Lorke

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

---

Lorke
Larix decidua in den êrfst
Taxonomische indêlienge
Ryk: Plantae (Plantn) Ounderryk: Embryophyta (Landplantn) Stamme: Pinophyta (Koniefeern) Klasse: Pinopsida Orde: Pinales Familie: Pinaceae (Pynboomachtign)
geslacht
Larix Philip Miller

Lorkn zyn koniefeern uut 't geslacht Larix, in de famielje van de pynboomachtign (Pinaceae). Gruujnde mêt ôogtn van 20 toe 45 meetrs, zyn ze inhêems in e grôot stik van 't frischre warmgemoatigde Nôordlik Oafroend, in lêeggeleegn gebienn in 't Nôordn en ooge in de bergn mêer no 't Zuudn. Lorkn zyn by de oovrêerschnde plantn in de reuzachtige tajgas of boreoale busschn van Rusland, Kanada en Skandienoavje.

Aloewel datn e konifeere is, verliest e lorke zyn noaldn in den êrfst. De scheutn zyn "dimorf", mê langlôotn van typiesch 10–50 centimeetres die verschillnde knoppn droagn, en kortlôotn van allêene mo 1–2 mm lank, mê mor êen knop. De bloarn zyn lik noaldn, 2–5 centimeetrs lank, têer. Ze stoan allêene, spiroalsgewyze geschikt ip de langlôotn, en in dichte groepn van 20–50 noaldn ip de kortlôotn. De noaldn wordn gilwe in den êrfst en de boom stoan kletse in de wientre.

Lorkekeegls stoan rechtip, zyn klêene, 1–9 cm lank, bruun-rypnd 5–8 moandn da ze bestoovn zyn; in oengevêer den êft van de sôortn zyn de schutblad-schubn lank en te ziene, in d' andre gevoln korte en weggestookn tusschn de zoadschubbn. De deze die tuusôorn in de nôordlikke streekn ên klindre keegles (1–3 cm) mê korte schutbloarn, mêer zuudlikke sôortn ên mêesta langre keegles (3–9 cm), dikkers mê uutgesnêen schutbloarn, mê de langste keegles en schutbloarn vôortgebrocht deur de de mêest zuudlikke sôortn, in den Himalaja.

Sôortn en klassifikoasje

Dr zyn 10–15 sôortn; de deeze mêt 'n asterieske (*) in de lyste ieroendre wordt nie anveird deur al d' autoriteitn. In 't verlêen wierd de keegle-schutblad-lankte dikkersn gebruukt vo de lorkn in twêe groepn in te dêeln (sect. Larix mê korte schutbloarn, en sect. Multiserialis mê lange schutbloarn), mo geneetiesche elementn oenstresteunn die indêelienge nie, inteegndêel wyzn ze ip e geneetische schiddienge tusschn de sôortn van den oede Weirld en de Niewe Weirld, woaby da de ofmeetienge van de schutbloarn allêene mor anpassiengn zyn an de klimatoloogiesche omstandigeedn.

Mêer recente geneetiesche stuudjes ên drie groepn gemakt binnen 't geslacht, mêt 'n êeste verdêelienge in Nôord-Amerikoansche sôortn, en e twidde verdêelienge van de Euroaziesche in nôordlikke kort-schutbloadige sôortn en zuudlikke lang-schutbloadige sôortn ; er is e bitje dieskuusje oovre de poziesje van Larix sibirica, e kort-schutbloadige sôorte die geplatst wordt in de kort-schutbloadige groep deur sommigte stuudjes en in de lang-schutbloadige groep deur andre.

Euroaziesche

Nôordlikke, kort-schutbloadig

• Larix decidua (syn. L. europaea) Europeesche lorke. Bergn van Centroal Europa.
• Larix sukaczewii Russiesche lorke.* Rusland ten Westn van 't Oeralgebergte.
• Larix sibirica Siebeeriesche lorke. Vlaktn van West-Siebeerje.
• Larix gmelinii (syn. L. dahurica) Dahoeriesche lorke. Vlaktn van Centroal- en Ôost-Siebeerje (Boreoale busschn van nôordôostlik Siebeerje).
• Larix kaempferi (syn. L. leptolepis) Japansche lorke. Bergn van Centroal-Japan.
• Larix principis-rupprechtii Prins-Rupprecht-lorke. Bergn van Nôord-China (Shanxi, Hebei).
• Olga-lorke of Olga-Boaj-lorke (Larix gmelinii var. olgensis) wordt somtyds bekeekn lik 'n ofzoenderlikke sôorte Larix olgensis .

Zuudlikke, lang-schutbloadig

• Larix potaninii Chineesche lorke. Bergn van Zuudwest China (Sichuan, nôordlik Yunnan).
• Larix himalaica Langtang-lorke.* Bergn van de centroale Himalaja.
• Larix mastersiana Masters-lorke. Bergn van westlik China.
• Larix speciosa Yunnan-lorke.* Bergn van zuudwestlik China (Zuudwest-Yunnan, Noordoost Birma.
• Larix griffithii (syn. L. griffithiana) Himalaja-lorke. Bergn van den ôostlikke Himalaja.

Nôord-Amerika

• Larix laricina Moeras-lorke. Dêeln van Alaska en deurhêen Kanada en de nôordlikke Verênigde Stoaten van Amerika van 't ôostlik Rotsgebergte toa an de kuste van den Atlantischn Oceoan .
• Larix lyallii Subalpiene lorke. Bergn van nôordoôstlik USA en zuudwestlik, by hêel grôote oogteliggienge.
• Larix occidentalis Westlikke lorke. Bergn van nôordwestlikke USA en zuudwest Canada, by lêege oogteliggiengn.

De mêeste zonie al de sôortn kunn mê mekoar gekruust wordn in de kwêek. De best gekende kruusienge is de Dunkeld-lorke Larix × marschlinsii (syn. L. × eurolepis, 'n verkêerde noame), die plus-minus teglyk verschêen in Zwitserland en in Schotland o L. decidua and L. kaempferi kruustn o ze nefnêen geplant wierdn.

De lorke is e voedslplante vo de larvn van 'n antal sôortn schubvleuglign.

• 
  Siebeeriesche lorke.
• 
  Mannlikke (boovn) en vrowlikke (benêen rechts) keegles van Japansche lorke die in de lente oentstoan.
• 
  Noaldn en keegles van Europeesche lorke.
• 
  Mannlikke "blomn" of strobili (keegles).

Ziekten

Lorkn zyn gevoelig vo de schimmleziekte Lachnellula willkommii (Lorkekankre); dat is in 't byzoendre e problêem ip platsn wodat vriest in de loate lente, tgêen klêene woendetjes verôorzakt die de schimmlespôorn binnloatn. In Canada wierd die ziekte êest oentdekt in 1980 en zy is hêel schoadlik vor 'n inhêemsche lorkesôorte, de tamarack, ze dôodt zowêl de joenge lik de vulwassn boomn .

Lorkn zyn ook kwetsboar vo Phytophthora ramorum. In 2009 wierd de ziekte vo 't êest gevoenn ip Japansche lorke in d' Iengelsche groafschappn Devon, Cornwall en Somerset, en sinsdien is ze verspreid no 't zuudwestn van Schotland . In augustus 2010 was de ziekte gevoenn ip Japansche lorke in de groafschappn Waterford en Tipperary in Ierland .

Gebruuk

Lork-oet is gewoardeerd vo ze kwaliteitn van toajeid, weerstand teegn woatre, en deurzoameid; knoopevry kwaliteits-oet is vrêe gegeird vo 't bown van yachtn en andre klêene bôotjes, vo buutewerk van gebown, en vo binne-panêeln. 't Oet ê weerstand teegn verrottienge ot de groend rakt, en is bruukboar vo poaln en omeiniengn. De kruusienge Dunkeld-lorke wordt grôotschoalig gekwikt vo 't oet in Nôord-Europa, gepreezn vo ze rappe gruuj en weerstand teegn ziektn. (EN 350-2 stelt da lorke reedlik toe moatig deurzoam is by warmgemoatigd klimoat, tgêen wil zeggn da 't nie geschikt is, in anroakienge mê de groend, oj gin bewoarmiddels gebruukt; 't zoe nie te lange meegoan vo buutnwerk otr gin beschermienge gebruukt wordt).

E bitje voddr kykn

• (en) Gernandt, D. S. & Liston, A. 1999 : Internal transcribed spacer region evolution in Larix and Pseudotsuga (Pinaceae), American Journal of Botany, 86, p. 711–723.
• (en) Gros-Louis, M.-C., Bousquet, J., Pâques, L. E., & Isabel, N. 2005 : Species-diagnostic markers in Larix spp. based on RAPDs and nuclear, cpDNA, and mtDNA gene sequences, and their phylogenetic implications, Tree Genetics & Genomes 1 (2): 50–63. Abstract.
• Rushforth Keith 1986 : Pocket Guide to Trees - Bäume, Hallwag AG, ISBN 3-444-70130-6
• (en) Semerikov, V. L., & Lascoux, M. 1999 : Genetic relationship among Eurasian and American Larix species based on allozymes. Heredity 83: 62–70.
• (en) Wei, X.-X., & Wang, X.-Q. 2003 : Phylogenetic split of Larix: evidence from paternally inherited cpDNA trnT-trnF region, Plant Systematics and Evolution, 239, pp. 67–77
• (en) Wei, X.-X., & Wang, X.-Q. 2004 : Recolonization and radiation in Larix (Pinaceae): evidence from nuclear ribosomal DNA paralogues, Molecular Ecology, 13, pp. 3115–3123

Eksterne koppliengn

• (en) Christopher J. 2011 : Larix (larch) description, (The Gymnosperm Database)
• (en) Givnish Thomas J. 2002 : Adaptive significance of evergreen vs. deciduous leaves: solving the triple paradox, Silva Fennica, 36/3, pp. 703–743

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Larix van Wikimedia Commons.

Verwyziengn

<references>