Saga Evrópu

Hellamálverkin í Lascaux í Frakklandi eru talin vera 17.300 ára gömul

Saga Evrópu er saga þess fólks sem byggt hefur álfuna Evrópu frá forsögulegum tíma til okkar daga.

Forsögulegur tími

Talið er að Homo erectus hafi fyrst flutt til Evrópu frá Afríku fyrir um 1,8 milljón árum síðan. Neanderdalsmenn birtust í Evrópu fyrir um 600.000 árum síðan en yngstu menjar um þá eru frá því fyrir 30.000 árum síðan. Elstu merki um Homo sapiens sapiens í Evrópu eru um 45.000 ára gömul. Fyrir um 8000 árum hófst landbúnaðarbyltingin sem markar upphaf nýsteinaldar. Þekktustu menningarsamfélög evrópskrar forsögu eru Mýkenumenningin og mínóísk menning sem blómstruðu á bronsöld. Frá þeim tíma eru elstu dæmin um notkun ritmáls í Evrópu.

Fornöld

Alexander mikli í orrustunni við Issos.

Klassísk fornöld hófst í Evrópu á 8. öld f.Kr. þegar borgríki þróuðust í Grikklandi og saga Rómaveldis hófst með stofnun Rómar 753 f.Kr. Útbreiðsla grískrar menningar náði hátindi sínum með landvinningum Alexanders mikla á 4. öld f.Kr. Rómaveldi lagði síðan undir sig leifar gríska heimsins og stóran hluta Evrópu. Á þjóðflutningatímanum hnignaði Rómaveldi, meðal annars vegna árása húna og germanskra þjóðflokka sem að lokum bundu endi á Vestrómverska keisaradæmið árið 476. Annars einkenndist síðfornöld af útbreiðslu Kristni, fyrst innan Rómaveldis og síðan út fyrir landamæri þess.

Miðaldir

Við fall Rómaveldis hófust miðaldir í sögu Evrópu. Á þessum tíma náði Austrómverska keisaradæmið yfir Suðaustur-Evrópu og hluta Litlu-Asíu. Frankar lögðu undir sig stóra hluta Evrópu og Frankaveldið náði hátindi sínum undir Karlamagnúsi um 800. Engilsaxar lögðu England undir sig skömmu eftir brottför Rómverja þaðan á 5. öld. Vald páfans í Róm óx samhliða því að þessar germönsku þjóðir tóku upp kristni. Síðasta skeið ármiðalda stóð víkingaöld yfir þegar norrænir menn réðust á ríkin sunnar í álfunni og lögðu undir sig hluta þeirra. Í kjölfarið risu nokkur hertogadæmi Normanna í sunnanverðri Evrópu á hámiðöldum. Krossferðirnar hófust sem svar við uppgangi Seljúktyrkja í Litlu-Asíu og árásum þeirra á Austrómverska veldið. Krossferðirnar leiddu til þess að Feneyjar og Genúa á Ítalíu urðu öflug sjóveldi.

Málverk af Kristófer Kólumbusi frá 1519

Innrás Mongóla í Evrópu hófst á 13. öld undir stjórn Djengis Khan. Þegar veldi Mongóla í Austur-Evrópu hnignaði reis Rússaveldi upp og lagði smátt og smátt undir sig stóran hluta Norður-Asíu næstu aldirnar. Árið 1453 féll Austrómverska keisaradæmið þegar Mehmet 2. Tyrkjasoldán lagði Konstantínópel undir sig. Tyrkir lögðu næstu ár undir sig stóra hluta Suðaustur-Evrópu. Endurheimt Spánar frá múslimskum konungum lauk þegar Ferdinand og Ísabella lögðu Granada undir sig árið 1492 sama ár og Kristófer Kólumbus kom til Ameríku. Á síðmiðöldum hófst endurreisnin þegar listræn viðmið og heimspekirit klassískrar fornaldar urðu grundvöllur nýrrar evrópskrar menningar.

Nýöld

Lok miðalda og upphaf nýaldar í sögu Evrópu eru miðuð við ýmis ártöl á 15. og 16. öld. Prentun bóka hófst í stórum stíl eftir að Gutenberg fann upp prentvélina. Prentlistin varð ein af stoðum siðaskiptanna og útbreiðslu mótmælendatrúar í Norður-Evrópu. Á landafundatímabilinu sigldu evrópskir landkönnuðir um allan heim og lögðu grunninn að landvinningum evrópsku konungsríkjanna í Afríku, Ameríku og Asíu næstu aldirnar. Á fyrri hluta 17. aldar stóð mannskætt Þrjátíu ára stríð yfir í Mið-Evrópu sem lauk með Vestfalíufriðnum árið 1648. Bæði Þrjátíu ára stríðið og Enska borgarastyrjöldin fólu í sér uppgjör milli mótmælenda og kaþólikka í Norður-Evrópu. Í evrópskum stjórnmálum festust í sessi hugmyndir um alþjóðasamskipti milli fullvalda ríkja og mikilvægi valdajafnvægis í álfunni og hugmyndin um að konungsvald skyldi takmarkað af kjörnum þingum (þingbundin konungsstjórn). Á sama tíma hófst vísindabyltingin með nýjum rannsóknartækjum og auknum áhuga á raunvísindum; stjörnufræði, líffræði og efnafræði.

Í kjölfar landafundanna lögðu sum Evrópuveldin undir sig stór svæði um allan heim og gerðust heimsveldi. Árið 1775 gerði ein af nýlendum enska heimsveldisins í Ameríku uppreisn og Bandaríki Norður-Ameríku voru stofnuð undir áhrifum upplýsingarinnar og nýrra hugmynda um stjórnarfar. Franska byltingin hófst 1789. Í kjölfarið fylgdu miklir umbrotatímar í Evrópu sem lyktaði með því að stærstur hluti meginlandsins varð hluti af Frakkaveldi undir stjórn Napoléons Bonaparte. Undir lok 18. aldar hófst iðnbyltingin í Englandi með þróun nýrra gufuvéla. Iðnbyltingin hafði gríðarleg áhrif á fólksfjöldaþróun og borgarmyndun í Evrópu næstu ár. Mikil fólksfjölgun og fátækt gat af sér fólksflótta til nýlendnanna.

Nútíminn

Breskir hermenn í Krímstríðinu

Hugmyndir um stjórnarskrárbundið konungsvald og lýðræði lifðu áfram eftir að veldi Napóleons var hnekkt í upphafi 19. aldar. Á sama tíma varð til hugmyndin um sjálfsákvörðunarrétt þjóða. 19. öldin í Evrópu einkenndist því ekki síst af byltingum og sjálfstæðisbaráttu. Þýskaland og Ítalía urðu á þessum tíma sjálfstæð ríki. Á sama tíma var bændaánauð var afnumin víðast hvar, síðast í Rússlandi 1861. Á Balkanskaga hófst aftur sjálfstæðisbarátta gegn Tyrkjaveldi sem hafði hnignað smám saman aldirnar á undan. Barátta hinna risaveldanna um leifar Evrópuhluta Tyrkjaveldis leiddu til Krímstríðsins 1853 og einnig óbeint til Fyrri heimsstyrjaldarinnar 1914. Undir lok heimsstyrjaldarinnar hófst Rússneska byltingin sem kom kommúnistum til valda í Rússlandi og leiddi til stofnunar Sovétríkjanna.

Á millistríðsárunum áttu róttækar stjórnmálastefnur, kommúnismi og fasismi, miklu fylgi að fagna víða á meginlandi Evrópu. Kreppan mikla og afarkostirnir sem Þjóðverjum voru settir með Versalasamningunum 1919 urðu til þess að nasistar náðu völdum í Þýskalandi og komu þar á flokksræði líkt og á Ítalíu og í Rússlandi. Útþenslustefna Þjóðverja leiddi til Síðari heimsstyrjaldarinnar, mannskæðustu átaka mannkynssögunnar. Á endanum biðu Þjóðverjar ósigur og herir Bandaríkjanna, Bretlands og Sovétríkjanna lögðu lönd þeirra undir sig. Þessi stórveldi skiptu Evrópu síðan í áhrifasvæði eftir styrjöldina og talað var um járntjaldið sem skildi að áhrifasvæði Vesturlanda og Sovétríkjanna á tímum Kalda stríðsins.

Árið 1989 voru gerðar byltingar sem tókst að fella ríkisstjórnir margra kommúnistaríkja í Austurblokkinni og Sovétríkin sjálf liðuðust í sundur skömmu síðar. Evrópusambandið fékk í kjölfarið stóraukið vægi sem samstarfsvettvangur Evrópuríkja. Árið 1993 var Maastricht-sáttmálinn gerður sem kvað á um þrjár stoðir Evrópusambandsins og upptöku sameiginlegrar myntar, evrunnar. Evrópusambandið hefur síðan smám saman stækkað til austurs. Aðildarríki þess eru nú 27 talsins en voru aðeins 6 þegar Evrópubandalagið var stofnað árið 1957. Oft hefur þó reynt á þetta samstarf, eins og í skuldakreppunni sem reið yfir Evrópu í upphafi árs 2010.

Árið 2015 stóðu Evrópuríki frammi fyrir miklum flóttamannavanda.

Tímabil í sögu Evrópu

Aðferðir við að skipta sögu Evrópu í tímabil eru margar og umdeildar. Jafnvel þótt ólíkir höfundar noti sömu hugtökin yfir svipuð tímabil getur eins verið að þeir skilgreini þau á ólíkan hátt.

• Forsaga Evrópu
  • Fornsteinöld (fyrir ~1,8 milljón árum – 22 þúsund árum)
  • Miðsteinöld (fyrir 22 þúsund árum – 10 þúsund árum)
  • Nýsteinöld (fyrir 10 þúsund árum – 1700 f.Kr.)
  • Bronsöld (3200 f.Kr. – 600 f.Kr.)
  • Járnöld (1100 f.Kr. – 1100)
• Fornöld
  • Klassísk fornöld (8. öldin f.Kr. – 3. öldin)
  • Síðfornöld (3. öldin – 7. öldin)
• Miðaldir
  • Ármiðaldir (476 – 1066)
  • Hámiðaldir (1066 – 13. öldin)
  • Síðmiðaldir (13. öldin – 16. öldin)
• Nýöld
  • Árnýöld (um 1500 – um 1800)
  • Nútími (um 1800 – um 1940)
  • Samtími (um 1940 – okkar daga)