Podział administracyjny I Rzeczypospolitej

Podział administracyjny I RP. Stan prawny na rok 1619

Podział administracyjny w latach 1773–1793

Szczegółowy podział na województwa i powiaty, stan prawny na rok 1619

Podział Rzeczypospolitej Obojga Narodów na prowincje

Fragment obrazu Bernarda Bellotta *Elekcja Stanisława Augusta* przedstawiający elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 na Woli, widoczne koło rycerskie z chorągwiami województw

Podział administracyjny I Rzeczypospolitej był pochodną skomplikowanej historii wewnętrznych zmian terytorialnych sięgających czasów rozbicia dzielnicowego w Polsce oraz zewnętrznych strat i nabytków terytorialnych Polski i Litwy.

Pojęcie Rzeczpospolita Obojga Narodów odnosi się do państwa polskiego od unii lubelskiej (1569) do ostatniego rozbioru. Rzeczpospolita składała się z dwóch części: Korony Królestwa Polskiego (potocznie – Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (potocznie – Litwy), które posiadały dużą niezależność przejawiającą się również w administracji terytorialnej.

Korona Polska

Korona dzieliła się na dwie prowincje: wielkopolską (do której zaliczano również Mazowsze i Prusy Królewskie) oraz małopolską (z Rusią Czerwoną, Podolem, Wołyniem i Ukrainą).

Pod koniec XVI wieku Korona (bez Warmii) zajmowała obszar 180 638 km², na którym znajdowało się 24 650 miejscowości (i osad), przy średniej gęstości zaludnienia 13,6 miejscowości na 100 km².^[1]

Prowincja wielkopolska

Osobny artykuł: prowincja wielkopolska.

Od 1466 do 1537 całe województwo było jednym powiatem. W 1537 zostało podzielone na dwa powiaty: powiat michałowski i powiat chełmiński. W 1764 podzielono je na 7 powiatów: chełmiński, toruński, grudziądzki, radzyński, kowalewski, brodnicki i nowomiejski, a następnie w 1767 dodano jeszcze dwa kolejne, golubski i łasiński, jednak decyzje te nigdy nie weszły w życie.

województwo malborskie
województwo pomorskie od 1466 do 1764 dzieliło się na 8 powiatów: człuchowski, gdański, mirachowski, nowski, pucki, świecki, tczewski, tucholski. W 1764 zostało podzielone zostało na powiaty: gdański, pucki, kościerski, tczewski, skarszewski, nowski, świecki, tucholski, człuchowski i mirachowski. Reforma ta nie weszła jednak w życie.
Księstwo Warmińskie

Prowincja małopolska

Osobny artykuł: prowincja małopolska.

Małopolska

województwo krakowskie
- powiaty w XVI wieku – proszowski, szczyrzycki (nieopodal Wiśnicza), lelowski, księski, śląski, biecki, sandecki.
- powiaty w 1676 – krakowski, proszowski, lelowski, księski, szczerzecki, sądecki, czchowski, biecki.
- ziemia spiska
- Księstwo Oświęcimskie
- Księstwo Zatorskie
województwo sandomierskie
- ziemia sandomierska
  - powiat sandomierski
  - powiat wiślicki
  - powiat pilzneński
  - powiat radomski
  - powiat opoczyński
  - powiat chęciński
  - powiat szydłowski (do 1465)
  - powiat tarnowski (do 1465)
- ziemia stężycka (niedzielona na powiaty, do 1676: powiat)
województwo lubelskie (od 1474)
- ziemia lubelska
  - powiat lubelski
  - powiat urzędowski
  - powiat kurowski (do 1465)
  - powiat parczewski (do 1465)
- ziemia łukowska (niedzielona na powiaty) do 23 listopada 1793

Podlasie

województwo podlaskie (od 1513)

Ruś

województwo ruskie (od 1434)
- ziemia lwowska
  - powiat lwowski
  - powiat żydaczowski
- ziemia przemyska
  - powiat przemyski
  - powiat przeworski
- ziemia sanocka
- ziemia halicka
  - powiat halicki
  - powiat trembowelski
  - powiat kołomyjski (Pokucie)
- ziemia chełmska
  - powiat chełmski
  - powiat hrubieszowski (1429–1465)
  - powiat krasnostawski
  - powiat lubomelski (do 1465)
  - powiat ratneński (do XVI wieku)
województwo bełskie (od 1462)
- ziemia bełska
  - powiat bełski
  - powiat grabowiecki
  - powiat horodelski
  - powiat lubaczowski (do 1561)
- ziemia buska
województwo wołyńskie (od 1566)
- powiat łucki
- powiat włodzimierski, od 1791 w jego miejscu powiaty włodzimiersko-czernihowski i włodzimiersko-nowogrodzki
- powiat krzemieniecki
- powiat horyński (od 1791)
- powiat nadsłucki (od 1791)
województwo podolskie (od 1434)
- powiat czerwonogrodzki
- powiat kamieniecki
- powiat latyczowski
- powiat rowski (od 1791)
województwo kijowskie (od 1471)
- powiat kijowski
- powiat żytomierski
- powiat owrucki
- powiat naddnieprski (od 1791)
województwo bracławskie (od 1566)
- powiat bracławski
- powiat zwinogrodzki
- powiat winnicki
- powiat nadbohski (od 1791)
województwo czernihowskie od 1618 w Rzeczypospolitej, od 1635 województwo, od 1667 tytularne
- powiat czernihowski
- powiat nowogrodzkosiewierski

Prowincja litewska (Wielkie Księstwo Litewskie)

województwo wileńskie (od 1413)
- powiat wileński
- powiat oszmiański
- powiat lidzki
- powiat wiłkomierski
- powiat brasławski
- powiat zawilejski (od 1791)
- powiat ejszyski (od 1791)
województwo trockie (od 1413)
- powiat trocki
- powiat grodzieński
- powiat kowieński
- powiat upicki
- powiat merecki (od 1791 do 1793)
- powiat preński (od 1791)
Księstwo Żmudzkie
- trakty (do 1791):
  - Ejragoła
  - Wilki
  - Wielona
  - Rosienie
  - Widukle
  - Kroże
  - Tendziagoła
  - Jaswony
  - Szawle
  - Wielkie Dyrwiany
  - Małe Dyrwiany
  - Berżany
  - Użwenty
  - Telsze
  - Retów
  - Pojurze
  - Wieszwiany
  - Korszew
  - Szadów
  - Gondinga
  - Twery
  - Potumsza
  - Birżyniany
  - Połąga
  - Powondeń
  - Medyngiany
  - Korklany
  - Żorany
- powiat rosieński (od 1791)
- powiat szawelski (od 1791)
- powiat telszewski (od 1791)
województwo nowogródzkie (od 1507)
- powiat nowogródzki
- powiat wołkowyski
- powiat słonimski
- powiat słucki
  - Księstwo Kopylskie
województwo brzeskolitewskie (od 1566)
- powiat brzeski
- powiat piński
- powiat kobryński (od 1791)
- powiat pińsko-zarzeczny (od 1791)
województwo mińskie (od 1566)
województwo mścisławskie (od 1566)
województwo witebskie (od 1503)
- ziemia orszańska (od 1667 z województwa smoleńskiego)
województwo połockie (od 1504)
województwo smoleńskie (od 1508) od 1514 do 1611 i od 1667 tytularne
- powiat smoleński
- powiat starodubowski

Inne terytoria

Inflanty

Od 1582 trzy prezydia (od 1598 nazywane województwami):

województwo wendeńskie z ziemią piltyńską (enklawą w Kurlandii) (od 1598 r.)
województwo dorpackie (od 1598)
województwo parnawskie (od 1598)

Od 1667 (faktycznie od 1620):

województwo inflanckie (Dyneburg) (od 1620):

Księstwo Siewierskie

Domena we władaniu biskupów krakowskich, tytułujących się książętami siewierskimi, formalnie włączone do Polski w 1790.

Lenna

Księstwo Kurlandii i Semigalii (Mitawa) (lenno Korony i Litwy):
- Kurlandia (Goldynga)
- Semigalia (Mitawa)
- powiat piltyński (Piltyń) – nie stanowił części Księstwa Kurlandii i Semigalii i podlegał (z przerwami) bezpośrednio Rzeczypospolitej
- Nowa Kurlandia
- Wyspa Kunta Kinteh
Prusy Książęce (Królewiec) (lenno Korony, od 1657 Księstwo Pruskie było niezależne, w 1701 przekształciło się w Królestwo Prus)
ziemia bytowsko-lęborska (Lębork i Bytów) (lenno Korony, od 1657 faktycznie należała do Brandenburgii)

Protektoraty

Kaffa

Województwa utworzone na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793

Korona Polska:

Wielkie Księstwo Litewskie:

Zobacz też

Krainy historyczne w Polsce

Przypisy

↑ Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021, s. 740 [1]; cz. I: Mapy i plany [2]; Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI w. w formie cyfrowej dostępne na: Atlas Fontium [3]

Bibliografia

„Starożytna Polska”, M. Baliński, wyd. S.Orgelbranda, Warszawa 1843. t.II, s. 230
Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
Mapy historyczne Polski: https://fotopolska.eu/Polska/b19979,Polska_-_mapy.html

[1] Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021, s. 740 [1]; cz. I: Mapy i plany [2]; Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI w. w formie cyfrowej dostępne na: Atlas Fontium [3]

[1]