Ensayo Final K'ispiña Dayana y Estefani
Ensayo Final K'ispiña Dayana y Estefani
Ensayo Final K'ispiña Dayana y Estefani
MAMA YACHAYWASI
Ururu- Qullasuyu
“K’ISPIÑA, MANA MIKHUNALLACHU, JUK KHUSKACHAKUY LLAMK’ARIY
UNANCHAJINA”
RIQSICHIY
Unay pachapi jatun tatakunanchik chawchu ranuta puquchiq kanku (kinuwa, kañawa) yawar
masinta mikhuchinankupaq, kay puquykunamanta imaymana mukhunata ruwanku,
imaraykuchus chakrapi llamk’anankupaq achkha kallpayuq kananku karqa, chayrayku sumaq
mikhusqa kananku karqa, k’ispiñaqa juk mikhuna.
Kay llamk’aypi riqsichisunchik k’ispiñamanta, Ururu llaqta Caracollo jatun ayllu Jank’o Chullpa
ayllupi imaynatachus wakichinku, nakunanta aswanpis chanin yupantawan
yachaykawsanintawan.
PHASKARAY
● ¿IMATAQ K’ISPIÑA?
Mama Gomez, Teresa (Gomez, 2023) ñiwanchik: Wawa kachkaptiy yuyakuna awkillay
k’ispiñatajina sultanatawan paqarinpi mikhuchiwaq, mamay awkillaywan k’ispiñata papa
allayman apaq kanku, masarawan chayqa quqawin karqa.
● ¿IMAMANTA RUWASQA?
Anchayupa nakunanqa kinuwa jak’u. Mama Damiana Fernandez (Fernandez, 2023)
ñiwanchik: “Jank’o Chullpa ayllupi ruwakipasqa k’ispiñaqa “misk’i kinuwamanta” wakichikun,
chay kinuwaqa kay jallp’akunallapi puqun, misk’i kinuwaqa yuraqtaq juch’uytaq, mana achkha
yakumanta mayllakuchu, nitaq jank’anachu, imaraykuchus misk’i mana jayachu, wakin
kinuwa jinachu, chayrayku k’ispiñaqa kay chiqamanta wakjina”. Kay wakichiyman waq
nakunata churakun misk’ita, kachita, uywa wirata ima.
● WAKICHIY
- K’ISPIÑA WAKICHIY
K'ispiñata wakichinapaqqa ñawpaqta juk p’uylu yakuta t’impuchina, chaymantataq yakuman
khuchkan wislla kachita churana qaywina. Chaymanta juk mathipi juk kilu kinuwa jak’uta
churana, juk wislla, kuchkanniyuq wirawan yapaykuna. Mana misk’ita churakunchu,
imaraykuchus mana nistakunchu, imaraykuchus misk’i kinuwaqa mana khuskanchachu.
Kinuwa chhapunata sumaqta chhapuna. Juq’u maki t’aqllawan ñat’una, sayt’u rikch’ayniyuq
kanankama mat’inchik.
Chayananpaq juk t’uru mankayuq kananchik tiyan, maypichus iskay llamt’a k’allmata
ukhunman chakachina, patanman ichhuta churana, pata nivel ñisqakama, mankapi yakuta
churana. Ichhu pataman k'ispiñakunata churakun chawpinpitaq juk papata churana, chayqa
juk yachanapaqjina, papata chayaptin k'ispiñaqa chayasqa kanqa. Yakuta t’impunanta saqina
chay wapsiywan chayachikun.
Mama Damiana Fernandez (jatun mamay), pusaq watayuq kachkaptiy, k'ispiñata wakichiyta
yachachiwarqa, pay q’unchata jap’ichisaptin, willawarqa jatun tatan Sebastián Fernández,
kay misk’i mikhunata wayk’uyta yachachirqa, chaymantataq imayna wakichikun willaspa,
Chaco awqanakuyman aswan yari mikhuykunatajina aparqanku. k'ispiñata achkha chhika
yupakunata wayk’uq kanku, ch’akichispa jatun wayaqa kutamakunapi apaq kanku,
imaraykuchus kay mikhunaqa mana waqaychanata mistachu, achkha kallpatataq quwanchik.
“Jank’o Chullpa” ayllupi, tukuy yawarmasi k’ispiñata wakichinku, jatun mamay kinuwata
mayllan, chaykama awkillay kinuwata sarun, jatun taytay kinuwata kutan, tukuy yawarmasi
kinuwata chhapunku, chaymanta wawakunaman jaywanku, k'ispiña japt’aykunata
ruwanankupaq. Aylluypi k’ispiñaqa yawar masi khuskachayta, juñunakuta, aynita ima
unanchan.
TUKUCHAYNIN
K'ispiñaqa juk mikhuna wakiychininqa ñawpa yachay, ñuqayku jamuq pachapi yachachiqjina,
kay yachayta juch’uy wawakunaman yachachiykuman, qhali mikhunamanta yachachispa,
kinuwap allillinnita rikhuchispa, k’ispiñata wakichispa, wawakunap yachayninkuta
kallpachasunman, yupaykunapi, chhika yupakunapi, kikillantaq ñañu kuyuchiyta
mayt’urasayku, k’ispiñata k’apispa, kay tukuyta wawakuna ñawpa yachaykunata
chaninchanankupaq sunqunchakunankupaq ima.
TAPURISQA P’ANQAKUNA
quinua. Tiene una base rugosa, misma que limpia la quinua por el frotamiento.
nutrientes, las vitaminas, las calorías y demás componentes necesarios para tener un
rendimiento óptimo a lo largo del día.
nuestras comunidades.
cocido a vapor.
● P’UYLU: Litro.
● MISK’I MUKHUNA: Bocadillo.
● WISLLA: Cuchara.
● QAYWIY: Diluir.
● ÑATUY: Apretar.
LANTHIKUNA
Misk’i Kinuwa
K’ispiña wakichiy (yakuta t’impuchina, kachita, kinuwa jakuta wislla ima chhapuna.
Kinuwa chhapunata. K’ispiña ñatun
PREGUNTAS DE LA ENTREVISTA:
1. Imataq sutiyki? ¿Cuál es su nombre?
SITUACIÓN OBSERVADA:
OBJETIVO:
CONCLUSIÓN:
La k’ispiña en la comunidad es muy peculiar, puesto que el tipo de quinua que se emplea
para su elaboración es producido en el lugar y muy poco accesible de poder encontrar
en otros lugares.
Firma estudiante
TAPUNAPAQ QILLQA
K’ISPIÑAMANTA
FICHA DE ENTREVISTA
DE LA K’ISPIÑA
PREGUNTAS DE LA ENTREVISTA:
Firma estudiante 2
Firma estudiante 1
DIARIO DE CAMPO Nro. 2
SITUACIÓN OBSERVADA:
OBJETIVO:
CONCLUSIÓN:
El tema abordado ha sido conversado muy superficialmente ya que como mi abuela era
niña mucho no se acuerda, sin embargo ayudo de gran manera esta entrevista.
Firma investigador / a
MAPA PARLANTE
Municipio: Caracollo
Departamento: Oruro