Sri Lanka

Sri Lanka, izen ofiziala Sri Lankako Errepublika Sozialista Demokratikoa (sinhalaz: Sri Lanka Prajathanthrika Samajavadi Jasnarajaya), Hegoaldeko Asiako uharte-estatua da, Indiako ozeanoan kokatua, Palk itsasarteak Indiatik bereizia. Antzinako izena, Britainiar Inperioaren menpe zegoenean, Zeilan zen (ingelesez: Ceylon).

Sri Lankako Errepublika Sozialista Demokratikoa
ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතාන්ත්‍රික සමාජවාදී ජනරජය இலங்கை ஜனநாயக சமத்துவ குடியரசு Sri Lanka இலங்கை
Ereserkia: Sri Lanka Matha
Sri Lankako bandera Emblem of Sri Lanka (en)
Geografia
Hiriburua	Sri Jayewardenepura Kotte eta Kolonbo 6°54′0″N 79°54′59″E
Azalera	65.610 km² (121.) Ura %1,3
Punturik altuena	Pidurutalagala (2.524 m)
Punturik sakonena	Indiako ozeanoa (0 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	India
Administrazioa
Sri Lankako presidentea	Anura Kumara Dissanayaka
Legebiltzarra	Parliament of Sri Lanka (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ASEAN eskualde foruma Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation (en) Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Commonwealth Garapeneko Asiako Bankua International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	21.444.000
Dentsitatea	326,84 bizt/km² (24.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Sinhala Tamilera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Sinhala, Sri Lankan Creole Malay (en) , Vedda (en) , Sri Lankan Sign Language (en) eta Tamilera
Erlijioa	budismo, hinduismo, islam eta kristautasun
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	436.411 (2011)
Alfabetizazioa	% 91,9 (2017)
Bizi-itxaropena	77,75 (2021)
Giniren koefizientea	39,3 (2016)
Giza garapen indizea	0,782 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	87.174.682.200,432 $ (2017)
BPG per capita	4.073 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	275.824.969.701 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	12.862,571 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	4,3 % (2016)
Erreserbak	7.959.047.614 $ (2017)
Inflazioa	4,5 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1972ko maiatzaren 22a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+94
ISO 3166-1 alpha-2	LK
ISO 3166-1 alpha-3	LKA
Ordu eremua	ikusi UTC+05:30 : Asia/Colombo (en)
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.AC power plugs and sockets: British and related types (en) , BS 546 (en) eta BS 1363 (en)
Internet domeinua	.lk eta .இலங்கை
gov.lk…

Hizkuntza ofizialak tamilera eta sinhala dira, biak maila berekoak, nahiz eta bigarrenak nagusitasun argia izan biztanleriaren % 85 inguruk hitz egiten baitu. Ingelesa ohiko hizkuntza da administrazioan eta turismo ekipamenduetan. Administrazio hiriburua Sri Jayawardenapura-Kotte (Kotte) da, nahiz eta hiri garrantzitsuena, handiena eta hiriburu ekonomikoa Kolonbo izan. Beste hiri nagusiak Dehiwala-Mount Lavinia, Moratuwa eta Jaffna dira.

Egun estatu burujabea bada ere, Sri Lankako historia kolonizazioarekin lotu behar da. Etengabeko konkistak pairatu dituen herrialdea da Sri Lanka. 1948an, berriz, Bigarren Mundu Gerra pasa eta gero, deskolonizazioan burujabetza eskuratu zuen. Orduan, Sri Lanka izeneko estatua jaio zen.

Geografia

Sri Lanka satelite irudian

Sri Lanka Indiako ozeanoan kokatua dago, Indiatik 50 kilometrora eta Palk itsasarteak banandua. Hala ere, ia bat egiten dute Adamen Zubia deritzon hondarrezko uharte katea dela-eta. Rama jainkoak eraiki omen zuen zubi hau, mitologia hinduaren arabera. Badirudi, aspaldi kontinentea eta uhartea lotzen zituen istmoa zela, 1480 inguruan zikloi batek suntsitua.

Sri Lankako uharteak 440 km luze eta 200 zabal den arrautza baten itxura du. Lau alderdi nagusi bereiz daitezke. Erdialdeko lurralde menditsua, batez besteko 1.500 m dituena, mendi garaiez, goi-ordokiez, arroila estuez eta ibar sakonez osatua da; ia uhartearen erdi-erdian du mendirik garaiena: Pidurutalagala (2.524 m). Hego-mendebala ere menditsua da. Ekialdea laua da, baina tarteka muinoak ditu. Iparraldea lur emankorreko ordoki zabal bat da, eta iparralderen Jaffnako penintsula dago, koralezko itsas-hautsiez osatua. Sri Lankako uharteak ibai txiki asko ditu, erdialdeko mendietatik gurpil bateko erradioen antzera sortzen direnak; guztietan luzeenak, Mahaweli Ganga ibaiak, 329 km ditu.

Klima

Bertako klima tropikal hezea da. Batez besteko tenperaturak 16 °C (Nuwara Eliya, erdialdean, 1.990 m) eta 32 °C (Trincomalee, hego-ekialdean) arteko tartean daude. Herrialde osoa kontuan hartuz, urteko batez besteko tenperatura 28 °C da. Urtarrila da hil freskoena, maiatza beroena eta montzoi garaiaren hasiera. Euria urte sasoi bakar batera mugatzen da, hego-mendebaleko montzoiak baitakar gehiena, maiatzetik urrira: 5.000 mm hego-mendebalean, eta 1.000 mm, gehienez ere, ipar-ekialdean.

Landaredia

Hego-mendebaldean baso tropikal trinkoa hazten da, ipar-ekialdean hosto iraunkorreko basoak daude (ebanoa eta kaoba), zuhaixka arantzadunak ipar-mendebalean eta hego-ekialdean, eta sabanako moduko belardiak ekialdean.

Gizartea

Sri Lankako etnien banaketa geografikoa. Berrian argitaratutako infografia.

Sri Lankako biztanleen artean, zingalesek osatzen dute etnia nagusia, biztanleria osoaren % 70 baino gehiago hartzen baitute. Uhartean bizi diren beste etnia nagusiak tamilak eta arabiar itsasketarien ondorengo mairu edo musulmanak dira. Etnien banaketa zehatza hau da: zingalesak, % 74; tamilak, % 18,2; Sri Lankako mairuak, % 7,1; besteak, % 0,7. Tamilak gutxiengo izan arren, eragin politiko handia dute. Independentzia lortu zenetik ugariak izan dira gehiengo sinhalaren eta gutxiengo tamilaren arteko tentsioak. Bando bateko zein besteko milaka pertsona hil dira gerra etniko luzean. 2001. urtean su etena sinatu zen. Ordutik, behin betiko bake hitzarmena finkatzen diraute. Erlijio banaketa hau da: budismoa, % 69,3; hinduismoa, % 15,5; islama, % 7,6; kristaua, % 7,5; besteak, % 0,1. Kolonizazioaren ondorioz, ingelesa populazioaren %80k hitz egiten du.

Sri Lankako biztanleriak oso ugaltze bizkorra izan du XX. mendean zehar, eta gobernuak jaiotza kopurua murrizteko neurriak hartu zituen 1970etik aurrera. Uharteak biztanle dentsitate handia du (262 km²-ko), eta toki jendetsuena hego-mendebaldeko kostaldea da; biztanleriaren laurden bat baino gehiago hirietan bizi da. Bertan daude Sri Lankako industria eta zerbitzu nagusiak. Osasun arazo nagusiak filariasia, malaria, tuberkulosia eta elikadura urritasunetik eratorritako eritasunak dira. Biztanleen batez besteko bizi itxaropena 69 urtekoa da gizonezkoentzat eta 75 urtekoa emakumezkoentzat, inguruko herrialde askokoa baino handiagoa. Irakaskuntza doakoa da maila guztietan, eta nahitaezkoa 5-13 urte bitartekoentzat. Sri Lankako 15 urtetik gorako biztanleen artean, gizonezkoen % 91 eta emakumezkoen % 81 alfabetatuak daude.

Gerra zibilaren eragina gizartean

Gaur egun, 21 milioi biztanle inguru ditu Sri Lankak. Horietatik %82 dira zingalesak, eta %9 inguru tamilak. Gerra zibilaren aurretik, %74 ziren zingalesak, eta %18 tamilak. Horrek uhartea utzi duen tamil kopuruaren handia erakusten du. Ipar-ekialdean bizi dira nagusiki tamilak.

Historia

Sri Lankako txanpona (I. mendea)

Dirudienez, uharteko lehen biztanleak Asiako hegoaldetik joandako proto-australiarrak ziren. K.a. V. mende inguruan, Indiako iparraldeko indoeuroparrak iritsi ziren uhartera, eta han bizi zirenekin batera, gaur egungo zingales etniaren oinarria osatu zuten. Askoz geroago, K.o. lehen mendeetatik aurrera, Indiako hegoaldeko tamilak iritsi ziren, eta gehienak iparraldean finkatu ziren. K.a. III. mendean, budismoa uhartera sartu zen ezkero, Anuradhapura hiria garrantzi handiko politika eta erlijio gune bilakatu zen, Zeilan (Sri Lanka uhartearen lehengo izena) osoa menderatu zuena X. mendea arte. Aipagarri da zingalesek sortu zuten ureztapen sistema, antzinateko aurreratuenetakotzat hartzen baita. 993. urtean, Indiako hegoaldeko cola herriak hartu zuen uhartea, baina, 1070. urtean, Vijayabahu printzeak zingalesei itzuli zien atzera. Vijayabahuk Polonnaruva hirian ezarri zuen hiriburua (1070-1200). XIII. mendetik aurrera, tamilek gero eta esku handiagoa zuten iparraldean, eta zingalesak hegoaldeko eremu hezeetara joan ziren bitartean, Indiako hegoaldeko dinastia batek tamilen erreinua sortu zuen XIV. mendean. Tamil gehienak Jaffanako penintsulan elkartu ziren. Harrezkero, zingalesak eta tamilak bananduak daude. Bestalde, XIII, XIV, eta XV. mendeetan, indiarrak, txinatarrak eta malaysiarrak ere uhartean sartu ziren.

Sri Lankako erljio nagusia budismoa da. Irudian, hango Buda estatua bat.

XVI. mendetik, merkatari portugaldarrek eta holandarrek portuak ezarri zituzten kostan, Zetaren Bidean geldialdia egiteko aparteko tokia zen eta. Halaber, europarrek kosta kontrolatzen zuten bitartean, lurraldearen barrualdea independente mantendu zen. Zehatzago, 1505etik aurrera, portugaldarrak Zeilango kostaldean finkatu ziren, eta uharteko erregeen arteko liskarrez baliatuz, eta beren babespekoei erregetza lortzen lagunduz, XVII. mendearen hasierarako uharte gehiena mendean zuten. Zingalesek erreinu burujabe bat sortu zuten Kandy hirian. Kandyko erreinuak deituta, holandarrek uhartetik kanpora egotzi zituzten portugaldarrak; Zeilan Sortaldeko Indietako Konpainia Holandarraren mendean geratu zen 1796 arte. Izan ere, Britainia Handiak 1796an uhartea eta 1802an Kandyko erreinua hartu zituen, eta horrenbestez, 1802an, Zeilan britainiar kolonia bilakatu zen, Ceylon izenarekin. Ceylonek Indiako malko esapidea hartu zuen, Indiarenganako hurbiltasuna zela eta. Britainiarrek Indiako hegoaldeko tamilak ekarrarazi zituzten kafe sailetan lan egitera; eta 1830etik aurrera, uharteko ekonomia kafearen ekoizpenean oinarritu zen. Baina gaitz batek kafe-sailak galdu zituen, eta 1880an tea lantzen hasi ziren, oso emaitza onekin; handik gutxira, tea Zeilango diru-iturri nagusia zen. Bien bitartean, XX. mendearen lehen urteetan, zeilandar abertzaletasuna indarrez hazi eta hedatu zen erlijioan, gizartean eta irakaskuntzan. 1919an Zeilango Nazio Kongresua sortu zen, zingalesak eta tamilak batzen zituen alderdi nazionalista. Zeilanek, britainiarren mendean, gero eta autonomia handiagoa izan zuen, eta 1947an burujabetasuna lortu zuen, Commonwealth erakundearen barruan.

Burujabetasuna

Zeilango gobernua Alderdi Nazional Batua (ANB) kontserbadorearen mendean egon zen 1948tik 1956ra. Bien bitartean, elite anglofonoaren aurkako higikunde bat, budismoaren jarraitzaileek sustatuta, funtzionario eta salerosle tamilen aurka hedatu zen. 1956-65 bitartean, berriz, zingales abertzaletasunean oinarritua zegoen Sri Lankako Askatasunaren Alderdiak (SLAA) gobernatu zuen herrialdea, ezkerreko alderdi batzuen laguntzaz. Tamilen eta zingalesen arteko istiluek (1956, 1958) Bandaranaike Lehen ministroak agindu zituen erreformak gauzatzea galarazi zuten. 1959an Bandaranaike hil zuten, eta 1960ko hauteskundeen ondoren, haren alargunak, Sirimavo Bandaranaikek, hartu zuen senarraren tokia. 1965ean, ANBko D. Senanayake-k eta, 1970an, SLAAko S. Bandaranaike-k lortu zuten ostera aginpidea. 1972an onartutako konstituzioaren bidez Zeilan Sri Lankako errepublika bilakatu zen. 1977an, ANBk eskuratu zuen berriz aginpidea; hurrengo urtean onartutako konstituzioak aginpide osoa eman zion lehendakariari, eta Sri Lanka errepublika sozialista demokratiko bihurtu zen; ezkerrarentzat eta tamilentzat, erabaki hura diktadura bideratzeko lehen urratsa baino ez zen. Jayawardene lehendakari eta R. Premadasa lehen ministro hautatu zituzten. Harrezkero, Sri Lankako arazo nagusia herrialdearen batasuna arriskuan jartzen duen zingales gehiengoaren eta tamil gutxiengoaren arteko tirabirak dira, eta gobernuaren helburu nagusia uharteko iparraldeko eta ekialdeko probintzien federazioa nahi duten tamilen talde armatua menderatzea izan da. Izan ere, 1977an sortu zen Tigre tamilak talde armatuaren eta gudarostearen arteko borroketan milaka pertsona hil dira. Baina borroka armatuaren arazoari oinarrizko eskubideen murrizpenetatik eratorritakoak gehitu behar zaizkio: etxeratze deiak eta salbuespen egoerak, hedabideen zentsura, muturretako alderdien debekua, terrorismoaren aurkako legedi gogorra.

Sakontzeko, irakurri: «Sri Lankako gerra zibila»

1983. urtetik aurrera Sri Lanka sinhalarren eta tamilen arteko borroken itzalean bizi da. Liberation Tigers of Tamil Eelam (LTTE) tamil taldeak atzerriko laguntza zuen, Indiako Tamil Nadu estatukoa batez ere, eta gobernuaren gudarosteari egin behar zien aurre. Biztanle tamilak gudarostean esku hartzera behartzen zituen tamil gudarosteak eta, horren ondorioz, tamil gazte askok mendebaldera edo India hegoaldera egin zuten ihes. Sinhalar gudarosteak, ikusirik ezin ziela tamilei aurre egin, laguntza eskatu behar izan zion Indiari. Hala, Indiak soldaduak bidali zituen Sri Lankara. Baina hura porrot izugarria izan zen Indiarentzat eta 1990ean, azkenik, Sri Lankatik soldaduak erretiratzea erabaki zuen. Tamilen higikunde separatista, ordea, ez zen bakarra Sri Lankan: Janata Vimukhti Peramuna (JVP) ezkerraldeko taldeak atentatu gogorrak egin zituen estatuaren aurka. Gobernuaren zapalkuntza odoltsuak, ordea, higikunde horren amaiera ekarri zuen. R. Premadasa lehendakaria saiatu zen tamilen arazoari amaiera ematen, baina lortu zuen su-etena laburregia izan zen, eta borrokak areago gogortu ziren; jende askok alde egin zuen Sri Lankatik, eta milaka lagun hil ziren. 1993an R. Premadasa lehendakaria hil zuten. 1994ko hauteskundeetan Chandrika Kumaratunga irten zen garaile (Herri Aliantzako buruzagi eta Sirimavo Bandaranaikeren alaba). Lehen ministro izendatu zuten eta berehala saiatu zen LTTE taldearekin elkarrizketak egiten. Urte horretan bertan, Sri Lankako presidente hautatu zuten Kumaratunga. Presidente berriak bi bideri ekin zien: batetik, operazio militar handiak antolatu zituen, eta bestetik, konstituzioa berritu zuen tamilei autonomia handiagoa emateko. Baina, tamilek turismo gune nagusietan bonbak jarriz erantzun zioten presidentearen eskakizunari. 1998an larrialdi egoera ezarri zen herrialde osoan, eta atzerritar inbertsioak koloka larrian egon ziren. Gizarte egoera larriagotu egin zen; prostituzioan aritzen zirenen herena adin txikikoek hartzen zuten, Nazio Batuen arabera. Gobernuak hainbat saio egin bazituen ere elkarrizketetan hasteko, gerra zibila gogortu egin zen bi alderdien aldetik. Estimazioen arabera, 50.000 lagun hil dira gerra hasi zenetik. 2002. urtearen hasieran, gobernuak eta gerrillak su-eten bat hitzartu zuten, norvegiar diplomatikoen bitartekaritzaz; hitzarmen horrek tirabira handiak izan zituen, hainbatetan hautsi eta berretsi zelako. 2004ko abenduan, Indiako ozeano osoa astindu zuen tsunami izugarri batek txikizio handia egin zuen Sri Lankan eta dena berreraiki beharrak geroratu egin zituen pixka batean gobernuaren eta gerrillaren arteko tirabirak. 2005eko hauteskundeetan, Mahinda Rajapaksa aukeratu zuten lehendakari. 2006an, gerrillaren atentatu mordo batek amaiera eman zion bake hitzarmenari eta milaka hildako, iheslari eta kaltedun eragin zituen. 2009. urtearen hasieran, armadak sekulako erasoa jo zuen LTTEren aurka, gerrillariak gogor zanpatu eta ia garaitua zuen gerrilla.

2015eko abenduaren 8an, presidentetzarako hauteskundeak egin zituzten Sri Lankan. Maithripala Sirisena hautatu zuten presidente, botoen % 51,3 eskuratuta eta Mahinda Rajapaksak galdu egin zuen.

Administrazioa eta gobernua

Sri Lanka Errepublika Independente Sozialista da. Hiriburuak Kolonbo (administrazioa) eta Kotte edo Sri Jayewardenepura Kotte (legebiltzarra) dira.

Demokrazia tradiziorik luzeena duen estatu ez mendebaldarra da. Sistema presidentzialaren eta parlamentarioaren arteko nahasketa da sistema politikoa. Presidenteak botere legegilea eta militarra ditu. Nazioarteko harremanei dagokienean, Sri Lanka NBEren eta ez-alienatuen mugimenduaren partaide da, baita Asiako estatuen Tratatuaren kide ere.

Ekonomia

Sri Lankak merkataritza libreko ekonomia du, baina estatuak esku handia du sektore askotan. Ekonomiaren jarduera sendoenak nekazaritza, zerbitzuak eta industria arina dira. Arroza da lantzen den gai nagusia, eta orobat da bertakoen oinarrizko elikagaia. Sri Lanka munduko laugarren herrialde te ekoizlea da. Baina te, koko eta kautxu sailen nazionalizazioa ez da ondo administratu, eta etekinak lehiakideenak baino askoz ere apalagoak izan dira; gai horien esportazioa % 95eko zen 1970ean eta % 31ra besterik ez zen iritsi 1991n. Industriari dagokionez, asko hazi da Sri Lankako industria, eta BPGren laurdena osatzen du. Ehungintza eta jantzigintza dira industria nagusiak. Azpiegiturak nahiko aurreratuak daude eta barne merkataritza egokia da, baina hornikuntza elektrikoei dagokionez, herrialdea nahiko atzeratuta gelditu da. Energia hidroelektrikoak, meteorologiaren mende, erabiltzen den energiaren herena hartzen du. Turismoa asko jaitsi da gorabehera politikoak direla-eta. Gerratik ihesi joan diren tamilak eta Persiako golkoko herrialdeetara joan direnek bidaltzen duten dirua garrantzizko diru iturria da Sri Lankan. Bestalde, Sri Lankak atzerriko inbertsioak erakartzen jakin izan du. Dena dela, atzerriko zorra hazi egin da; politika ahultasunak hazkunde ekonomikoa geldiarazi du, eta, oro har, munduko burtsen gorabeheren mende dago oraindik.

Hiri nagusien inguruan (Kolonbo eta Kandy) bigarren sektorea da nagusi. Ekonomiak urteko % 5,3ko hazkundea metatzen du. Egun mundu mailako merkataritza harremanen barruan dago. NBEk munduko estatu guztien artean eginiko Giza Garapenaren Indizeak 0,751 markatzen du, eta 93. postuan dago. Gizarte-adierazle hori hiru parametroetan oinarritzen da: haurren eskolatze tasa, bizi itxaropena eta BPG per capitaren arteko batez bestekoa. Sri Lanka, beraz, herrialde garatuen eta azpigaratuen arteko tarteko multzoan dago, Txina, India eta Venezuela herrialdeekin batera. Erosteko ahalmenaren berdintasuna, 86,72 milioi US$-koa da. Beraz, Sri Lankan klase ertainaren presentzia dago, nahiz eta populazioaren %25a pobrezian bizi.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q854
• Multimedia: Sri Lanka / Q854