тип атала, «Урта диңгеҙ» диңгеҙ атамаларын боронғо грек телендә сағылдыра (Mesogeios), латинса (Mare internum), немец телендә (Mittelmeer) һәм хәҙерге Европа һәм Яҡын Көнсығыш телдәрендә (Mediterranean һ. б.)

Шулай уҡ ғәрәп телендә al-Bahr [al-Abyaḍ] al-Mutawassit (ғәрәпсә: البر [الأأبض] ال توسط), «[Аҡ] Урта диңгеҙ» тип билдәле, ә ислам һәм иҫке ғәрәп әҙәбиәтендә уны Baḥr al-Rūm тип атайҙар (ғәрәп: بحر الررم), йәки «Рим/Византия диңгеҙе»^[4].

Төрөк телендә Akdeniz, «Аҡ диңгеҙ», «Көнбайыш диңгеҙ» булараҡ билдәле, сөнки төрөктәр араһында аҡ төҫ (ak) көнбайышты аңлата^[5].

Тарихы

Хәҙерге Урта диңгеҙ — боронғо Тетис океаны реликты булып тора, ул күпкә киңерәк һәм көнсығышҡа табан һуҙылған булған. Шулай уҡ Арал, Каспий, Ҡара һәм Мәрмәр диңгеҙҙәре Тетис океанының реликттары булып тора, улар уның иң тәрән соҡорҙарына тап килә.

6 миллион йыл элек, Гибралтар боғаҙы барлыҡҡа килгәнгә тиклем, Урта диңгеҙ Атлантик океан менән һайыраҡ боғаҙ менән тоташҡан, уның уйһыуы хәҙерге Марокко территорияһында урынлашҡан^[6]. Боҙланыу дәүерендә Донъя океанының кимәле 100—120 метрға кәмей, был Урта диңгеҙҙең бер нисә тапҡыр айырым бассейнға әйләнеүенә һәм тулыһынса тиерлек кибеүенә килтерә (Мессинский кризис ҡара).

5 миллион йыл элек, ғәйәт ҙур ер тетрәү сәбәпле, Атлантик океан һыуҙары Гибралтар боғаҙын йырып сыға һәм Урта диңгеҙҙе һыу баҫа^[6].

Физик-географик белешмә

Урта диңгеҙ Европа, Африка һәм Азия араһында урынлашҡан.

Төньяҡ-көнсығышта Дарданелл боғаҙы уны Мәрмәр диңгеҙе, ә һуңынан Босфор боғаҙы менән Ҡара диңгеҙ, көньяҡ-көнсығышта Ҡыҙыл диңгеҙ менән Суэц каналы менән тоташтыра.

Майҙаны 2500 мең км². Көнсығыштан көнбайышҡа табан оҙонлоғо 3700 км-ҙан ашыу, ә төньяҡтан көньяҡҡа иң ҙур киңлеге — 1600 км^[7]. Һыу күләме 3839 мең км²^[3]. Яр буйы һыҙатының оҙонлоғо яҡынса 46 000 км тәшкил итә.

Уртаса тәрәнлеге 1541 м, иң тәрән урыны —5121 м (Үҙәк соҡоро)^[3].

Урта диңгеҙ ярҙары тау ярҙары янында башлыса абразион, тигеҙ, ә түбәндә — ҡултыҡлы-лиманлы һәм дельталы; Адриатик диңгеҙҙең көнсығыш яры далматин тибындағы яр буйы менән үҙенсәлекле^[3].

Иң әһәмиәтле ҡултыҡтар: Валенсия, Лион, Генуэзский, Таранто, Сидра (Ҙур Сирт), Габес (Кесе Сирт)^[3].

Иң эре утрауҙары: Сицилия, Сардиния, Кипр, Корсика, Крит, Балеар һәм Эвбоя^[3].

Урта диңгеҙгә Эбро, Рона, Тибер, По, Нил һәм башҡа ҙур йылғалар ҡоя; уларҙың дөйөм йыллыҡ ағымы яҡынса 430 км² тәшкил итә^[3].

Африка (һулда, офоҡта) һәм Европа (уңда), Гибралтар күренеше.

Яр буйы илдәре

Урта диңгеҙ БМО ағзаһы булған 21 дәүләттең ярҙарын йыуа:

Европа (көнбайыштан көнсығышҡа): Испания, Франция, Монако, Италия, Мальта, Словения, Хорватия, Босния һәм Герцеговина, Черногория, Албания, Греция, Төркиә (Көнсығыш Фракия);
Азия (төньяҡтан көньяҡҡа): Төркиә (Кесе Азия), Сүриә, Кипр, Ливан, Израиль һәм Мысыр (Синай ярымутрауы);
Африка (көнсығыштан көнбайышҡа): Мысыр (Африкалағы өлөшө), Ливия, Тунис, Алжир, Марокко һәм Испания (Сеута, Мелилья һәм башҡалар);
һәм башҡа статуслы өс территория: танылмаған Төньяҡ Кипр Төрөк Республикаһы, Гибралтар һәм Ғәззә секторы.

Эске диңгеҙҙәр

Африка (һулда, горизонтта) һәм Европа (уңда), Гибралтарҙан күренеш

Халыҡ-ара гидрографик ойошма мәғлүмәттәре буйынса, Урта диңгеҙ бер нисә бәләкәй һыу ятҡылығына бүленә, уларҙың һәр береһенең үҙ билдәләре бар (көнбайыштан көнсығышҡа).

Гибралтар боғаҙы;
Испания менән Марокко араһындағы Альборан диңгеҙе;
Испанияның материк өлөшө һәм уның Балеар утрауҙары араһындағы Балеар диңгеҙе;
Корсика һәм Лигурия (Италия) араһындағы Лигур диңгеҙе;
Сардиния, Апеннин ярымутрауы һәм Сицилия араһындағы Тиррен диңгеҙе;
Италия, Албания һәм Греция араһындағы Ион диңгеҙе;
Италия, Словения, Хорватия, Босния һәм Герцеговина, Черногория һәм Албания араһындағы Адриатик диңгеҙ;
Греция менән Төркиә араһындағы Эгей диңгеҙе.

Башҡа диңгеҙҙәр

Халыҡ-ара гидрографик ойошмаһының килешеүҙәр еменән танылмаһалар ҙа, башҡа диңгеҙҙәр ҙә бар, уларҙың исемдәре боронғо замандан алып бөгөнгө көнгә тиклем уртаҡ ҡулланылышта булған:

Сардин диңгеҙе Сардиния һәм Балеар утрауҙары араһында, Балеар диңгеҙенең бер өлөшө;
Ливия менән Крит араһындағы Ливия диңгеҙе.
Эгей диңгеҙендә:
- Фракия диңгеҙе төньяҡта,
- Кикладтар һәм Пелопоннес араһындағы Миртой диңгеҙе,
- Криттан төньяҡтараҡ Крит диңгеҙе,
- Кос һәм Хиос араһындағы Икарий диңгеҙе.
Төркиә менән Кипр араһындағы Киликий диңгеҙе.
Урта диңгеҙҙең көнсығышында Левантин диңгеҙе.

Башҡа объекттар

Корнишанан Изге Георгий ҡултығы һәм ҡар менән ҡапланған Саннин тауы күренеше, Бәйрүт

Был ваҡ диңгеҙҙәрҙең күбеһе урындағы мифологияла һәм фольклорҙа телгә алына һәм уларҙан үҙ исемдәрен ала. Диңгеҙҙәрҙән тыш бик күп ҡултыҡтар һәм боғаҙҙар ҙа таныла:

Бәйрүттә Изге Георгий ҡултығы йәки Бәйрүт ҡултығы , Ливан
Латакияла Рас-Ибн Нани мороно, Сүриә
Төньяҡ Сүриәлә Рас-эль-Бассит мороно
Минет-эль-Бейда ҡултығы («Аҡ гавань») Боронғо Угарит эргәһендә, Сүриә
Гибралтар боғаҙы Атлантик океанды Урта диңгеҙ менән тоташтыра һәм Испанияны Марокконан айыра
Пиреней ярымутрауы>ның көньяҡ осондағы Гибралтар ҡултығы
Пелопоннес ярымутрауы һәм Үҙәк Греция араһында Коринф ҡултығы
Пагасетий ҡултығы, Волостағы ҡултыҡ, Термаикос ҡултығынан көньяҡтараҡ, Пелион тауы ярымутрауы тарафынан барлыҡҡа килә
Сароник ҡултығы, Афиналағы ҡултыҡ, Коринф каналы һәм Миртой диңгеҙе араһында
Термаикос ҡултығы, Салоники ҡултығы, Македонияның төньяҡ грек төбәгендә урынлашҡан
Кварнер ҡултығы (Хорватия)
Францияның көньяғында Лион ҡултығы
Испанияның көнсығышында Валенсия ҡултығы
Котор ҡултығы
Сицилия һәм Калабрия (Италия) араһындағы Мессина боғаҙы
Италияның төньяҡ-көнбайышында Генуя ҡултығы
Италияның төньяҡ-көнсығышында Венеция ҡултығы
Төньяҡ-көнсығыш Италия һәм Словения араһындағы Триест ҡултығы
Италияның көньяғында Таранто ҡултығы
Италияның көньяҡ-көнбайышында Салерн ҡултығы
Италияның көньяҡ-көнбайышында Неаполитан ҡултығы
Италияның көньяҡ-көнбайышында Гаэтан ҡултығы
Италияның көньяғында Сквиллас ҡултығы
Италия һәм Албания араһындағы Отранто боғаҙы
Израилдең төньяғында Хайфа ҡултығы
Сидр ҡултығы Триполитания (Ливияның көнбайышы) һәм Киренаика (көнсығыш Ливия) араһындағы Сидр ҡултығы
Сицилия һәм Тунис араһындағы Тунис боғаҙы
Сардиния һәм Корсика араһындағы Бонифачо боғаҙы
Искендерун һәм Аданой (Төркиә) араһындағы Искендерун ҡултығы
Анталья ҡултығы Антальяның көнбайыш һәм көнсығыш ярҙары араһында (Төркиә)
Черногорияның төньяҡ-көнбайышында һәм Хорватияның көньяҡ-көнбайышында Котор ҡултығы
Сицилия һәм Мальта араһындағы Мальта боғаҙы
Мальта һәм Гоцо араһындағы Гозо боғаҙы

Геологик төҙөлөшө һәм төбөнөң рельефы

Урта диңгеҙҙең төбө сағыштырмаса текә материк битләүҙәр менән тәрәнлеге 2-4 км булған бер нисә соҡорға бүленә. Яр буйҙарында соҡорҙар Тунис һәм Сицилия ярҙары араһында, шулай уҡ Адриатик диңгеҙ сиктәрендә һуҙылған тар шельф һыҙаты менән сиктәш.

Геоморфологик йәһәттән Урта диңгеҙҙе 3 бассейнға бүлергә мөмкин: Көнбайыш — Альборан, Балеар һәм Лигурий диңгеҙҙәренең соҡорон берләштергән максималь тәрәнлеге 2800 метрҙан ашыу булған Алжир-Прован бассейны, шулай уҡ Тиррен диңгеҙе соҡоро — 3600 м ашыу; Үҙәк — 5100 м ашыу (Үҙәк соҡор һәм Адриатик һәм Ион диңгеҙҙәренең соҡорҙары) һәм Көнсығыш — Левантин, яҡынса 4380 м (Левант, Эгей һәм Мәрмәр диңгеҙҙәренең соҡорҙары).

Ҡайһы бер соҡорҙарҙың төбө ултырма һәм вулкан тоҡомдарының неоген-антропоген ҡалын ҡатламдар менән ҡапланған (Балеар һәм Лигурия диңгеҙҙәрендә ҡалынлығы 5—7 км-ға тиклем). Алжир-Прован соҡороноң Мессин (үрге миоцен) ятҡылыҡтары араһында тоҙ йөрөтөүсе эвапорит ҡалынлығы (ҡалынлығы 1,5—2 км-ҙан ашыу) ҙур роль уйнай, улар тоҙ тектоникаһына хас структуралар барлыҡҡа килтерә. Тиррен соҡороноң сит яғы буйлап һәм уртаһында юҡҡа сыҡҡан һәм әүҙем вулкандар менән бер нисә ҙур етешһеҙлек һуҙыла; уларҙың ҡайһы берҙәре һыу аҫты тауҙары барлыҡҡа килтерә (Липар утрауҙары, Марсили вулканы, Вавилова һ. б.). Соҡор ситендәге вулкандар (Тоскана архипелагында, Понциана утрауҙарында, Везувийҙа, шулай уҡ Липар утрауҙарында) кислоталы һәм һелтеле лавалар, Урта диңгеҙҙең үҙәк өлөшөндәге вулкандар — тәрәнерәк, төп лавалар (базальттар) урғыта.

Үҙәк һәм Көнсығыш (Левантин) бассейндарының бер өлөшө ултырма ҡалын ҡатламдар менән тулған, шул иҫәптән йылғаның, бигерәк тә Нилдың ҡеүәтле продукцияһы. Был соҡорҙарҙың төбөндә, геофизик тикшеренеүҙәргә ярашлы, Геллин тәрән диңгеҙ улағы һәм Урта диңгеҙҙең Үҙәк ҙур тулҡыны — бейеклеге 500—800 м тиклем булған ҙур йыйылма менән айырылып тора. Киренаиканың материк битләүе итәге буйлап рельефта бик асыҡ сағылыш тапҡан һәм яуым-төшөм менән көсһөҙ тулған Ливия улағы эҙенә төшөргә мөмкин. Урта диңгеҙ соҡорҙары ваҡыт бүлеү буйынса төрлөсә. Көнсығыш (Левантин) бассейнының байтаҡ өлөшө Мезозой, Алжир-Прован бассейны — Олигоцендың аҙағынан — Миоцен башынан, Урта диңгеҙҙең ҡайһы бер соҡорҙары — миоцендың башы уртаһы плиоценда һалына. Миоцен (Мессин быуаты) аҙағында Урта диңгеҙҙең күп өлөшөндә һай соҡорҙар булған. Алжир-Прован бассейнының тәрәнлеге Мессин быуатында тоҙҙар ултырған ваҡытта яҡынса 1-1,5 км тәшкил иткән. Гибралтарҙан көньяҡтараҡ булған боғаҙ аша ябыҡ һыу ятҡылығына диңгеҙ һыуҙары ағып төшкәнлектән, тоҙҙар көслө парға әйләнеү һәм тоҙ концентрацияһы һөҙөмтәһендә тупланған.

Тиррен соҡороноң хәҙерге тәрәнлеге плиоцен һәм антропоген осоронда (һуңғы 5 миллион йыл эсендә) төбөнөң батыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән; шул уҡ сағыштырмаса тиҙ батыу һөҙөмтәһендә ҡайһы бер башҡа соҡорҙар барлыҡҡа килә. Урта диңгеҙҙең соҡорҙары барлыҡҡа килеүе йә ер ҡабығының һуҙылыуы (этәрелеүе), йә ер ҡабығының ҡыҫылыу процесы һәм уның кәмеүе менән бәйле. Соҡорҙарҙың ҡайһы бер урындарында геосинклиналь үҫеш процестары дауам итә. Урта диңгеҙҙең төбө күп өлөштәрҙә, бигерәк тә тоҙ көмбәҙҙәре таралған өлкәлә, нефть һәм газ ятҡылыҡтарын эҙләү өсөн перспективалы. Шельф зоналарында нефть һәм газ ятҡылыҡтары мезозой һәм палеоген ятҡылыҡтары менән сиктәш.

Диңгеҙҙең геологик тарихына уның тулыһынса тиерлек ҡороған осоро инә.

Гидрологик режим

Урта диңгеҙҙең гидрологик режимы ҙур парға әйләнеү һәм дөйөм климат шарттары йоғонтоһонда барлыҡҡа килә. Сөсө һыу сығымының килеүенә бәйле өҫтөнлөк итеүе кимәлдең түбәнәйеүенә килтерә, шуға ла Атлантик океандан һәм Ҡара диңгеҙҙән тоҙло һыуҙарҙың даими ағып тороуына сәбәпсе була. Боғаҙҙарҙың тәрән ҡатламдарында боғаҙҙар сигендә һыу тығыҙлығы арҡаһында барлыҡҡа килгән юғары тоҙло һыуҙар ағып сыға. Төп һыу алмашыу Гибралтар боғаҙы аша үтә (үрге ағым йылына 42,32 мең км² Атлантик һыуын килтерә, ә түбәнгеһе 40,8 мең км² Урта диңгеҙ һыуын ташый); Дарданелла аша йылына 350 һәм 180 км² һыу аға.

Урта диңгеҙҙәге һыу әйләнеше башлыса ел характерында; ул Канар ағымының төп зонаһы тип күрһәтелә, ул башлыса Атлантик сығышлы һыуҙарҙы Африка буйлап Гибралтар боғаҙынан алып Ливан ярҙарына тиклем ташый, был ағымдың һул яғында айырым диңгеҙҙәрҙә һәм бассейндарҙа циклон циклдары системаһы бар. 750—1000 м тәрәнлектәге һыу ҡалынлыҡтары, Мальта утрауынан Африка буйлап Гибралтар боғаҙына тиклем Левантин һыуҙарын ташыған Левантин араһындағы ҡаршы ағымдан тыш, тәрәндәге һыуҙарҙы үҙләштереү буйынса бер йүнәлештә йәлеп ителгән.

Диңгеҙҙең асыҡ өлөшөндә ағымдарҙың тиҙлеге сәғәтенә 0,5-1,0 км/сәғ., ҡайһы бер боғаҙҙарҙа — 2-4 км/сәғ. Февралдә ер өҫтө һыуҙарының уртаса температураһы төньяҡтан көньяҡҡа көнсығыш һәм үҙәк өлөштәрендә 8-12 °C-тан 17 °C-ҡа тиклем һәм көнбайышта 11 −15 °C тиклем түбәнәйә. Август айында һыуҙың уртаса температураһы 19 °C-тан 25 °C тиклем үҙгәрә, алыҫ көнсығышта 27-30 °C тиклем күтәрелә. Ҙур парға әйләнеү тоҙлолоҡто ныҡлы арттырыуға килтерә. Уның ҡиммәттәре көнбайыштан көнсығышҡа табан 36-нан 39,5‰-гә тиклем арта. Һыу тығыҙлығы йәй көнө 1,023-1,027 г/см³ — ҡышын 1,027-1,029 г/см³ тиклем үҙгәрә. Ҡышҡы һыуытыу осоронда тығыҙлығы юғары булған райондарҙа интенсив конвектив ҡатнашма барлыҡҡа килә, был Көнсығыш бассейнында юғары тоҙло һәм йылы аралыҡ һыуҙары һәм көнбайыш бассейндың төньяғында, Адриатик һәм Эгей диңгеҙҙәрендә тәрән һыуҙар барлыҡҡа килеүенә килтерә. Түбәнге температураһы һәм тоҙлолоғо буйынса Урта диңгеҙ — Донъя океанының иң йылы һәм иң тоҙло диңгеҙҙәренең береһе (12,6-13,4 °C һәм 38,4-38,7 ‰). Һыуҙың сағыштырмаса асыҡлығы 50-60 метрға етә, төҫө асыҡ зәңгәр төҫтә.

Һыу күтәрелеү башлыса тәүлек әйләнәһенә, уларҙың күләме 1 м-ҙан кәмерәк, әммә ҡайһы бер нөктәләрендә ел кимәленең күтәрелеүе менән бергә 4 метрға етергә мөмкин (Генуя ҡултығы, Корсика утрауының төньяҡ яры буйында һ.б.). Тар боғаҙҙарҙа көслө ағымдар (Мессина боғаҙы) бар. Максималь тулҡынланыу ҡышын күҙәтелә (тулҡын бейеклеге 6-8 метрға етә).

Климат

Урта диңгеҙҙең климаты субтропик поясының торошо менән билдәләнә һәм ҙур үҙенсәлек менән айырылып тора, ул уны йомшаҡ ҡыш һәм эҫе ҡоро йәй хас булған Урта диңгеҙ климатының бойондороҡһоҙ төрөнә айыра. Ҡышын диңгеҙ өҫтөндә түбән атмосфера баҫымы урынлаштырыла, был йыш дауыл һәм көслө яуым-төшөм менән тотороҡһоҙ һауа торошон билдәләй; һалҡын төньяҡ елдәре һауа температураһын түбәнәйтә. Урындағы елдәр үҫешә: Лион ҡултығындағы мистраль һәм Адриатик диңгеҙенең көнсығышындағы тау еле. Йәйгелек Урта диңгеҙҙең күп өлөшөн Азор антициклонының ҡабығы ҡаплай, ул болотло һәм яуым-төшөмдөң аҙ булыуы менән аяҙ һауа торошоноң өҫтөнлөк итеүен билдәләй. Йәйге айҙарҙа Көньяҡ сирокко еле Африканан ҡоро томан һәм саңлы монар сығара. Көнсығыш бассейнда тотороҡло төньяҡ елдәре — этезия үҫешә.

Ғинуар айында һауаның уртаса температураһы көньяҡ яр буйында 14-16 °C, төньяҡта 7-10 °C тиклем, августа — төньяҡта — 22-24 °C, диңгеҙҙең көньяҡ райондарында 25-30 °C тиклем үҙгәрә. Урта диңгеҙ өҫтөндәге пар сығыу йылына 1250 мм (3130 км³) етә. Сағыштырмаса дымлылыҡ йәйгелек 50-65 %, ҡышҡылыҡ 65-80 %-ҡа тиклем үҙгәрә. Йәйгелек болотлолоҡ 0-3 мәрәй, ҡышҡылыҡ яҡынса 6 мәрәй. Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ күләме — 400 мм (яҡынса 1000 км³), төньяҡ-көнбайышта 1100—1300 мм-ҙан, көньяҡ-көнсығышта 50-100 мм-ға тиклем үҙгәрә, минималь — июль-август айҙарында, иң күбе — декабрҙә.

Сағымдар хас, уларҙы Йыш ҡына Мессина боғаҙында (Фата — морган) күҙәтеп торалар.

Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы

Урта диңгеҙҙең үҫемлектәре һәм хайуандар донъяһы фито һәм зоопланктондың сағыштырмаса көсһөҙ һан үҫеше менән ҡылыҡһырлана, был улар менән туҡланыусы ярайһы уҡ аҙ һанлы эре хайуандарҙы, шул иҫәптән балыҡтарҙы ла күҙ уңында тота. Өҫкө офоҡтарҙа фитопланктондың һаны ни бары 8-10 мг/м³, 1000—2000 м тәрәнлегендә — 10—20 тапҡырға кәмерәк. Ылымыҡтар бик күп төрлө (перидинея һәм диатомея өҫтөнлөк итә).

Урта диңгеҙ фаунаһына күп төрҙәр төрлөлөгө хас, әммә айырым төрҙәр вәкилдәренең һаны бик аҙ. Ҡыҫалалар, тюленьдың бер төрө (аҡ ҡабаҡлы тюлень), диңгеҙ ташбаҡалары бар. 550 төрлө балыҡтар (скумбриялар, сельдтар, анчоустар, кефальдар, корифендар, тунецтар, пеламидтар, ставридтар һ. б.). Эндемик балыҡтарҙың 70-кә яҡын төрө, шул иҫәптән скаттар, хамсалар, бычоктар, диңгеҙ эттәре, губаналар һәм энәле балыктар). Ашарға яраҡлы моллюскыларҙың иң мөһиме — устрица, Урта диңгеҙ-Ҡара диңгеҙ мидиялары, диңгеҙ финигы. Умыртҡаһыҙҙарҙан һигеҙаяҡ, кальмарҙар, сепиялар, ҡыҫалалар, лангусттар таралған; күп һанлы медузалар, сифонофорҙар; ҡайһы бер райондарҙа, бигерәк тә Эгей диңгеҙендә, болоттар һәм ҡыҙыл мәрйен урынлашҡан.

Экологик проблемалары

Урта диңгеҙ төбөндә Италия ярҙары янында диңгеҙҙәрҙә микропластиканың иң ҙур концентрацияһы табылған. Бында бер м² төбөнә 1,9 миллионға тиклем пластик киҫәксә, башлыса синтетик туҡыма ептәре һәм ҙурыраҡ пластик әйберҙәрҙең ваҡ киҫәксәләре тура килә. Тиҙ ағымдар арҡаһында микропластика диңгеҙҙең төрлө өлөштәрендә йыйыла. Был киҫәксәләр бик бәләкәй, шуға күрә тиҙ һыу аҫты ағымдарына эләгеп, тиҙ генә төбөнә күсереләләр^[8].

Иҡтисади-географик очерктары

Урта диңгеҙ ярында элек-электән халыҡ тығыҙ йәшәгән, уға иҡтисади үҫештең юғары кимәле хас (бигерәк тә уның төньяҡ яры буйында урынлашҡан илдәрҙә).

Урта диңгеҙ илдәренең ауыл хужалығы цитрус (донъя уңышының өстән бер өлөшө самаһы), мамыҡ, май етештереү менән айырыла. Халыҡ-ара сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәр системаһында Урта диңгеҙ айырым урын алып тора. Донъяның өс өлөшө (Европа, Азия һәм Африка) сигендә урынлашҡан Урта диңгеҙ — мөһим транспорт юлы, уның аша Европанан Азия, Төньяҡ Африка, шулай уҡ Австралия һәм Океания менән диңгеҙ бәйләнештәре үтә. Урта диңгеҙ Ҡара диңгеҙ бассейны илдәрен көнбайыш илдәре менән бәйләгән мөһим сауҙа юлдары һәм Ҡара диңгеҙ һәм башҡа ҡайһы бер порттар араһында ҙур каботаж линиялары аша үтә.

Урта диңгеҙҙең Көнбайыш Европа өсөн транспорт әһәмиәте даими арта, сөнки был илдәрҙең сырьё импортына бәйлелеге арта бара. Бигерәк тә нефть ташыуҙа Урта диңгеҙҙең роле ҙур. Урта диңгеҙ — Көнбайыш Европа һәм Яҡын Көнсығыш араһындағы мөһим «нефть» юлы. Көнбайыш Европаны нефть менән тәьмин итеүҙә көньяҡ порттарҙың өлөшө (төп өлөшө — Марсель, Триест, Генуя) даими үҫә (1972 йылда яҡынса 40 процент). Урта диңгеҙ порттары, Көнбайыш Европа илдәре кеүек үк, торба үткәргестәр менән тоташҡан, шул иҫәптән Австрия, Германия, Франция, Швейцария, шулай уҡ Яҡын Көнсығыш һәм Төньяҡ Африка нефть сығарыу урындары менән бәйле. Шулай уҡ Суэц каналы аша төрлө сырьё, металл мәғдәне һәм боксит, ауыл хужалығы продукцияһы ташыла, улар аша Көнбайыш Европаның Азия һәм Австралия менән бәйләнештәре үтә. Иң ҙур порттары — Марсель үҙенең Франциялағы аванпорттары менән, Генуя, Аугуста, Италиялағы Триест, Сидра, Ливиялағы Марса-Брега.

Урта диңгеҙ буйында һәм утрауҙарҙа күп һанлы сәнәғәт предприятиелары булдырылған. Диңгеҙ юлы менән килтерелгән сырьёла химия-металлургия сәнәғәте үҫешкән. 1960—1975 йылдарҙа Италияла Сардиния һәм Сицилия утрауҙары, Францияла Рона тамағы һ. б. химия сәнәғәтенең төп өлөшө була. Урта диңгеҙҙең шельфында (Адриатик диңгеҙҙең төньяҡ өлөшө, Греция яр буйы һ. б.) нефть һәм газ сығарыу башлана.

Урта диңгеҙҙә балыҡ тотоу Атлантик бассейндар менән сағыштырғанда икенсе әһәмиәткә эйә. Яр буйын индустриалләштереү, ҡалаларҙың үҫеүе, ял итеү урындарының үҫеше яр буйы һыҙатының интенсив бысраныуына килтерә. Франция һәм Италияның Лазур ярында (Ривьера) курорттары, Испанияның Левантин яры һәм Балеар утрауҙары курорттары һ. б. киң билдәле.

Урта диңгеҙ картографияла

Урта диңгеҙ картография тарихында ҙур әһәмиәткә эйә булған. Уның яр буйҙары һәм утрауҙары ер шары картографияһы өсөн боронғо географтарҙың терәк пункты булып хеҙмәт иткән. Шулай итеп, Аристотельдың уҡыусыһы Дисеарк үҙенең Ер картаһында Урта диңгеҙҙең оҙонса күсәренән (параллель 36°) һәм перпендикулярҙан алып Родос утрауы аша үткән был күсәргә тиклем төрлө нөктәләр төҙөй. Урта диңгеҙ ярында нөктәләрҙең беренсе астрономик билдәләмәләре (Эратосфен һәм Гиппарх) билдәләнә һәм ер шарының ҙурлығын билдәләү өсөн беренсе дәрәжә үлсәү (Эратосфен Искәндәриә һәм Сиена араһында меридиан дуғаһын үлсәй). Урта диңгеҙҙең дөйөм картаһына килгәндә, уның барлыҡҡа килеүе хәҙерге заманға ҡарай. Боронғо заманда һәм урта быуаттарҙа юл карталары (портуландар) ҡулланалао, улар төрлө пункттарға ҡарата ентекле айырылып тора, төп пункттарҙың географик торошонда дөрөҫлөккә тап килмәгәнлектән зыян күрә. Птолемей Урта диңгеҙ нөктәләренең картаһын йәки, киреһенсә, уның шәхси билдәләмәләре буйынса ла, бигерәк тә алда эшләгән кешеләрҙең (Эратостафен, Гиппарх, Марин Тирский) күҙәтеүҙәре буйынса ла киңлектәрен һәм оҙонлоҡтарын күрһәткән карта төҙөй. Был пункттарҙың күбеһе һуңынан ғәрәп астрономы Абул-Гассан тарафынан төҙәтелгән; был төҙәтеү Урта диңгеҙҙең үлсәмдәрен ысынбарлыҡҡа күпкә яҡынайтҡан. Мәҫәлән, Птолемей буйынса Урта диңгеҙҙең оҙонса күсәренең оҙонлоғо 61°, ғәрәп таблицаһына ярашлы — 42°30'; һуңғыһы ғәмәлдәгеһенән тик 52'-гә генә айырыла. Әммә Птолемей таблицаһының төҙәтелгән формаһында ла күп урындар дөрөҫ булмай (оҙонлоҡта 4°-ҡа тиклем)^[9].

XVII быуат башында Урта диңгеҙ тураһында беренсе махсус хеҙмәтен итальян инженеры Bartolomeo Crescention («Della nautica mediterranaea», Рим, 1602) күрә, әммә был эш диңгеҙҙә йөҙөүселәргә ғәмәли күрһәтмәләренә генә эйә була. XVII быуат уртаһына ғына астрономдар Птолемей таблицаһын төҙәтеүгә күберәк иғтибар бирә башлай. Француз Фәндәр академияһы 1666 йылда квалификациялы күҙәтеүсе Шазельға (Chazelles) Урта диңгеҙҙең көнсығышындағы мөһим пункттарының географик координаталарын билдәләргә ҡуша. Шазель күҙәтеүҙәре Урта диңгеҙ картаһын күпкә яҡшырта, урындарҙың оҙонлоғоноң хатаны ни бары 0,5°-ҡа тиклем кәметә (Александретта); әммә Урта диңгеҙҙең беренсе тулы картаһы капитан Готье менән бәйле, ул уны 1816—1819 йылдарҙа йыйған мәғлүмәттәрҙән төҙөй. Артабан был карта Досси һәм Келлер тарафынан камиллаштырыла (1849—1851 йылдарҙа), шулай уҡ диңгеҙселәрҙең, бигерәк тә француз һәм инглиз телдәренең берлектәге эштәре, 1881 йылда британ адмиралтействоһы Урта диңгеҙҙең ентекле карталарын баҫтырып сығара (Mediterranean Sea complied from the most recent surveys), 1899 йылда төҙәтелә^[9].

Иҫкәрмәләр

↑ Андрияшев А. П. (1979): О некоторых вопросах вертикальной зональности морской донной фауны. В кн.: Биологические ресурсы Мирового океана. М.: Наука. С. 117—138.
↑ Парин Н. В. (1988): Рыбы открытого океана. (урыҫ) rgo-sib.ru. Дата обращения: 27 август 2019. Архивировано 13 май 2013 года. М.: Наука. 272 с.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Средиземное море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «БСЭ» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
↑ например, в s:Сад ученых (Абу Дауд; Языков)/фрагменты, абзац 1
↑ Озхан Озтюрк утверждает, что в древнетурецком ak также означает «запад» — Pontus: Antikçağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. — Ankara, 2011. — С. 5—9.
↑ ^6,0 ^6,1 Бялко А. В. Наша планета — Земля. (Библиотечка «Квант», вып.29). — М.: Наука. Главная редакция физико-математической литературы, 1983. — С. 185—187. — 208 с.
↑ Энциклопедия Кругосвет. Средиземное море (урыҫ).
↑ Обнаружена самая большая концентрация микропластика в море (урыҫ). Информационный новостной портал «Evo-rus». 2021 йыл 11 апрель архивланған.
↑ ^9,0 ^9,1 Средиземное море // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

Әҙәбиәт

Грацианский А. Н. Природа Средиземноморья. — М., 1971.
Основные черты геологического строения, гидрологического режима и биологии Средиземного моря. — М., 1965.
Циргоффер А. Атлантический океан и его моря. — Пер. с польск.. — M., 1975.
Lacombe H., Tehernia P. Caracteres. Hydrologiques et circulation deseaux en Mediterranee // The Mediterrnean Sea. — 1972.

Һылтанмалар

Средиземное море (урыҫ). Кругосвет.

[Andriashev1979-1] Андрияшев А. П. (1979): О некоторых вопросах вертикальной зональности морской донной фауны. В кн.: Биологические ресурсы Мирового океана. М.: Наука. С. 117—138.

[Parin1988-2] Парин Н. В. (1988): Рыбы открытого океана. (урыҫ) rgo-sib.ru. Дата обращения: 27 август 2019. Архивировано 13 май 2013 года. М.: Наука. 272 с.

[БСЭ-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Средиземное море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «БСЭ» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән

[4] например, в s:Сад ученых (Абу Дауд; Языков)/фрагменты, абзац 1

[5] Озхан Озтюрк утверждает, что в древнетурецком ak также означает «запад» — Pontus: Antikçağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. — Ankara, 2011. — С. 5—9.

[Bjalko-6] 6,0 ^6,1 Бялко А. В. Наша планета — Земля. (Библиотечка «Квант», вып.29). — М.: Наука. Главная редакция физико-математической литературы, 1983. — С. 185—187. — 208 с.

[7] Энциклопедия Кругосвет. Средиземное море (урыҫ).

[концентрация_микропластика_в_море-8] Обнаружена самая большая концентрация микропластика в море (урыҫ). Информационный новостной портал «Evo-rus». 2021 йыл 11 апрель архивланған.

[ЭСБЕ-9] 9,0 ^9,1 Средиземное море // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]