Verdade

Alfred Stevens: A Verdade e a Falsedade.

Walter Seymour Allward, Veritas, 1920

A Verdade, relevo nunha porta de bronce na entrada principal do Thomas Jefferson Building, un dos tres edificios que conforman a Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos de América

A verdade (do latín, veritas) é a coincidencia entre unha afirmación e os feitos, ou a realidade á que se refire dita afirmación ou a fidelidade a unha idea. O termo úsase nun sentido técnico en diversos campos como a ciencia, a lóxica, as matemáticas e a filosofía.

O uso da palabra verdade tamén abarca a honestidade, a boa fe e a sinceridade humana en xeral, até o acordo dos coñecementos coas cousas que se afirman como realidades: os feitos ou a cousa en particular; así como a relación dos feitos ou as cousas na súa totalidade na constitución do TODO, o Universo.

As cousas son verdadeiras cando son «fiables», fieis porque cumpren o que ofrecen.

Características

Para o hebreo clásico, o termo emuná significa primariamente "confianza", "fidelidade". As cousas son verdadeiras cando son "fiábeia"; fieis, porque cumpren o que ofrecen.

Debido a amplitude de significados, o termo non ten unha única definición na que estean de acordo a maioría dos estudosos, e as teorías sobre a verdade continúan sendo hoxe amplamente debatidas. Hai posicións diferentes acerca de cuestións como:

• Que é o que constitúe a verdade.
• Con que criterio podemos identificala e definila.
• Se o ser humano posúe coñecementos innatos ou só pode adquirilos.
• Se existen as revelacións ou a verdade pode alcanzarse tan só mediante a experiencia, o entendemento e a razón.
• Se a verdade é subxectiva ou obxectiva.
• Se a verdade é relativa ou absoluta.
• E até que grao poden afirmarse cada unha de ditas propiedades.

A pregunta pola verdade é e foi obxecto de debate entre teólogos, filósofos e lóxicos ao longo dos séculos, considerándose un tema concernente á alma e ao estudo dunha chamada psicoloxía racional, dentro do campo da filosofía.

Na actualidade é un tema de investigación científica, así como de fundamentación filosófica:

• A investigación científica da función cognitiva introduce novas perspectivas acerca do coñecemento baseado na evidencia como crenza verdadeira con xustificación válida.
• Interesa á lingüística, pois a linguaxe é expresión da propia verdade.
• Interesa á antropoloxía filosófica, pois parece evidente que os seres humanos prefiren a verdade á mentira, e a certeza á dúbida ou ao erro.
• Interesa á socioloxía, por canto o aprecio cara á verdade e a condena da mentira ou do erro varía en intensidade segundo as épocas e as culturas, pois tanto o concepto de verdade como a súa valoración non sempre é o mesmo ao longo da historia e da cultura.
• Interesa á ciencia en canto tal na súa pretensión de coñecemento válido.
• Etc.

A importancia que ten este concepto é que está arraigado no corazón de calquera suposto persoal, social e cultural. De aí a súa complexidade.

Etimoloxía

En latín, a palabra usada é veritās, da cal derivan a palabra galega verdade e as súas afíns noutras linguas romances, como verdad en castelán, verità en italiano ou verité en francés. En grego, o termo usado é alétheia (αλήϑεια), cuxo significado etimolóxico é: sen veos, desvelada. Para o hebreo clásico, o termo אמןכה emuná, significa primariamente «confianza», «fidelidade». O termo hebreo אמת eméth, (relacionado directamente con אמןכה/ emunah [actualmente pronúnciase emuná]), a miúdo traducido como “verdade”, pode designar aquilo que é firme, digno de confianza, estable, fiel, un feito veraz ou establecido.

A verdade na filosofía

A verdade pode ter varios significados, podemos distinguir os seguintes:

1. Verdade como correspondencia. Trátase de acepción máis xeral e común. Pode tratarse de:
   1. correspondencia entre o que se di e a realidade coñecida.
   2. concepción semántica da verdade, defendida por Aristóteles.
   3. correspondencia entre o coñecemento e a realidade.
   4. verdade lóxica defendida polos medievais.
   5. correspondencia entre o obxecto e o coñecemento, é dicir, a intelixilidade do obxecto.
2. Verdade ontolóxica ou verdade real. Esta concepción supón que a verdade é un transcendental, é dicir, convertible co ser: trátase do ser respecto da intelixencia; é a realidade como verdadeiro.
3. Correspondencia entre o que se di e o pensamento, verdade moral.
4. Correspondencia entre o noso xuízo e a idea da razón.
5. Concepción da modernidade a partir de Descartes. Aristóteles aclara que a verdade está no pensamento ou na linguaxe, non na realidade. Pero sinala tamén que a realidade é a mediada ou criterio de verdade: algo é vermello non porque se pense ou diga que é vermello senón que se pensa ou di que é porque é realmente vermello.
6. Verdade como alétheia ou desvelamento do ser. É común na filosofía grega e aceptada por autores cristiáns. Algo é verdadeiro cando amosa, revela e se presenta como é en realidade. Falso sería o que se mostra de modo distinto a como é. Así, unha moeda é verdadeira se amosa un valor e realmente o ten.
7. Verdade epistemolóxica, que é a verdade en canto que concibida por un suxeito e formulada nun xuízo.
8. Verdade como coherencia ou conformidade a unha regra ou lei.
9. Verdade como coherencia ou non contradición. Así, dicimos que unha teoría científica ou filosófica é verdadeira se entre as súas hipóteses ou principios non hai contradicións.
10. Verdade como o útil. Propia do pragmatismo, concíbese como verdadeiro aquilo que se demostra na práctica como eficaz.

Os portadores de verdade

Cando dicimos que algo «é verdade», que tipo de entidade é ese algo? Isto é: que tipo de entidades son as portadoras de verdade? Adoitan considerarse como tales:

• os feitos e as cousas
• as crenzas
• as oracións-caso
• as proposicións.

Cada unha coas súas vantaxes e os seus problemas. A postura adoptada a favor dunha ou outra dependerá, ás veces, de inclinacións filosóficas máis xerais:

• Os que rexeitan a posibilidade dun coñecemento verdadeiro tenderán a rexeitar calquera sentido de verdade que non sexa a experiencia en si mesma e para si mesmo.
• Os que rexeitan a existencia de entidades mentais tenderán a rexeitar ás crenzas como portadoras de verdade;
• Os que simpatizan co nominalismo tenderán a simpatizar coas oracións-caso como portadoras de verdade;
• Os que rexeitan a existencia de entidades abstractas tenderán a rexeitar as proposicións como portadoras de verdade.
• Os que valoran a verdade moral sobre a mentira, tenden a considerar a verdade como exercicio de virtudes tales como a fidelidade, a honestidade, a sinceridade no dicir etc.; unha persoa é veraz despois de que mostra a súa autenticidade na coherencia do seu modo de existir no mundo e da súa interpretación histórica cultural.

Cando falamos de cousas, de realidades, falamos fundamentalmente de ontoloxía. E o noso criterio deberá ser a verdade ontolóxica.

Cando falamos de proposicións, falamos fundamentalmente de lóxica. E o noso criterio deberá ser a verdade formal.

Cando falamos de crenzas, falamos fundamentalmente de epistemoloxía e o noso criterio deberá ser a verdade lóxica e/ou semántica como verdade epistemolóxica.

Cando falamos de moralidade falamos da veracidade dunha persoa. Falamos dunha virtude moral. A verdade como tarefa dun facer individual como tamén social e histórica.

Cando falamos de oracións-caso, falamos fundamentalmente de afirmacións de crenzas expresadas por medio da linguaxe cultural e social e o noso criterio deberá incluír, ademais de todo o anterior, as normas da gramática: da sintaxe en canto ao sentido lóxico; da semántica en canto ao sentido epistemolóxico; e da pragmática en canto ao sentido antropolóxico, cultural e social e aplicación ao caso concreto.

A verdade cabalga entre todos estes campos do coñecemento e por medio de todas as súas posibles relacións; o que fai comprensible a enorme dificultade de definir un concepto unívoco.

Como adoita suceder cos grandes conceptos e as palabras que os expresan, todos sabemos o que son e sabemos usar os termos que os significan, con tal que non teñamos que explicalo. O concepto de verdade é neste sentido paradigmático.

Unha distinción fundamental

Cando falamos de realidade dicimos dela que é verdadeira fronte a ser aparente, ser inexistente etc. como predicado que pretende expresar unha propiedade da realidade de referencia, como verdade ontolóxica.

Nos demais casos dicimos dunha crenza, dunha proposición, dun enunciado, que é verdadeiro. A atribución e referencia é a posesión dunha propiedade, como predicado da crenza, proposición ou enunciado, non de o real. Predicamos que a crenza, proposición ou enunciado é conforme ou correspondente ou....(?) en relación á realidade coñecida.

Así pois, é a noción de verdade múltiplemente ambigua, ou temos unha noción primaria na que está ligada xustamente a unha destas clases de elementos? As opinións difiren, pero cabe establecer unha ampla división entre aquelas teorías que consideran á verdade como unha propiedade de representacións dalgún tipo (sexan estas lingüísticas ou mentais) —e que inclúen por tanto a oracións, enunciados e proposicións—, e aquelas teorías que consideran á verdade como unha propiedade das proposicións, concibidas estas como elementos representados ou expresados no pensamento ou no fala. As disputas entre os teóricos da verdade quedan ás veces escurecidas pola súa incapacidade de discernir esta cuestión.

Enciclopedia Oxford de Filosofía. op. cit. p. 1022 Cursivas no orixinal

Así mesmo considéranse ou poden considerarse portadores de verdade:

• o Home
• o Consenso
• a Ciencia
• a Cultura
• a Civilización
• a Historia, a Revolución
• o Ser, o Universo ou Deus
• a Revelación
• a Tradición
• a Maxia
• a Astroloxía
• etc.

O que achega a todo o anterior unha variedade de perspectivas e valores acerca da Verdade.

Concepcións sobre a verdade

Antigüidade e Idade Media

Platón e Aristóteles, por Raffaello Sanzio (detalle da Escola de Atenas, 1509), como representantes de dúas grandes filosofías orientadas a busca da verdade.

Configúranse tres orientacións fundamentais acerca da verdade:

• A verdade como seguridade e confianza no mundo hebreo
• A verdade como desvelamento
• A verdade como veracidade, do latín verus que expresa confianza na correspondencia entre o que se cre e o que se di, e o que é.

Para os hebreos a verdade (emunah), é ante todo a seguridade ou a confianza; verdadeiro é o que é fiel a si mesmo, e por iso digno de confianza porque dá seguridade.

Deus é por iso a Verdade, porque é o único verdadeiro, porque é fiel. A verdade non é estática porque non se acha no presente senón no futuro onde Deus manifesta a súa promesa. Por iso o sentido da verdade é dicir אמן (amén, así sexa). A verdade é produto da vontade de ser fiel á promesa.

Artigo principal: Platón.

Para os gregos, en cambio, a verdade é idéntica á realidade, e esta última era considerada como identidade que consiste en o que permanece por baixo das aparencia s que cambian.

Tal é o arché (do grego, ἀρχή), é dicir principio entendido de diversas formas: a materia, os números, os átomos, ideas etc. que permanecen por baixo do sensible da experiencia concreta, polo que só é coñecido polo pensamento como función ou facultade da alma: o entendemento.

A verdade (do grego, άλήθεια) é concibida como o descubrimento do ser que se atopa oculto polo veo da aparencia.

Artigo principal: Aristóteles.

Pero os gregos tamén tiveron a consideración acerca da verdade como propiedade dos enunciados.

Dicir do que é que non é, ou do que non é que é, é o falso; dicir do que é que é, e do que non é que non é, é o verdadeiro

Aristóteles. Met., T, 7, 1011 b 26-8

Artigos principais: Sofista e escepticismo.

Así mesmo os gregos tamén consideraron a verdade como convención na conxunción ou separación de signos (palabras, linguaxe) que teñen o seu fundamento na experiencia e na convención social do discurso en orde ao práctico: a comunicación e a persuasión, sobre todo no discurso político e educativo e a arte da retórica. Son os primeiros en considerar a verdade como un contido subxectivo e, por tanto, escéptico.

Artigo principal: Cristianismo.

A tradición xudía e o cristianismo introducen unha dimensión especial: a verdade revelada, sostida pola fe..

Na Idade Media o cristianismo, relixión oficial do Imperio, exponse como problema as relacións entre o coñecemento pola Fe fronte ao coñecemento da razón.

Averroes tentou superar a contradición entre a súa comprensión do pensamento de Aristóteles e a súa propia fe relixiosa (o islam dominante na España musulmá) e definiu o concepto de dobre verdade. A recepción do averroísmo na Europa cristiá (averroísmo latino) foi moi importante para a escolástica (Santo Tomé de Aquino).

Artigo principal: Escolástica (filosofía).

Artigo principal: Realismo filosófico.

Para os escolásticos verum (verdadeiro), o mesmo que unum (un-identidade) e bonum (ben-bo), é unha propiedade transcendental do ente, de tal forma que son perfectamente convertibles como equivalentes co ente, en tanto que o coñecemento verdadeiro supón a verdade ontolóxica como verdade metafísica na adecuación do ente co entendemento.

Artigo principal: Analoxía.

Por iso, o ente é ser intelixible o que supón a adecuación do entendemento coa cousa, Adaequatio rei et intellectus, o que se chamou impropiamente verdade lóxica que hoxe chamariamos verdade semántica ou verdade epistemolóxica.

A lóxica siloxística, aínda sendo formal, non é formalista, porque o contido significativo dos seus termos correspóndese coa intuición esencial de o real como άλήθεια; e as súas relacións corresponden a unha orde dialéctica de esencias tal como o concibiu Platón; ou un movemento causa da orde e das formas, o Mundo, movidas por un primeiro motor, como concibiu o seu discípulo Aristóteles; e, finalmente, no cristianismo e islamismo, é desvelamento de Deus Creador, Computador e Providente, o Ser Verdadeiro, fundamento último desa orde e verdade como Causa Primeira, e ipsum esse subsistens.

Idade Moderna

O Tempo salvando á Verdade da Falsidade e da Envexa, tea de François Lemoyne, 1737.

Jean-Léon Gérôme. A Verdade salindo do pozo (1896).

Artigo principal: Racionalismo.

Artigo principal: Empirismo.

Descartes

A formulación de Descartes altera profundamente a cuestión da intuición como evidencia de verdade. Aínda que os racionalistas manteñen en canto á lóxica os fundamentos escolásticos, o desenvolvemento implica a unha concepción da verdade de tipo idealista ao asumir, como tese lóxica fundamental, que a "existencia é un predicado da esencia"; así o considera a Lóxica de Port-Royal conforme a Avicena, e o argumento ontolóxico de san Anselmo que asume Descartes.

O feito fundamental de toda reflexión filosófica moderna (séculos XVII-XIX) parte da conciencia posto que a evidencia primaria e fundamental constitúese no famoso: Penso logo existo de Descartes.

O criterio da verdade é a evidencia e o seu contido é a sabedoría como ciencia que se manifesta nas relacións lóxicas que, como leis do pensar, conducen ou iluminan ao pensamento cando se somete a un método, como análise, onde aparecen ordenada e sucesivamente as evidencias con certeza.

Baruch de Spinoza aínda irá máis lonxe: A orde e conexión das ideas é o mesmo que a orde e conexión das cousas.

Se o pensamento é pensamento da realidade, a verdade do pensamento será a mesma que a verdade da realidade, pero tamén a verdade da realidade será a mesma que a do pensamento -a orde e conexión das ideas serán, como dicía Spinoza, os mesmos que a orde e conexión das cousas-. Agora ben, cando non se mantén con completo radicalismo esta concepción á vez «lóxica» e « ontolóxica» o problema para os autores racionalistas é como conxugar as «verdades racionais» coas «verdades empíricas».

Ferrater Mora, op. cit.

Leibniz

Unha nova visión dentro do racionalismo ofrece Leibniz. O seu concepto de mónada introduce novos aspectos na noción da verdade. Conforme á noción de substancia entendida como suxeito dos seus predicados cos cales mantén a súa identidade inalterable, a mónada defínese esencialmente pola súa ”vis activa” ou dinamismo e actividade que non pode ser modificada por unha causalidade externa, pois do externo unicamente recibe “os límites e a determinación do seu ímpeto ou forza de obrar xa preexistente”

A verdade metafísica, como verdade de razón, universal e necesaria, pertence unicamente a Deus Creador e ao pensamento lóxico-formal, por análise, como mundos posibles; as verdades mundanas materiais do mundo da experiencia son verdades continxentes produto da limitación das mónadas creadas.

O que dá lugar a novos conceptos de verdade:

• Verdade de feito
• Verdade de razón

O racionalismo xustifica o éxito incuestionable da nova Física, como nacemento dun novo modo de entender a ciencia, segundo un método de análise:

• Da cantidade e a medida, fronte á ciencia cualitativa tradicional.
• Das relacións funcionais matemáticas entre medidas e cantidades establecidas segundo unha hipótese, e unha comprobación, o experimento.
• Ciencia de leis que describen e predín os feitos do mundo e do cosmos e que culmina cunha Teoría eficaz na descrición legal do mundo: Philosophia naturalis Principia mathematica (1687), de Sir Isaac Newton.

Así, pois, para os racionalistas, as verdades lóxicas son así mesmo ontolóxicas; a garantía é a existencia de Deus, como idea innata e principio do pensar mesmo, debido a que El non pode ser vil e engañador. Polo que, no fondo, en realidade todas as verdades son verdades de razón para Deus; as verdades de feito sono tales polas limitacións do coñecemento humano.

O triunfo do mecanicismo, expón crudamente o problema que esixe algún tipo de síntese entre as radicais diferenzas entre racionalistas e empiristas.

Hume

Pero os empiristas, sobre todo a partir de David Hume consideran a ciencia como verdades de feito, e non consideran suficientemente xustificada a pretensión de universalidade e necesidade da ciencia, porque:

• A existencia do mundo e das cousas non se poden afirmar con evidencia máis aló do pensamento e a conciencia, pois a fonte do contido material do coñecemento non é outro que a experiencia.
• Aínda que non podemos negar a existencia do mundo obxectivo, tampouco podemos afirmalo sen sombra de dúbida algunha, coa certeza evidente que esixen os racionalistas.
• Non son aceptables, por falta de probas, as ideas innatas
• A existencia de Deus non pode ser afirmada pola razón, senón pola fe.

Vico

Vico escruta novas cuestións temáticas relativas á verdade filosófica. Cuestiona a noción de verdade exposta por Descartes como resultado da análise dun conxunto de ideas que son "evidentes". Descartes parece esquecerse da creatividade que Vico considera unha facultade tipicamente humana.

«Verum et factum reciprocantur seu convertuntur» / verdadeiro e feito convértense reciprocamente no mesmo.

Este é o fundamento da doxa (opinión) que Vico ten sobre o tema da verdade: o nexo verdade-produción ou creatividade; é dicir: a única verdade verificable o é polos seus resultados. Segundo Vico, a única verdade recoñecible é a resultante da creatividade ou da produción humana (Verum ipsum factum). O principio da filosofía de Vico establece o nexo entre a verdade e a produción; segundo o cal a única verdade que pode ser coñecida radica nos resultados da acción creadora, da produción.

Por isto, ademais, soamente deus coñece a totalidade do mundo, en canto que o crea continuamente; ao home só lle está reservado o posto máis humilde de demiúrgo da historia e artífice do seu propio destino, sendo a historia e a súa vida os únicos obxectos posibles do seu coñecemento en tanto son produtos seus. Por iso, o outro campo en que pode alcanzar a verdade, é o da matemática, da cal, en certo sentido, tamén é produtor.

Kant

Kant considera novos aspectos e conceptos acerca da verdade: A verdade do coñecemento expresado en proposicións (xuízos), como pensaba Kant:

Verdade	Condición	Orixe	Xuízo	Exemplo
Verdade de feito	Continxente e particular	A posteriori; depende da experiencia	Sintético: amplía o coñecemento. O predicado non está contido na noción do suxeito	Teño un libro entre as mans
Verdade de razón	Necesaria e Universal	A priori; non depende da experiencia	Analítico: O predicado atópase na noción do suxeito	Todos os mamíferos son animais
Verdade científica	Universal e necesaria	A priori; non depende da experiencia, pero unicamente aplícase á experiencia	Sintético a priori: amplía o coñecemento. Só aplicable aos fenómenos	Os corpos atráense en razón directa das súas masas e en razón inversa ao cadrado das súas distancias

O que dá lugar a novas nocións acerca de novos conceptos de verdade:

• verdade analítica : verdade de razón. O seu fundamento radica na estrutura mesma do coñecemento humano, en canto depende das súas propias estruturas a priori, é dicir independentes da experiencia. Estas verdades son formais, universais e necesarias, pero non amplían o coñecemento; e cando se aplican a contidos á marxe da experiencia conducen a paraloxismos e antinomias.
• verdade sintética: verdade de feito. A súa orixe é un contido de experiencia sensible, como materia que é formalizada polas formas e categorías do entendemento. Por iso a súa verdade é unha síntese do material e do formal.
• verdade a priori: Polo devandito anteriormente, as verdades analíticas non dependen da experiencia, por iso son a priori.
• verdade a posteriori: Polo devandito anteriormente, as verdades sintéticas dependen da experiencia, por iso son a posteriori.
• Verdade sintética a priori, síntese á súa vez das anteriores, constitúen, segundo Kant, as verdades propias da ciencia.Por ser a priori, universais e necesarias; e por ser sintéticas amplían o coñecemento ao ter un contido material da experiencia
• verdade transcendental: En tanto que as estruturas a priori do coñecer son transcendentais, son verdades que transcenden a experiencia subxectiva do individuo, ao ser comúns ao xénero humano. Pero ao mesmo tempo que non poden transcender dita condición, non poden ser transcendentes.

O límite do coñecemento científico pola razón é o mundo fenoménico entendendo como tal, o campo da experiencia posible. O real, como tal é pensable, nóumeno, pero non o podemos coñecer en canto tal, senón como realidade coñecida (ou cognoscible), é dicir condicionada ás condicións da experiencia fenoménica.

As leis da ciencia non poden ser analíticas, ou «a priori» Non cabe dúbida de que as leis científicas non son analíticas e amplían o coñecemento. É evidente que do concepto de «corpo» como ser material e perceptible polos sentidos non se segue por análises do concepto, sen máis consideración, a lei: "Todos os corpos atráense en razón directa das súas masas e en razón inversa ao cadrado das súas distancias"

As leis da ciencia non poden ser sintéticas ou «a posteriori» Pero a experiencia ou experimento, por ser sempre individual e sometido a condicións, non pode servir de fundamento que nos permita asegurar que dita experiencia, ou resultado do experimento, é consecuencia dunha lei da Natureza.

O PROBLEMA DAS RELACIÓNS ENTRE A CIENCIA E A EXPERIENCIA

Nin o racionalismo nin o empirismo dan resposta de maneira convincente.

O problema acerca dos límites do coñecemento.

Os xuízos sintéticos apriori, é dicir a ciencia, unicamente son posibles na súa referencia ao fenoménico, é dicir, ao campo da experiencia posible. O real, como noúmeno, só pode ser pensado, non coñecido.

A evidencia dáse na conciencia respecto a a súa percepción ou idea ou concepto en tanto que estes (percepción, idea e concepto) son contidos mentais. Pero non parece evidente a relación da devandita percepción, idea ou concepto con o real.

Séculos XIX e XX

A filosofía kantiana marca un fito no modo de valorar a verdade e o sentido do coñecemento.

A verdade é entón primordialmente verdade do coñecemento, coincidente coa verdade do ser coñecido. Pois se hai efectivamente cousas en si, estas son inaccesibles e, por tanto, non pode falarse doutro coñecemento verdadeiro que do coñecemento da devandita conformidade transcendental. A dependencia en que se acha a verdade con respecto á síntese categorial é o que permite pasar da lóxica xeral á lóxica transcendental ou lóxica da verdade.

Ferrater Mora . op. cit.

Desde o momento en que a verdade metafísica é considerada como inalcanzable é a razón a que constrúe as verdades, as xustifica e fainas reais. É o momento do Idealismo: subxectivo, obxectivo e Absoluto, sendo Hegel o seu máximo expoñente.

Artigo principal: Idealismo.

Artigo principal: Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Biblioteca Pública de Nova York

Verdade filosófica, verdade como sistema, verdade absoluta

Hegel achega novos horizontes de sentido da verdade: a verdade filosófica, a verdade como sistema, a verdade absoluta.

A escisión materia-forma, conciencia-extensión, suxeito-obxecto, posta en escena por Descartes como res cogitans-res extensa, e definitivamente consagrada como fenómeno-noúmeno por Kant, atopa a súa resolución e superación na filosofía de Hegel no fundamento que as unifica: o Absoluto.

A verdade non se atopa na cousa. A cousa, como resultado, non é senón o cadáver que queda do proceso dialéctico da tendencia que o xerou: o devir; proceso dialéctico onde aparecen e resólvense as contradicións na unidade do Todo como Suxeito Absoluto.

A verdade absoluta é a filosofía mesma; a verdade como sistema

A verdade definitiva para Hegel consiste na articulación que cada cousa concreta ten co Espírito Absoluto, como realidade fundamental no seu desenvolvemento como proceso dialéctico. A esa articulación é o que Hegel chama sistema. A verdade filosófica aparece articulada como sistema.

Sistema non significa un conxunto de proposicións ordenadas, senón esa interna articulación que cada cousa, ela na súa ser, ten co ser absoluto do universo.

Tal é así mesmo o sentido da verdade marxista, aínda que interpretada desde o punto de vista materialista. A verdade é un desenvolvemento da historia movida pola dialéctica da loita de clases. A súa manifestación como verdade virá da man da Revolución.

A filosofía alemá é a prolongación da historia de Alemaña,... a arma da crítica non pode substituír á crítica das armas, que a forza material ten que derrocarse mediante a forza material, pero tamén a teoría convértese en poder material tan pronto como se apodera das masas. E a teoría é capaz de apoderarse das masas cando argumenta e demostra ad hominem e argumenta e demostra ad hominem cando se fai realidade, ser radical é atacar o problema pola raíz. E a raíz para o home é o home mesmo.

Marx

Verdade como coherencia e consistencia

A manifestación da verdade nun xuízo ha de selo en relación con todos os demais xuízos verdadeiros na unidade do todo, o que o fai consistente ao non entrar en contradición con eles. Cada un non deixa de ser unha verdade parcial, un aspecto ou momento da verdade do todo. Aparece, pois un novo sentido da verdade, a verdade como coherencia.

Teoría da verdade, principalmente mantida nas ciencias formais e nos sistemas axiomáticos, segundo a cal unha proposición ou enunciado é verdadeiro cando é compatible cun conxunto coherente de proposicións ou enunciados, ou deducible dos axiomas. Así, por exemplo, a verdade do teorema de Pitágoras reside en primeiro termo, non na súa aplicabilidade á realidade, senón no feito de ser unha consecuencia deductiva dos axiomas e postulados de Euclides; referido a outro conxunto de axiomas podería ser falso ou baleiro de significado. Trátase dun caso concreto de aplicación das propiedades de consistencia (o conxunto de axiomas non leva loxicamente a unha contradición) e completud (toda proposición ou teorema do sistema é deducible dos seus axiomas), que exhiben paradigmaticamente os sistemas axiomáticos. Cando este criterio de verdade aplícase a outros ámbitos, non soamente formais, o conxunto de enunciados aludido é o conxunto dos enunciados que se consideran verdadeiros.

Verdade fenomenolóxica

Artigo principal: Fenomenoloxía.

Husserl considera que a verdade encerra catro aspectos:

• A plena concordancia entre o amentado (significado) e o dado $\rightarrow$ estado de feito
• A forma dun acto de coñecemento: acto empírico e continxente de evidencia $\rightarrow$ proceso cognitivo
• O obxecto dado en tanto que é amentado (significado) $\rightarrow$ obxecto que fai posible a evidencia
• A xusteza da intención, como xusteza do xuízo $\rightarrow$ intención significativa

Como o acto de significar non é, ou non é primariamente, un acto empírico, e o significado, ou amentado, non é necesariamente unha cousa, a correspondencia en cuestión queda confinada a unha rexión «pura». Trátase dunha relación ideal e esencial, que reinstaura unha intuición de esencia dun "eu transcendental", nun idealismo fenomenolóxico-transcendental

A evidencia non é outra cousa que a «vivencia» da verdade.

Husserl

Artigo principal: Martin Heidegger.

Heidegger considera que a verdade non é primariamente adecuación do intelecto e adhírese ao sentido primitivo grego da verdade como desvelamento do ser. Pero iso prodúcese na existencia no seu estado de autenticidade. Pois a verdade só se fai patente na medida en que o xuízo fai presente a cousa e permite expresala como é na situación radical dunha conformidade co modo de estar aberto o ser humano (dasein), un comportamento respecto a un horizonte e un proxecto no mundo, unha liberdade que posúe ao home e por iso a súa existencia ten historia. O diálogo entre o Ser e o ser humano é a historia, onde se produce a aparición ou o ocultamento da verdade. O ocultamento é o contrario da aletheia; o ocultamento pode parecer un estado natural ao home polo uso dos entes que lle serven e condúcenlle ao erro. De cando en vez o home decídese a desvelar ao ente en canto tal e proponse a cuestión do ser e da verdade. É entón cando aparece a filosofía.

Vitalismo

Nietzsche considera que o verdadeiro é todo o que contribúe a fomentar a vida da especie e falso o que é un obstáculo para o seu desenvolvemento.

Ortega y Gasset considera a verdade como «a coincidencia do home consigo mesmo», a idea que o home ten no seu vivir racional que lle permite saber a que aterse: Razón vital ou Raciovitalismo.

O atractivo que sobre nós teñen as filosofías pretéritas é do mesmo tipo. O seu claro e sinxelo esquematismo, a súa inxenua ilusión de descubrir toda a verdade... O que eles interpretaban como límites do universo, tras o cal non había nada máis, era só a liña curva con que a súa perspectiva pechaba a súa paisaxe. Toda filosofía que queira curarse dese inveterado primitivismo, desa pertinaz utopía, necesita corrixir ese erro, evitando que o que é brando e dilatable horizonte anquilósese en mundo. Agora ben: a redución ou conversión do mundo a horizonte non resta o máis mínimo de realidade a aquel; simplemente refíreo ao suxeito vivente, cuxo mundo é, dótao dunha dimensión vital, localízao na corrente da vida, que vai de pobo en pobo, de xeración en xeración, de individuo en individuo, apoderándose da realidade universal.

Verdade como pragmatismo

Artigo principal: Pragmatismo.

Deus é a Verdade. O camiño da Verdade pasa por Ahimsa (non violencia). Datado en Sabarmati o 13 de marzo de 1927. Mohandas Karamchand Gandhi.

William James considera que é verdadeiro aquilo que mostra conformidade coa nosa crenza, porque é "expeditivo" en orde ás súas consecuencias prácticas, é dicir "satisfacción". Tal cousa ocorre cando a investigación chega a un destino, despois de que é "verificada". Neste sentido verdadeiro é o "útil" que merece ser conservado. Pero non ha de entenderse isto de modo material ou literal:

Cando os pragmatistas falan de verdade refírense exclusivamente a algo acerca das ideas, é dicir, á súa practicabilidade ou posibilidade de funcionamento, en tanto que cando os antipragmatistas falan de verdade queren dicir frecuentemente algo acerca dos obxectos.

James, W. The Meaning of Truth. 1909. Prefacio

Verdade como hermenéutica, diálogo e consenso

Xa desde a antigüidade así é estudada a verdade contida na comprensión dos textos ou hermenéutica. Pero no século XIX a hermenéutica adquire unha nova dimensión a partir do sentido do coñecemento que introduce Schleiermacher quen propón un sistema circular que coñecemos como o círculo hermenéutico. Cada intérprete necesita introducirse na dimensión social e a dimensión individual do autor para comprendelo.

Dilthey distingue dous ámbitos de coñecemento e de verdade; as ciencias do espírito e o sentido da verdade histórica. Para Dilthey a hermenéutica permite comprender mellor a un autor que o propio autor se entendía a si mesmo; e a unha época histórica mellor do que puideron comprendela quen viviu nela, pois a hermenéutica baséase na conciencia histórica, que conduce ao fondo da vida.

Hans-Georg Gadamer considera que a tradición e o prexuízo son elementos fundamentais do coñecemento e da interpretación dos datos, para Gadamer non todos os prexuízos son falaces xa que segundo el existen prexuízos correctos e prexuízos falsos ou sexa, doxas (opinións) a priori que son verdadeiras e outras que son falsas e hai que ter moi en conta isto cando se fala de prexuízos. A hermenéutica é “a condición para facerse as preguntas e as cuestións achega do coñecemento e a verdade”.

Para Ricoeur a comprensión necesita da mediación da interpretación. A fenomenoloxía hermenéutica substitúe o mundo natural do corpo e da cousa polo mundo cultural da linguaxe. Deste xeito a hermenéutica é capaz de poñer en cuestión a dicotomía científica entre comprensión e explicación, así como a dicotomía Ciencias da Natureza-Ciencias do Espírito. Isto fai posible o desenvolvemento dunha hermenéutica crítica e sobre as condicións desta, o que nos leva á autorreflexión que propón Habermas e a necesidade do diálogo para a crítica das ideoloxías.

Tanto a hermenéutica de Gadamer como a de Habermas opóñense á idea de razón instrumental e ás teses positivistas dunha suposta obxectividade e neutralidade do coñecemento positivo das Ciencias Naturais. Habermas propón unha hermenéutica en función das nocións de comprensión, comunicación e diálogo. O diálogo é entón un procedemento de proba e contrastación na comunicación en canto ausencia ou deformación da comunicación para o esclarecemento ou lexitimación da verdade.

Hai un lugar común que pon todas as expectativas de progreso colectivo no desenvolvemento dun coñecemento entendido a partir do modelo da exactitude tecnolóxica. Pero o certo é que a maior parte dos nosos actuais debates non viran ao redor de datos e informacións senón sobre o seu sentido e pertinencia, é dicir, acerca de como debemos interpretalos, sobre o que é desexable, xusto, lexítimo ou conveniente.

Daniel Inerarity

11 de setembro: A verdade agora.

A verdade como interese

Seguindo a Husserl, chamamos obxetivista a unha actitude que refire inxenuamente os enunciados teóricos a estados de cousas. Esta actitude considera as relacións entre magnitudes empíricas, que son representadas en enunciados teóricos, como algo que existe en si; e á vez subtráese ao marco transcendental, soamente dentro do cal se constitúe o sentido de semellantes enunciados. Non ben enténdese que estes enunciados son relativos ao sistema de referencia previamente posto con eles, a ilusión obxetivista desmoronase e deixa franco o paso á mirada cara a un interese que guía ao coñecemento. Para tres categorías de procesos de investigación déixase demostrar unha conexión específica de regras lóxico-metódicas e intereses que guían ao coñecemento. Esta é a tarefa dunha crítica da ciencia que escape ás trampas de positivismo. No exercicio das ciencias empírico-analíticas intervén un interese técnico do coñecemento; no exercicio das ciencias histórico-hermenéuticas intervén un interese práctico do coñecemento e no exercicio das ciencias orientadas cara á crítica intervén aquel interese emancipatorio do coñecemento que xa, como vimos, subxacía inconfesadamente na ontoloxía tradicional.

Habermas, op. cit. pp. 159-181. Sen subliñar no orixinal

A condición posmoderna

Na posmodernidade fúndense dúas tradicións xurdidas da Ilustración como lexitimación da verdade en metarrelatos totais:

• Friedrich Heinrich Jacobi que lexitima a verdade na crenza do transcendente en Deus e Hegel que o lexitima na filosofía e o Estado; lexitimidade que se mantén como fundamento nas ideoloxías conservadoras.
• A esquerda hegeliana do marxismo occidental, o psicanálise, o existencialismo e o estructuralismo.

A fins do século XIX tres correntes coinciden na declaración do "fin da modernidade", como triunfo da Razón, que consideran fracasou. Aquela Razón ilustrada onde o "suxeito" individual, a través do coñecemento da verdade, emanciparíase do poder da relixión, a tradición e a superstición, e alcanzaría a liberdade é declarada por ambas as tendencias como "superada"' e considerarán que o que queda é o linguaxe. A declarada "morte do suxeito", un dos fundamentos do discurso posmoderno, faise comprensible a partir da tradición hermenéutica da linguaxe e a súa expresión máis acabada a fórmula Heidegger: A linguaxe é a casa do ser e nela habita o home. Gadamer levará ata as súas últimas consecuencias que o ser é o ser da linguaxe, e Derrida considerará como definitivo que non hai nada fora do texto ("non hai pretexto que xa non sexa un texto"). Foucault critica o concepto de "verdade" xa que, segundo el entende, a "verdade" corresponde a tal ou cal determinada epísteme; por tal motivo a "verdade" é sempre a "verdade" que lexitima ao poder de quenda.

• Pola súa banda a tradición saxoa da filosofía analítica, a partir do segundo Wittgenstein, constitúese a partir da perda do referente do neopositivismo, levando ata as últimas consecuencias a crítica ao empirismo e o dado como obxecto, considerando que todo se resume no uso da linguaxe.

• Para o estructuralismo francés que recolle a herdanza esquerdista, a linguaxe constitúe o aglutinante ontolóxico, xa anunciado por Nietzsche e Heidegger así como a disolución do suxeito na herdanza marxista e o psicanálise.

Habermas nun intento "neomodernista" tenta unha reconstrución da razón na superación da "razón instrumental" (Horkheimer e a crítica marxista da Escola de Frankfurt) na construción dun diálogo común. Pero tal diálogo non supón lexitimación, sinala explicitamente Richard Rorty. Para Rorty, Wittgenstein, Heidegger, Gadamer, Foucault e Derrida, veñen coincidir no sentido da linguaxe que en definitiva conduce a un discurso nihilista. A filosofía non pode constituír un fundamento como metarrelato. Non hai lexitimación do discurso; trátase dunha conversación. Xa en 1955, Lacan ao estudar os relatos expresara que: La vérité a structure de fiction (A verdade ten estrutura de ficción) en gran medida porque entendeu que toda linguaxe humana é case sempre artificial xa que o artificial e, así logo o ficcional, é connatural ao psiquismo humano e porque adoita ser o ego de cada suxeito o que dá verosimilitude á realidade e o ego -entende Lacan- é unha instancia enganosa do psiquismo orixinada (como dispositivo de defensa e identificación) na infancia de cada suxeito.

Segue sendo a ciencia o gran argumento de autoridade no recoñecemento da verdade? Esta é a pregunta á que responde "A condición posmoderna" de Lyotard:

A pregunta, explícita ou non, exposta polo estudante profesionalista, polo Estado ou pola institución de ensino superior, xa non é é iso verdade?, senón para que serve? No contexto da mercantilización do saber, esta última pregunta, as máis das veces, significa: pódese vender? E, no contexto da argumentación do poder é eficaz? Pois a disposición dunha competencia performativa parecía que debese ser o resultado vendible nas condicións anteriormente descritas, e é eficaz por definición. O que deixa de selo é a competencia segundo outros criterios, como verdadeiro/falso, xusto/inxusto etc., e, evidentemente, a débil performatividade en xeral.

Jean-François Lyotard. A condición posmoderna. op. cit. p.94

Lyotard considera que a posmodernidade supón o "fin dos metarrelatos". É a renuncia á fundamentación da verdade. Non hai fundamento transcendente algún para a verdade: nin Deus, nin ciencia, disolvendo a clásica crenza xustificada pola razón, tal como consideraba Platón e a tradición filosófica mantivo. A razón disólvese no seu propio discurso; a verdade queda apresada na manifestación da linguaxe e na súa efectividade. A "verdade" da "razón moderna" disólvese na estrutura da linguaxe, cuxo uso non require fundamentación algunha. É o "uso" o que establece a verdade, sen necesidade de ulterior fundamento.

Daniel Bell (1960), desde posturas politicamente conservadoras, vaticinara "o fin das ideoloxías" na "sociedade postindustrial". Sinala na súa obra "As contradicións fundamentais do capitalismo", que o problema real da modernidade é a crenza. Unha situación que nos leva de volta ao nihilismo. O proceso do coñecemento como información xera unha "meritocracia" baseada na tecnoloxía e as comunicacións.

Francis Fukuyama e Jean François Revel anuncian non só "The End of History and the Last Man" (O fin da Historia e o último home) senón unha época de "pensamento único", consagración definitiva do triunfo do capitalismo liberal, tras a caída do muro de Berlín. Samuel Phillips Huntington pola súa banda considera que isto conduce a un choque de civilizacións.

Desde a esquerda, doutra banda, Fredric Jameson considera que o posmoderno significa o final da ideoloxía, do leninismo, da socialdemocracia e do estado do benestar. A cuestión así exposta hai que recoñecer que se atopa totalmente fóra de lugar no mundo actual.

Non cabe dúbida de que nos contextos concretos o criterio foi asumido polo de competencia como "saber adecuado ao concreto" por parte dos expertos. A verdade non é unha cousa, é "moitas"; non é algo pechado senón aberto; non ten un método, senón moitos; non está feita, senón faise; ou mellor devandito, constrúese.

Teorías actuais acerca da verdade

Táboa de verdade II

Unha teoría debe satisfacer dúas propiedades fundamentais:

• Describir con precisión unha extensa cadea de estruturas lingüísticas sobre a base dun modelo que conteña uns poucos elementos arbitrarios.
• Poder realizar predicións concretas acerca dos resultados de futuras estruturas lingüísticas utilizadas polos falantes.

É posible agrupar segundo caracteres e propiedades e clasificar nalgunha orde as teorías sobre a verdade?

Teoría correspondentista

A teoría correspondentista da verdade, ou teoría da verdade como correspondencia, establece que a verdade ou falsidade dunha proposición está determinada unicamente pola forma en que se relaciona co mundo, e se describe con exactitude (correspóndese con) o mundo. Segundo esta teoría, a verdade consiste nunha relación de adecuación ou concordancia entre o entendemento que coñece e o real, xunto coa expresión dunha linguaxe (linguaxe «apofántico» que chamaba Aristóteles), linguaxe propia da ciencia, que expresa a verdade do coñecemento. Con todo na actualidade, a non aceptación dun coñecemento metafísico do real, fai que esta teoría considérese referente a unha oración ou expresión lingüística que é verdadeira cando o que di é o caso.

A teoría da verdade como correspondencia é quizais a teoría da verdade máis estendida. A idea xeral remóntase polo menos a algúns dos filósofos gregos clásicos, tales como Sócrates, Platón e Aristóteles. Segundo a versión tomista da adecuación, é o intelecto o que debe adecuarse á realidade (asimetría adecuacionista): debemos pensar as cousas conforme ao que son. Así, a proposición «chove» será verdadeira se, efectivamente, chove no momento en que se profire; a proposición «Deus existe» será verdadeira se Deus existe etc. A teoría experimentou un rexurdimento a principios do século XX como reacción á teoría coherentista da verdade que sostén que a verdade ou falsidade dunha proposición está determinada pola súa relación con outras proposicións en lugar da súa relación co mundo. Por contraste, as teorías correspondentistas tentan establecer unha relación entre os pensamentos ou as proposicións por unha banda, e as cousas ou os feitos polo outro. No seu Tractatus logico-philosophicus, Ludwig Wittgenstein sostén que a linguaxe —como serie de proposicións lóxicas— é unha figura da realidade.

Teoría coherentista

A teoría coherentista da verdade, ou teoría da verdade como coherencia, é unha teoría da verdade que sostén que unha proposición é verdadeira só se é acorde co resto das proposicións do sistema do que forma parte. Así, a proposición «3 + 5 = 8» é verdadeira na medida que é coherente coas regras da matemática elemental.

Un principio dominante destas concepcións é que a verdade é sobre todo unha propiedade de sistemas de proposicións e que só se pode atribuír verdade a proposicións individuais derivativamente, de acordo coa súa coherencia co conxunto. Os teorizadores difiren principalmente en se a coherencia dá lugar a moitos sistemas verdadeiros posibles ou se só hai un sistema verdadeiro. Por tanto, en xeral a verdade require a adecuación dos elementos no sistema completo. Ideas como esta forman parte da perspectiva filosófica coñecida como holismo teorético.

En xeral considérase que a coherencia implica algo máis que a simple consistencia lóxica. Así, considérase que a completitude e a inteligibilidad dos conceptos son dous factores críticos á hora de xulgar a súa utilidade e validez. As teorías coherentistas da verdade non consideran que a coherencia e a consistencia sexan soamente factores importantes dun sistema, senón que estas propiedades deben de ser suficientes para a súa verdade.

Segundo outra versión da teoría coherentista, abandeirada especialmente por Harold Henry Joachim, a verdade é unha coherencia semántica que involucra algo máis que a consistencia lóxica. Con este punto de vista, unha proposición é verdadeira ata o extenso de que é un constituínte necesario dun todo sistematicamente coherente. Outros membros desta corrente de pensamento, como Brand Blanshard sosteñen que este todo debe ser tan interdependiente que todo elemento nel necesita, e mesmo implica, calquera outro elemento. Os expoñentes deste punto de vista inferen que a verdade máis completa é unha propiedade que só pode ter un único sistema coherente, chamado o absoluto, e que as proposicións e sistemas humanamente cogniscibles teñen un grao de verdade proporcional a canto se aproximan a este ideal.

As teorías da coherencia distinguen o pensamento dos filósofos racionalistas continentais, especialmente Spinoza, Leibniz e Hegel xunto co filósofo británico Francis Herbert Bradley. Estas teorías revitalizáronse grazas a algúns partidarios do positivismo lóxico, notablemente Otto Neurath e Carl Hempel.

Teoría do consenso

Unha teoría do consenso é calquera teoría da verdade que se refire ao concepto de consenso como parte do seu concepto de verdade. As teorías do consenso sosteñen que a verdade require un procedemento ou acordo previo, ou coñecemento previo de pautas, ou nalgunhas versións, que podería chegar a ser acordado por algún grupo específico, sendo de especial relevancia o diálogo como aprendizaxe das condicións de «igualdade de fala».

Teoría pragmática

As teorías pragmáticas da verdade afirman que unha proposición é verdadeira se resulta útil ou funciona na práctica. Así, a proposición «no verán fai calor» é verdadeira se constitúe unha boa guía para a acción, isto é, se resulta útil para calquera persoa que a considere verdadeira. Hai que entender o criterio de utilidade como unha apelación para comprobar na práctica a verdade das proposicións, sen caricaturizar a premisa básica. Se sucede tal e como a proposición indica, entón é verdadeira. Así pois, segundo a teoría da utilidade, só poderemos establecer a verdade dunha proposición cando a comprobamos na práctica. Esta esixencia non se produce na teoría da correspondencia, na que unha proposición é verdadeira se se corresponde cos feitos, aínda que estes non poidan comprobarse. Como é obvio, a comprobación dunha proposición está suxeita a certas limitacións: primeiro ha de ser verificable, e ademais a verificación non é infalible.

O papel da crenza en representar a realidade é amplamente debatido no pragmatismo. É válida unha crenza cando representa a realidade? Copiar é un (e só un) modo xenuíno de coñecemento. As disposicións de crenzas que cualifican como verdadeiras ou falsas dependen de que tan útiles sexan na investigación e na acción? É só na loita dos organismos intelixentes coa contorna que as crenzas adquiren significado? Unha crenza só vólvese verdadeira cando ten éxito nesta loita? No pragmatismo, nada práctico ou útil considérase necesariamente verdadeiro, nin nada que axude a sobrevivir soamente a curto prazo. Por exemplo, crer que o meu cónxuxe infiel é fiel pode axudarme a sentirme mellor agora, pero certamente non é útil desde unha perspectiva a máis longo prazo porque non concorda cos feitos (e por tanto non é verdade).

Teoría deflacionaria

A teoría deflacionaria da verdade é unha familia de teorías que comparten a afirmación de que as aseveracións que predican a verdade dunha proposición en realidade non lle atribúen unha propiedade chamada verdade á devandita proposición ou enunciado da mesma forma que se atribúe unha propiedade a un obxecto calquera. As teorías que sosteñen que a verdade é unha propiedade dos portadores de verdade, tal como interpretar que «algunhas mazás son vermellas» equivale a afirmar que «o vermello é unha propiedade dalgunhas mazás», chámallas teorías robustas (ou inflacionarias) da verdade.

Para tales teorías, a tarefa é explicar a natureza desa propiedade. Os criterios de verdade definen que se entende por «verdade» e axúdannos a decidir se unha proposición é verdadeira ou falsa. Hai diferentes criterios de verdade, aplicables a distintos tipos de proposicións. Tales foron tradicionalmente as teorías acerca da verdade.

Na actualidade algúns filósofos rexeitan a idea de que a verdade é un concepto robusto neste sentido. Desde este punto de vista, dicir «"2 + 2 = 4" é verdade» é non dicir máis que «2 + 2 = 4», e iso é todo o que hai para dicir acerca da verdade. Estas posicións son chamadas teorías deflacionistas da verdade (porque o concepto perdeu valor) ou tamén teorías desentrecomilladoras (para chamar a atención á mera «desaparición» das comiñas de citación en casos como o do exemplo de arriba). A preocupación máis importante destas visións é aclarar eses casos especiais onde parece que o concepto da verdade ten propiedades peculiares e interesantes.

Desde este punto de vista, a verdade non é o nome dalgunha propiedade das proposicións —algo sobre o que un podería ter unha teoría. A crenza de que a verdade é unha propiedade é só unha ilusión causada polo feito de que temos que predicar «é verdade» na nosa linguaxe. Como a gran parte dos predicados nomean propiedades, nós asumimos de forma natural que «é verdade» tamén o é. Pero, de acordo cos deflacionistas, as declaracións que parecen dicir a verdade realmente non fan máis que indicar estar de acordo coa declaración.

É común entender que a verdade é unha propiedade das proposicións verdadeiras, no mesmo sentido que rojez é unha propiedade das cousas vermellas. As afirmacións como «esa oración é verdadeira» analizaríanse como oracións de suxeito-predicado comúns e a súa verdade dependerían do tipo de concepción particular da verdade que se manexe. Esta postura da verdade denomínase «teoría inflacionaria da verdade»

Outras teorías

Artigo principal: Constructivismo (filosofía).

O constructivismo sostén que a verdade é construída por procesos individuais e sociais sen correspondencia biunívoca coas relacións coa contorna.

• O coñecemento «non se recibe pasivamente, nin a través dos sentidos, nin por medio da comunicación, senón que é construído activamente polo suxeito cognoscente».
• «A función do coñecemento é adaptativa, no sentido biolóxico do termo, tendiente cara ao axuste ou a viabilidade».
• «A cognición serve á organización do mundo experiencial do suxeito, non ao descubrimento dunha realidade ontolóxica obxectiva».
• Existe unha esixencia de socialidade, nos termos de «unha construción conceptual dos “outros”»; neste sentido, as outras subxectividades constrúense a partir do campo experiencial do individuo. Segundo esta tese, orixinada en Kant, a primeira interacción debe ser coa experiencia individual.

Partindo da definición kantiana entre fenómeno e noúmeno o coñecemento é unha construción mental. Todos os tipos de experiencia son esencialmente subxectivos, e aínda que se poidan atopar razóns para crer que a experiencia dunha persoa pode ser similar á doutra, non existe forma de saber se en realidade é a mesma.

Conclusión

Por teoría enténdese, en sentido estrito, unha entidade abstracta que constitúe unha explicación ou descrición formal dun conxunto relacionado de observacións realizadas na linguaxe natural. Unha teoría establécese sobre unha hipótese e abarca, polo xeral, determinadas regras.

Padilla Gálvez, J., op. cit. p. 74

Definicións formais de verdad

Concepto semántico de verdad

Alfred Tarski

Artigo principal: Alfred Tarski.

Alfred Tarski.

O problema: pódese presentar unha definición satisfactoria que sexa materialmente adecuada e formalmente correcta do termo verdadeiro? Tarski demostrou que a aplicación non paradoxal do concepto de verdade depende da distinción entre linguaxe obxecto e metalinguaxe.

Esta distinción permitiulle formular unha teoría semántica da verdade. Segundo Tarski, a verdade dun enunciado nunha linguaxe obxecto débese declarar sempre desde unha metalinguaxe, ou pola contra cáese en paradoxos semánticos como a paradoxo do mentireiro. Por exemplo, dada unha oración como "a neve é branca", se se quere declarar a súa verdade, débese escribir algo como o seguinte: "A neve é branca" é verdadeira.

Vese así como a oración en cuestión está a ser mencionada, non usada. Mentres a oración está expresada na linguaxe obxecto, a declaración da súa verdade faise desde a metalinguaxe (véxase Distinción entre uso e mención).

A condición de adecuación material de Tarski supón que toda teoría da verdade implica, para cada oració P da linguaxe obxecto X para o que se define a verdade, que 'P' (nome de oración) é verdadeira se e só se P (linguaxe obxecto que fala do contido semántico material de 'P', ben sexa a referencia a algo do mundo, ben sexa á súa vez, referente a outra linguaxe obxecto E).

Establécense desta forma, niveis de linguaxe no que cada nivel establece o seu contido de verdade. Cada nivel de verdade establécese mediante subíndices. Tarski enuncia unha teoría semántica da verdade como teoría formal da mesma:

Definición formal de verdade

Para unha linguaxe formal dada, construído mediante as operacións comúns do cálculo de predicados de primeira orde, que chamamos linguaxe obxecto, e asignámoslle un nivel de linguaxe L0: 'P' é verdadeiro se e só P.

A definición de "verdadeiro" adopta con referencia á linguaxe obxecto o concepto de "satisfacción". As oracións abertas son elementos da linguaxe para o que se define a verdade. Tales funcións proposicionales non son nin verdadeiras nin falsas en si mesmas, (non son proposicións) senón funcións que son satisfeitas por uns obxectos e non satisfeitas por outros. Tales funcións necesitan da interpretación dunha linguaxe que especifica os obxectos como argumentos da función que satisfán cada elemento. Unha oración pechada, como proposición, é unha función proposicional con nomes de obxectos no lugar das variables ou con variables loxicamente cuantificadas. Como proposición lóxica dita oración pode ser verdadeira ou falsa.

Tarski afirma que unha oración é verdadeira no seu nivel de linguaxe obxecto se e só se é satisfeita por todos os obxectos con que se definiu unha interpretación do seu nivel de linguaxe e falsa se non é satisfeita por ningún. Así, di Tarski: 'A neve é branca' é verdadeiro se só a neve é branca.

Observemos que tal definición de verdade responde o concepto aristotélico de verdade. Non tanto a unha Teoría de “correspondencia” que teña por suposto a identidade entre a verdade “enunciada” e a “realidade obxectiva dos feitos do mundo”, que Aristóteles afirma e que Tarski non nega senón que establece as condicións formais da linguaxe que pode manifestala.Non ten nada que ver con esa cuestión, nin a favor nin en contra, máis ben estaría a favor, na medida en que é ou sexa posible que tal identidade fose coñecida. Por iso esta definición é formal e non depende de ningún contido.

Dicir do que non é que é, ou do que é que non é, é falso, e dicir do que é que é, ou do que non é que non é, é verdadeiro.

Aristóteles. Met., T, 7, 1011 b 26-8

Desta maneira Tarski deu unha solución lóxica o famoso paradoxo do mentireiro: “Epiménides o cretense di que todos os cretenses son mentireiros”.

Paradoxo que desde a antigüidade non atopaba un posible sentido de verdade, sendo, como é, unha oración plenamente conforme ás regras da gramática. Analizando a frase segundo o esquema proposto por Tarski:

Linguaxe nivel 1: L1 Nivel de verdade 1: V1	'Epiménides o cretense di que todos os cretenses son mentireiros' é verdadeiro se e só se Epiménides o cretense di que todos os cretenses son mentireiros
Linguaxe nivel 0: L0 Nivel de verdade 0: V0	'Todos os cretenses son mentireiros' é verdadeiro se e só se todos os cretenses son mentireiros

O que a lingua escrita, doutra banda, resolve graficamente expresándoo desta forma:

Epiménides o cretense di: “Todos os cretenses son mentireiros”.

Onde aparecen claramente os dous niveis de linguaxe e o contido de verdade de cada un deles:

• O que di Epiménides
• O feito de que todos os cretenses sexan mentireiros ou non o sexan.

Saul Kripke

Artigo principal: Saul Kripke.

Kripke en 2005.

Kripke considera que a definición de Tarski é moi artificiosa e empobrece enormemente a capacidade veritativa da linguaxe ordinaria na que a xente expresa os seus pensamentos. Pretende devolver á linguaxe obxecto, no seu caso á linguaxe natural, a súa significatividade de verdadeiro.

Os filosófos tiveron suspicacias con respecto ao enfoque ortodoxo en tanto que análise das nosas intuicións. Sen dúbida a nosa linguaxe contén unha soa palabra “verdade”, e non unha secuencia de expresións distintas “verdades”, a cal se aplica a oracións de niveis máis altos. Un defensor da posición ortodoxa pode responder en contra desta obxección (no caso de que non mande a voar dunha vez por todas á linguaxe natural, como Tarski inclinábase a facelo) que a noción ordinaria de verdade é sistematicamente ambigua: o seu “nivel” nunha figuración particular determínase polo contexto da proferencia e polas intencións do que fala.

Kripke. Esbozo de una teoría de la verdad. Edición castelá, 1984, México. UNAM. p. 12

Kripke considera que a xente no seu falar diario inevitablemente usa a palabra “verdadeiro” cun significado cheo de sentido e que ten pouco que ver coa definición formal tarskiana. Tendo en conta a posibilidade das verdades necesarias a posteriori tal como as concíbe Putnam, considera que se mantén o sentido de verdade na propia linguaxe obxecto sen necesidade de recorrer a niveis diversos de linguaxes. Para iso é suficiente ter un concepto de verdade parcialmente definida, na medida en que a referencia queda fixada pola comunidade de falantes.

O mesmo que o nome propio queda fixado referencialmente polo “bautismo” e as súas sucesivas transmisións referenciais, o nome común pode quedar fixado referencialmente por un conxunto de descriptores establecidos culturalmente pola comunidade xustificando plenamente o sentido de verdade da linguaxe ordinaria.

Deste xeito a significatividade dunha oración ou o carácter de estar ben formada radica no feito de que hai circunstancias especificables baixo as cales se dan condicións de verdade determinada. Para iso só necesitamos un esquema semántico que permita manexar predicados nos que a referencia queda plenamente fixada sen ter que recorrer a predicados de esencia.

Considero que ningunha proposta incluíndo a que hei de presentar aquí sexa definitiva no sentido de fornecer a interpretación do uso ordinario de “verdadeiro” ou dar a solución aos paradoxos semánticos. Pola contra, por agora non pensei a fondo nunha xustificación detallada da proposta, nin estou seguro de cales son as áreas exactas e as limitacións da súa aplicabilidade. Espero que o modelo aquí fornecido teña dúas virtudes: primeiro que proporcione unha área rica en propiedades matemáticas e relativas á estrutura formal; segundo que estas propiedades recollan en boa medida intuicións importantes. Así pois o modelo ha de ser posto a proba pola súa fertilidade técnica. Non ten por que recoller todas as intuicións, pero espérase que recolla moitas delas.

Kripke. op. cit. p. 20

Dado un dominio non baleiro D, un predicado monádico P(x) interprétase mediante un par (S1, S2) de conxuntos de D; S1 = extensión de P(x); S2 = complementario de S1; Entón P(x) ha de ser verdadeiro dos obxectos en S1 e falso dos obxectos en S2. De non ser así P(x) sería indefinido asumindo a lóxica trivalente forte de Stephen Kleene.

Partindo dun P(x) elemental que non ten o predicado de verdadeiro, considérase un dominio D, non baleiro e significativo, no que se establecen as condicións de “verdadeiro”, “falso” ou “indefinido”.

O sentido de verdade ordinario da linguaxe iníciase nun dominio significativo da linguaxe (ser branca) e un conxunto de obxectos que fan verdadeira dita expresión lingüística, (entre eles, a neve). Á súa vez un conxunto de obxectos que a fan falsa (entre eles os corvos).

O significado da expresión “a neve é branca" ten un carácter significativo de verdade na propia linguaxe obxecto.

Da mesma forma, sendo P = ser verdadeiro e x = a neve é branca, ten significado de verdade: "A neve é branca é verdadeiro".

Pois esa expresión como un novo segmento unitario, P(x) constitúese como un novo elemento significativo da mesma linguaxe. De modo que podemos dicir no mesmo nivel da linguaxe obxecto: “a neve branca é verdadeiro, é verdadeiro” e así sucesivamente.

Certamente, como di Kripke, a análise levaría a unha serie infinita de segmentos, pero na linguaxe ordinaria non é necesarioE como di el mesmo tampouco o pretende co seu modelo como algo definitivo.

Os críticos de Kripke con todo consideran que o esquema non acaba suprimindo unha xerarquía de niveis aínda cando sexan dentro do mesma linguaxe obxecto.

Outros consideran que xorden diverxencias de contido de verdade; outros que poden aparecer paradoxos cando se produce autorreferencia da linguaxe.

Definicións particulares de filósofos

Tomé de Aquino

Definimos a verdade pola conformidade do intelecto e o real. Coñecer esta conformidade significa coñecer a verdade.

Francisco Suárez

A conformidade do coñecemento a que chamamos a súa verdade non consiste nunha semellanza entitativa; tampouco nunha semellanza da imaxe formal, porque esta non se da sen a semellanza nalgunha entidade ou forma real. Consiste, pois, en certa representación intencional, á cal se debe que o entendemento, mediante o acto ou xuízo, perciba a cousa tal como é en si. Dita conformidade é certa proporción e relación debida entre a percepción intelectual e a cousa percibida; proporción que se expresa adecuadamente con estas palabras: "a cousa coñecida é representada ou xulgada tal como é en si", na que non se compara a cousa coñecida consigo mesma tal como é en si senón que se compara o coñecemento ou xuízo do entendemento.

Malebranche

É unha verdade que 2 máis 2 son 4, ou que 2 máis 2 non son 5. E que hai aquí senón unha relación de igualdade entre 2 máis 2 e 4, ou unha relación de desigualdade entre 2 máis 2 e 5? Deste modo, as verdades non son senón relacións.

Leibniz

Hai dúas clases de verdades: as da razón e as de feito. As verdades de razón son necesarias e o seu oposto imposible; e as de feito son continxentes e o seu oposto e posible.

Hume

A verdade é de dúas clases, e consiste, ou ben no descubrimento das relacións de ideas, consideradas en canto tales, ou na conformidade das nosas ideas do obxecto coa real existencia destes.

Kant

Coñécese e presuponse a definición nominal de verdade, a saber, a conformidade do coñecemento co seu obxecto.

Hegel

A verdade e concordancia do concepto coa súa obxectividade. No xuízo comenza esta exposición do concepto e da súa obxectividade, e así o dominio da verdade.

Tipos de verdade

A verdade , abstracción personificada, lenzo de Jules Lefebvre, 1870.

Subxectiva e obxectiva

As verdades subxectivas son aquelas coas cales estamos máis intimamente familiarizados, debido a que o seu contido de verdade atopa o seu fundamento no propio suxeito que coñece e formula dita verdade. Son as verdades da propia experiencia. O subxectivismo é a teoría que considera que todas as verdades son subxectivas, é dicir, dependen do suxeito que coñece.

Ás veces considérase impropiamente como condición subxectiva o feito de que o suxeito non sexa o suxeito individual senón o suxeito transcendental kantiano. Pero nese caso se xustificaría a obxectividade do coñecemento con independencia da formulación dun suxeito individual. Nese caso falariamos dun antropocentrismo gnoseolóxico.

En contraste, as verdades obxectivas pretenden ser independentes das nosas crenzas subxectivas e gustos e o fundamento das mesmas independente do feito de ser coñecida polo suxeito individual. Tal é a pretensión da verdade científica.

Cando se recoñece que hai ou pode haber outros puntos de vista ou forma de coñecer entón máis que de subxetivismo débese falar de perspectivismo.

Relativa e absoluta

Artigos principais: Relativismo e Absoluto (filosofía).

As verdades relativas son aquelas ideas ou proposicións que unicamente son verdade en relación a algunha norma, convención ou punto de vista. Usualmente, a norma mencionada son os principios da propia cultura. Todo o mundo acorda en que a veracidade ou falsidade de algunhas ideas é relativa: Se se di que o garfo se atopa á esquerda da culler, iso depende de desde onde un estea a ver. Con todo, o relativismo é a doutrina que sinala que todas as verdades dun dominio particular (dígase moral ou estética) son desta forma, e o relativismo implica que toda verdade só é en relación á propia cultura. Por exemplo, o relativismo moral é a perspectiva que apunta a que todas as verdades son socialmente inspiradas. Algúns problemas lóxicos sobre o relativismo explícanse no artigo falacia relativista.

As verdades relativas poden ser contrastadas coas verdades absolutas ou obxectivas. Estas últimas son ideas ou proposicións que serían verdadeiras para todas as culturas e tempo. Estas ideas frecuentemente son atribuídas á mesma natureza do universo, de Deus, a natureza humana ou a algunha esencia fundamental ou significación transcendente.

O absoluto nun dominio particular do pensamento é a visión de que todas as proposicións en tal dominio son absolutamente certas ou absolutamente falsas sen restrición ou condición algunha.

O absolutismo moral é a visión de que as normas e principios morais son absolutamente, é dicir incondicionados completamente verdadeiras ou falsas para todas as culturas en todas as eras e en toda situación dada con independencia dos individuos afectados.

Ontolóxica e epistemolóxica

• Predicado dunha realidade: verdade ontolóxica.
• Predicado dun coñecemento, crenza, proposición, ou enunciado: verdade epistemolóxica.

Estas dúas formas de consideración da verdade non sempre aparecen claras no uso vulgar da palabra.

No primeiro caso úsase para distinguir unha realidade como realidade verdadeira en oposición a unha realidade “aparente”, “ilusoria” “irreal” ou “inexistente”; o que ocorre cando tomamos unha realidade por “outra”. Neste sentido afirmamos, é “ouro falso” ou “falso ouro”, parece ouro, pero non o é.

No segundo caso utilízase con referencia ao coñecemento en canto contido dunha crenza, proposición ou enunciado que pode ser “verdadeiro ou falso” segundo correspóndase ou non coa realidade que pretende expresar.

Nun sentido non crítico a verdade epistemolóxica adóitase tomar como correspondencia necesaria coa ontolóxica. Por iso é o sentido máis vulgar e corrente do que se entende por verdade.

O sentido ontolóxico constitúe o fundamento de calquera concepto de verdade, aínda que na filosofía actual este sentido da verdade valórase baixo un suposto de condicións estruturais do proceso do coñecemento e non como un contido concreto da realidade plenamente coñecida.

Con todo a posibilidade mesma do coñecemento da verdade así entendida é rexeitado polos escépticos considerando que non é posible para o coñecemento humano o coñecemento da realidade.

O máximo expoñente dunha filosofía baseada neste sentido de verdade ontolóxica é Platón. Os cristiáns e escolásticos atoparon a solución situando esa verdade no mesmo coñecemento divino, pois o coñecemento de Deus é un acto creador pois en Deus coñecemento e realidade coinciden; en cambio os conceptos humanos son entes de razón con fundamento na cousa'.Os escolásticos afirmaban que o “ente” posuía a calidade da súa propia verdade. Omne ens est verum, con independencia do seu ser ou non ser coñecido.

Os racionalistas e idealistas, Descartes, Spinoza, Leibniz, Hegel, e Russell ou Ludwig Wittgenstein nun determinado momento do seu pensamento pensaron tamén así: todas as verdades, en último termo, han de ser verdades de razón para Deus onde alcanzan o seu carácter absoluto. Ben se entenda por Deus un Ser transcendente, ben sexa entendido nun sentido panteísta identificado coa natureza ou o espírito ou a humanidade ou a ciencia.

O empirismo puro, pola contra, pensa que todo coñecemento é verdade de feito relativa á realidade “coñecida” pola experiencia, e non é posible o coñecemento metafísico como nos escépticos.

Na actualidade, dada a valoración que se ten da posibilidade dun coñecemento metafísico da “realidade en canto tal” este concepto non adoita ser tido moito en conta.

A verdade lóxica, (hoxe día máis ben denomínase "epistemolóxica"), como coñecemento de verdade obxectiva atopa o seu máximo expoñente na verdade científica. Hoxe é máis propio denominala verdade epistemolóxica, a fin de evitar a confusión co sentido lóxico-formal característico da lóxica formal.

A filosofía na actualidade considera a verdade científica como tendencia que se dirixe a un horizonte aberto de experiencia superior á mera conciencia; nun proceso de achegamento permanente cara ao coñecemento do real.

O que deixa o ámbito da verdade aberto a outros tipos de coñecementos verdadeiros non sometidos estritamente ao ámbito e ao método científico.

Material e formal

A verdade formal enténdese só no sentido de verdade lóxica, como tautoloxía, que non fala do mundo. A verdade material, epistemolóxica, pola súa banda, ten un contido cuxo referente é do mundo; no suposto, por outra banda, de que dita verdade pretende ter a súa referente na verdade ontolóxica; dita relación de referencia non é directa e dificilmente alcanzable ao coñecemento a posteriori da experiencia, pois non aparece unha relación sen máis evidente; tal é o esforzo da investigación científica. Na conciencia non crítica ou vulgar consideramos e adoita manterse unha identidade tal cal entre o real e a realidade en tanto que coñecida, pois tal distinción non é útil na vida ordinaria.

A verdade formal establécese entre o contido significativo de verdade dunha expresión lingüística concreta (ou dun discurso ou dunha obra completa) e a estrutura da proposición ou conxunto de proposicións en que se resolve dita expresión lingüística como linguaxe formalizada, analizada segundo un sistema ou cálculo lóxico.

Consideremos o contido de verdade da frase seguinte: «Se todos os elefantes teñen ás e todos os seres alados voan, entón os elefantes voan». O contido da frase como discurso, respecto a a verdade do seu contido significativo no mundo, é claramente falso. Este discurso en canto ao seu contido material, é falso. A súa verdade material é falsa.

Con todo en canto á súa forma ou estrutura lóxica, é unha verdade non só respecto a este discurso concreto senón que todo discurso que manteña a mesma forma ou estrutura lóxica será sempre e necesariamente loxicamente verdadeiro. A súa forma lóxica fai verdadeiro o discurso neste sentido. A súa verdade formal é verdade.

Verdade moral

Véxase tamén: Realismo moral.

É a concordancia entre o que se di e manifesta coa palabra ou coa acción respecto a a crenza no que é verdadeiro. O seu contrario non é o falso ou o erro senón a mentira.

A súa manifestación é unha virtude moral, isto é: ser veraz, dicir, usar ou profesar sempre a verdade.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Ferrater Mora, J. (1984): Diccionario de Filosofía (4 volumes). Barcelona: Alianza Diccionarios. ISBN 84-206-5299-7
• Habermas, J. (1984): Ciencia y técnica como "ideología". Madrid: Tecnos. ISBN 84-309-1031-X
• Habermas, J. (2001): Acción comunicativa y razón sin trascendencia. Barcelona: Paidos. ISBN 84-493-1308-2
• Heidegger, M. (2004): Lógica. La pregunta por la verdad . Madrid: Alianza. ISBN 9788420645971
• Heidegger, M. (2007): De la esencia de la verdad . Barcelona: Herder. ISBN 9788425424892
• Honderich, Ted (Ed.) (2001): Diccionario Oxford de Filosofía. Madrid: Anaya. ISBN 84-309-3699-8
• Kant, E. (1978): Crítica de la Razón Pura. Madrid: Alfaguara. ISBN 84-204-0407-1
• Lyotard, J. F. (1984): La condición posmoderna. Madrid: Cátedra. ISBN 84-376-0466-4
• Ortega y Gasset, J. (1976): El tema de nuestro tiempo. La doctrina del punto de vista. Madrid: Revista de Occidente. El Arquero. ISBN 84-292-1009-1
• Padilla Gálvez, J. (2007): Verdad y demostración. Madrid: Plaza y Valdés. ISBN 978-84-96780-19-4
• Popper, K. (1984): La miseria del hisotoricismo. Madrid: Alianza. Taurus. ISBN 84-206-1477-7
• Popper, K. (1984): Sociedad abierta, universo abierto. Conversación con Franz Kreuzer. Madrid: Tecnos. ISBN 84-309-1105-7
• Putnam, H. (1988): Razón, verdad e historia. Madrid: Tecnos. ISBN 84-309-1577-X
• Zubiri, X. (1963): Naturaleza, Historia, Dios. Madrid: Editora Nacional.
• Zubiri, X. (1999): El hombre y la verdad . Madrid: Alianza Editorial / Fundación Xavier Zubiri. ISBN 978-84-206-9058-2

Ligazóns externas

• William Merçay Teoría de la verdad simplificada (en castelán)
• La concepción semántica de la verdad Arquivado 05 de febreiro de 2007 en Wayback Machine. - Por Alfred Tarski. (en castelán)
• Veracidad, por Dietrich y Alice von Hildebrand, y Sentido de la verdad, por Julián Marías (en castelán)
• [1] - Pragmatismo, empirismo y representaciones. Una propuesta acerca del papel epistémico de la experiencia. Daniel Kalpokas (en castelán)
• Filosofía y verdad en Ortega - Por Pedro José Chamizo Domínguez. (en castelán)
• Hermenéutica y verdad teológica - Por Joaquín Silva Soler. (en castelán)
• Lógica y verdad en la fenomenología de Heidegger y Husserl Arquivado 15 de xaneiro de 2007 en Wayback Machine. - Por Friedich-Wilhelm Von Herrmann. (en castelán)
• Verdad y perspectiva y otros temas orteguianos - Entrevista a Julián Marías por Violeta Medina. (en castelán)
• Doce tesis acerca de la verdad. Heidegger Arquivado 23 de setembro de 2011 en Wayback Machine. - Por Jorge Acevedo Guerra. (en castelán)
• http://www.philosophia.cl/articulos/concepto_dialogico_de_verdad.pdf Arquivado 24 de xaneiro de 2009 en Wayback Machine. (en castelán)