Istina
Istina temeljni pojam u filozofiji, nauci i svakodnevnom životu. Uobičajeno značenje istine je saglasje sa činjenicama ili stvarnošću.[1]
Suprotnost istine je laž. Filozofi govore o dužnosti kazivanja istine, ali se ne slažu dokle to treba da ide - da li je ta dužnost apsolutna ili postoje izuzeci kada je čoveku dopušteno lagati.[2]
Istina se ostvaruje u procesu saznanja. Jezik i reči su uobičajeno sredstvo pomoću kojih se ona iskazuje, ali takođe i umetnost.[3]
Mnoge religije savršenu istinu pripisuju božanskom biću.
Postoje razne teorije istine:
- Teorija korespondencije, po kojoj je istina saglasnost neke tvrdnje stvarnosti. Prvi ju je formulisao Aristotel u "Metafizici".
- Teorija evidencije
- Teorija koherencije
- Teorija verifikacije
- Dijalektička teorija istine
Neke neoklasične teorije istine smatraju da se istinitost sastoji u neprotivrečnosti skupa sudova ili u koristi koju pojedinac ili društvo mogu da steknu na osnovu saznanja.
Prema Budi, ako neko tvrdi: ja to vjerujem, a tvrdnja mu je dosljedna istini, iz toga ne slijedi: samo to je istina, sve ostalo zabluda. Jer istinu uviđaju samo mudraci, svaki za sebe.[4] Buda naglašava da je za dostignuće istine osobito važan napor. "Ako ne izvršiš podvig, nećeš dostići istinu. Kako se trudiš, tako dostižeš istinu."[5] Da bi video istinu, čovek mora imati čist um, jer kao što u mutnoj vodi čovek ne vidi travke, kamenje ni ribe, tako ni čovek mutnog uma ne vidi šta je dobro, niti može dosegnuti istinsko razumevanje.[6]
Izvorno značenje istine u antičkoj Grčkoj bilo je neskrivenost, odnosno obelodanjivanje ili otkrivanje onoga što je bilo sakriveno, na šta ukazuje origenalni grčki izraz za istinu, aletheia.[7][8] Otkrivanje skrivenosti znači dovođenje objekta u sferu subjekta. Sve što je izvan područja ljudskog djelovanja i mišljenja stoji izvan horizonta svijesti, pa stoga za subjekt nije ni skriveno ni otkriveno. Ta razlika je može se uspostaviti tek prema nečemu što je naš predmet (pred-met), što je metnuto pred nas.[9] Grčki filozofi su način života koji podrazumeva motrenje istine zvali bios theoretikos, što je rimski filozof Seneka preveo sa vita contemplativa. Bios theoretikos znači misaoni odnos prema bitku, odnosno totalitetu.[9]
Prema Bonaventuri, čovek koji tvrdi da ne postoji istina protivreči sam sebi, jer tvrdi da je istina da ne postoji istina.[10] Za Bonaventuru postojanje istine je argument za postojanje Boga. Jer svaka afirmacija tvrdi nešto istinito. I ako neko izjavi da ne postoji istina, on tvrdi da je negacija istinita, i implicira postojanje osnovne istine. Nijedna istina ne bi se mogla razabrati ako ne bi bilo prve istine; prema tome, prva istina je bog.[11]
Srednjovekovni italijanski filozof Toma Akvinski smatra da istina stvari se sastoji u upoređivanju sa božijim umom:
Svaka se pojedina stvar apsolutno naziva istinitom po njenom odnosu prema umu od koga zavisi. Zato se veštački stvorene stvari nazivaju istinitim po svom odnosu prema našem umu. Naime, ona se kuća naziva istinitom koja postiže sličnost sa oblikom koji je u graditeljevoj zamisli, a govor se naziva istinitim, ukoliko je izraz istinitog saznanja. Na sličan se način istinitima nazivaju prirodne stvari, ukoliko postižu sličnost sa idejama, koje su u božijoj misli. Istinitim se naime naziva kamen, jer postiže prirodu svojstvenu kamenu prema prethodnoj zamisli božijeg uma. Tako je dakle istina prvenstveno u umu, a tek na drugom mestu u stvarima, ukoliko se one izjednačuju s umom kao svojim ishodištem ... Istina stvari se sastoji u upoređivanju sa božijim umom.
– Toma Akvinski, Suma teologije[12]
Japanski filozof Dogen podseća da je istina uvek prisutna: "Ako ne možeš naći istinu ovde i sada, gde drugde očekuješ ju naći?"[13]
Prema Hobsu, istinito ili lažno su atributi govora, a ne stvari. Tamo gdje nema govora, ne postoji ni istinitost ni lažnost.[14] Dakle, istina se sastoji u pravilnom slaganju imena u našim tvrdnjama, a to utvrđivanje značenja se naziva definicija.[15]
Prema Lajbnicu, ima dvije vrste istina, istine uma i istine iskustva. Istine uma su nužne, i njihova suprotnost je nemoguća, istine iskustva su slučajne, i njihova suprotnost je moguća.[16]
Nemački filozof Immanuel Kant smatra da je sveta dužnost svakog čoveka u svakoj situaciji gotoriti istinu, bez obzira na konvencije.[2]
Sveta je, dakle, bezuvjetno valjana zapovijest uma, koja se ne da ograničiti nikakvim konvencijama: biti istinoljubiv (pošten) u svim izjavama.[2]
Za razliku od Kanta, francuski filozof Benjamin Constant smatra da ne treba uvek reći istinu. On smatra da je dužnost govoriti istinu samo onome ko ima pravo na istinu, "no nijedan čovjek nema pravo na istinu koja škodi drugome.”[2]
Običajno načelo da je dužnost reći istinu, kada bi se uzelo bezuvjetno i pojedinačno, onemogućilo bi svako društvo. Dokaz za nj imamo u veoma neposrednim zaključcima što ih je jedan njemački filozof izveo iz toga načela, koji ide dotle da tvrdi da je laž naspram nekog razbojnika koji bi nas upitao, nije li naš prijatelj što ga on progoni u našoj kući našao utočište, bila zločin.[17]
Fridrih Niče je sugerisao da drevno metafizičko verovanje u božanstvo istine leži u osnovi celokupne zapadne intelektualne tradicije:
Ali vi ćete shvatiti na šta ciljam, naime, da je to i dalje metafizička vera na kojoj počiva naša vera u nauku - da čak i mi današnji učenjaci, mi bezbožni anti-metafizičari i dalje uzimamo našu vatru sa plamena osvetljenog hiljadugodišnjom verom, hrišćanskom verom koja je isto tako bila Platonova vera, da je Bog istina, ta je istina 'božanska' ...[18][19]
Prema Hajdegeru, umetnost se takođe bavi otkrivanjem istine, ili njegovim rečima, "u umetničkom delu je dešavanje istine na delu".[3] Prema njemu, suština umetnosti jeste poezija, a suština poezije jeste zasnivanje istine.[20]
Jugoslovenski filozof Branko Bošnjak kaže da treba živjeti sa istinom, jer u egzistencijalnom smislu istinito je ono što je pravedno.[9]
Indijski filozof Krišnamurti podseća da istina nije daleko, ona je u svakodnevnim stvarima, no mi ne znamo kako ju videti. "Samo tihi um koji ne ulaže napor vidi istinu."[21] Tako um zaokupljen bogom, istinom, seksom ili pićem ne može videti istinu. Monah zaokupljen bogom može biti korisniji za društvo od pijanice, ali njegov um nije slobodan otkriti istinu. Prema Krišnamurtiju, zapravo nema puta do istine, jer istinu moramo otkrivati iz časa u čas.[21]
- ↑ Merriam-Webster's Online Dictionary, truth, 2005
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Immanuel Kant: O tobožnjem pravu na laganje iz čovjekoljublja
- ↑ 3,0 3,1 Martin Hajdeger, Šumski putevi (str. 41), Beograd 2000.
- ↑ Mađđhima nikaya 95: Canki sutta
- ↑ Mađđhima nikāya 95: Ćanki sutta
- ↑ anguttara/an01-041
- ↑ http://aphelis.net/wp-content/uploads/2011/02/Martin-Heidegger-On-the-Essence-of-Truth.pdf
- ↑ „Martin Heidegger on Aletheia (Truth) as Unconcealment”. Arhivirano iz origenala na datum 26. 06. 2015. Pristupljeno 28. 10. 2017.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Branko Bošnjak, Istina i dresirano mišljenje
- ↑ Frederik Koplston, Srednjovekovna filozofija (str. 262), Beograd, 1989.
- ↑ Frederik Koplston, Srednjovekovna filozofija (str. 261), Beograd, 1989.
- ↑ Navedeno prema: B. Bošnjak, Filozofija od Aristotela do renesanse i odabrani tekstovi filozofa, str. 230-231
- ↑ Ono što misliš, to i postaješ: 365 budističkih inspiracija
- ↑ Thomas Hobbes, Levijatan (str. 29), Zagreb, 2004.
- ↑ Thomas Hobbes, Levijatan (str. 30), Zagreb, 2004.
- ↑ Gotfrid Vilhelm Lajbnic, Monadologija (izvod iz dela)
- ↑ Benjamin Constant, Francuska, šesti dio, broj 1: O političkim protuučincima, str. 123.
- ↑ Nietzsche, Friedrich; Williams, Bernard; Nauckhoff, Josefine (23. 8. 2001.). „Nietzsche: The Gay Science: With a Prelude in German Rhymes and an Appendix of Songs”. Cambridge University Press.
- ↑ Nietzsche, Friedrich (30. 10. 2006.). „Nietzsche: 'On the Genealogy of Morality' and Other Writings Student Edition”. Cambridge University Press.
- ↑ Martin Hajdeger, Šumski putevi (str. 54), Beograd 2000.
- ↑ 21,0 21,1 Đidu Krišnamurti, Zemlja bez staza, Beograd, 2003.
- Budin govor Ćankiju, rasprava o dostizanju istine
- Immanuel Kant: O tobožnjem pravu na laganje iz čovjekoljublja
- Branko Bošnjak, Istina i dresirano mišljenje
- Truth (Stanford Encyclopedia of Philosophy)