Atom
Atom yw tamm a vater pur vyghan. Yma lies eghen a atom gans aga hanow, gronnedh ha braster aga honan. An re ma yw henwys elvennow kymyk hag yth yns i yn aray war an vosen beriodek. Ensamplow a elvennow yw hidrojen, karbon, owr, h.e. Devedhyans an ger atom yw a'n Hen Greka: a (di-, an-) ha temnein (treghi), ow styrya 'antreghadow'.
Braster poran a atomow a greg war an elven, mes an efander yw a 0.1 dhe 0.5 nanometer a-hys. Unn nanometer yw a-dro dhe 100,000 gweyth byghanna ages ledander blewen dhenel. Ytho, anweladow yw atomow heb toulys arbennik.
Atomow a yll junya war-barth dhe wul molekulow. Rag ensampel, dew atom hidrojen hag unn atom oksyjen a wra kesunya dhe wul molekul dowr. Dasoberyans kymyk yw hemma.
Atomow yw gwrys a teyr eghen a berthygel munys: proton, newtron hag elektron. An protonow ha'n newtronow yw moy poos ha gortos yn kres an atom, henwys an sprusen (po hasen po bewesen). Yn kerghyn an sprusen yma komolen a elektronow skav hag yw tennys dhe'n protonow y'n sprusen dre fors elektrotennvenek awos bos kargow tredanek konter dhedha.
An niver a brotonow yn atom a styr py elven gymyk yw; an niver ma yw henwys y 'niver atomek'. Rag ensampel, yma unn proton dhe hidrojen ha 16 proton dhe loskven. Awos bos gronnedh a newtronow ha protonow mar gehaval, ha'n gronnedh a elektronow yw mar vyghan, y leverir bos an myns a protonow ha newtronow yn atom an 'gronnedh atomek' anodho.
Atomow a wra gwaya uskissa yn furv gas (awos aga bos rydh dhe waya) ages yn furv lin po soled.
Yma'n erthygel ma owth usya an Furv Skrifys Savonek a-barth Kernowek kres.
|
Onan a'n kans erthygel posekka war Wikipedya yw an erthygel ma. |