Brasilia

Republica federala da la Brasilia República Federativa do Brasil (portugais)
Parola: Ordem e Progresso
Lingua uffiziala	portugais
Chapitala	Brasília
Furma da stadi	republica presidenziala
Schef da stadi e schef da la regenza	Luiz Inácio Lula da Silva
Surfatscha	8 515 770 km²
Abitants	211 834 000 (fanadur 2020)
Spessezza	24 abitants per km²
Munaida	1 real (R$) = 100 centavos
Fundaziun	15 da november 1889
Independenza	7 da settember 1822 (de jure) 29 d’avust 1825 (de facto)
Imni naziunal	Hino Nacional Brasileiro
Di da festa naziunala	7 da settember
Zona d'urari	UTC-2 .. UTC-5 BRT UTC-2 .. UTC-5 BRST
Numer da l'auto	BR
TLD d'internet	.br
Preselecziun	+55

La Brasilia (portugais Brasil, pronunzià tenor il portugais brasilian [bɾaˈziu̯]) è tant areguard la surfatscha sco er areguard la populaziun il tschintgavel grond stadi da la Terra. Cun ses bundant 200 milliuns abitants e cun sia surfatscha che cumpiglia 47,3 % dal continent, è la Brasilia per lunschor il pli grond stadi da l’America dal Sid. Cun excepziun dal Chile e da l’Ecuador cunfinescha la Brasilia cun mintg’auter stadi sidamerican.

Ils emprims fastizs da colonisaziun umana tanschan enavos var 30 000 onns. Suenter la scuverta europeica da l’America e la spartiziun dal continent sidamerican tras il Contract da Tordesillas, è la Brasilia daventada ina colonia portugaisa. Quest temp colonial ch’ha durà dapli che trais tschientaners ha manà immigrants (voluntaris u sfurzads) da fitg differenta provegnientscha en la Brasilia, quai ch’ha attribuì decisivamain a la varietad etnica odierna. A l’independenza dal 1822 è suandada in temp sco monarchia constituziunala; l’onn 1889 è il pajais daventà ina republica. Suenter la dictatura militara a partir dal 1964 è il pajais returnà il 1985 a la democrazia cun in sistem da regenza presidenzial.

Geografia

La cuntrada da la Brasilia è segnada dals vasts guauds tropics dal batschigl da l’Amazonas en il nord e d’autas planiras, collinas e muntognas en il sid. Entant che la basa agricula dal pajais sa chatta en il sid ed en il territori da savanna dal vest central (Cerrado), viva la gronda part da la populaziun en vischinanza da la costa da l’Atlantic, nua che sa chattan er quasi tut las citads grondas. La costa ha ina lunghezza da 7491 km, la gronda part dals quals furman rivas da sablun.

La Brasilia ha diesch stadis vischins. Il pajais cunfinescha – cun excepziun da Chile ed Ecuador – cun tut ils stadis da l’America dal Sid. Dal nordost en direcziun da l’ura èn quai: Guayana Franzosa (730 km), Surinam (593 km), Guyana (1298 km), Venezuela (1819 km), Columbia (1645 km), Peru (2995 km), Bolivia (3400 km), Paraguay (1290 km), Argentinia (1132 km) ed Uruguay (985 km). L’entira lunghezza dal cunfin munta a 15 887 km; igl è quai suenter la Republica Populara da la China e la Russia il terz lung cunfin territorial da la Terra.

La part continentala da la Brasilia sa chatta en duas zonas da temp; intginas inslas situadas davantvart appartegnan ad ina terza.

Las pli autas muntognas

Il pli aut piz furma il Pico da Neblina (2994 m) che sa chatta en il parc naziunal da medem num en vischinanza dal cunfin vers la Venezuela e Guayana. I suondan il Pico 31 de Março (2973 m) ed il Pico da Bandeira (2891 m). Pli enconuschents èn percunter, a Rio de Janeiro, il Corcovado (710 m) cun sia statua dal Salvader da 30 meters ed il Chau-zutger (395 m) pervi da sia furma conica.

Auas

Flums

Cascadas d’Iguazú

Il pli impurtant flum è l’Amazonas; cun sia quantitad d’aua da 209 000 m³/s è quel en tut il mund il flum che maina per lunschor il pli bler aua – dapli ch’ils flums che suondan sin ils plazs dus fin otg ensemen. Il pli lung curs da ses sistem da flums mesira 6448 km; en quest reguard vegn el be anc surpassà dal Nil che maina però bundant damain aua. Ils pli impurtants flums laterals, il Rio Madeira ed il Rio Negro, cuntanschan gia els las dimensiuns dals gronds flums d’auters continents. I suondan il Rio Icá ed il Rio Tapajós.

Il sid da la Brasilia appartegna fin ad ina pitschna strivla da costa a l’intschess idrografic dals flums Uruguay (1790 km) e Paraná (3998 km). Il Paraná è munì quasi sur si’entira lunghezza cun fermadas; ad Itaipú sa chatta la segund grond’ovra idraulica dal mund. In da ses flums laterals ha dà il num al stadi Paraguay; in ulteriur è enconuschent pervi da las Cascadas d’Iguazú.

Lais

La Lagoa dos Patos sper Porto Alegre è cun bundant 10 000 km² la pli gronda laguna da la Brasilia e la segund gronda da l’America dal Sid. Alura suonda, en il sid da la citad Rio Grande, la laguna Merín ch’è stgars mez uschè gronda.

Inslas

Tar il territori naziunal brasilian tutgan er intginas inslas en l’Atlantic, per exempel ils Grips da Son Peder e Son Paul situads radund 800 km davant la costa, nua che sa chatta sulettamain in far, e l’anteriura colonia da praschuniers Fernando de Noronha betg lunsch davent da la gruppa da grips. Omaduas inslas giaschan sin la dorsala medio-atlantica. D’origin vulcanic èn las inslas Trindade e Martim Vaz ch’appartegnan al stadi federativ Espírito Santo. L’Atoll da Rocas oval s’extenda sur plirs kilometers ed è vegnì recepì pervi da sia flora e fauna extraordinaria sco Patrimoni natiral mundial.

La pli grond’insla è percunter Marajó tranter la sbuccada da l’Amazonas ed il Rio Pará che tutga tar la regiun da sbuccada dal Rio Tocantin. Cun ina surfatscha da radund 48 000 km è quella pli gronda che per exempel la Svizra; essend che vastas parts èn però inundadas durant la perioda da plievgia, è l’insla colonisada be en intgins lieus. Damai ch’i sa tracta tar la riva nord da Marajó d’ina riva da la mar, vala l’Ilha do Bananal en il Rio Araguaia cun sia surfatscha da 20 000 km² sco pli grond’insla da flum dal mund. Quella sa chatta en in parc naziunal en il stadi federativ Tocantin ed è pli gronda che per exempel Jamaica.

Clima

Il clima da la Brasilia, ch’è situada tranter 5° latituda settentriunala e 34° latituda meridiunala, è per gronda part tropic cun be pitschnas variaziuns da la temperatura tranter las stagiuns. Be en il sid subtropic regia in clima pli temprà. Surtut il Batschigl da l’Amazonas è segnà da precipitaziuns abundantas; daspera datti però er regiuns relativamain sitgas cun periodas da sitgira per part vaira lungas, surtut en il nordost dal pajais. En regiuns pli autas en il sid dal pajais crodan las precipitaziuns l’enviern magari en furma da naiv.

En il sid, al cunfin vers la Bolivia ed il Paraguay, s’extenda ina regiun umida extendida, il Pantanal.

Flora e fauna

Anc avant la Columbia, il Mexico e l’Indonesia è la Brasilia il stadi cun la pli gronda ritgezza da spezias en tut il mund. Fin uss han ins tranter auter scuvert 55 000 spezias da plantas da flurs, bundant 3000 spezias da peschs d’aua dultscha, radund 920 spezias d’amfibis, 750 spezias da reptils e 50 spezias da primats. Pervi da la biodiversitad enorm gronda, il grond dumber da spezias endemicas ed ils ecosistems multifars, tutga la Brasilia tar ils uschenumnads pajais da megadiversitad dal mund.

Surtut perquai che las surfatschas da guaud daventan adina pli pitschnas, è ina gronda part da las spezias d’animals en privel da vegnir extirpads. Pervi da las grondas surfatschas da cuntradas selvadias intactas n’è la diversitad da l’Amazonia però anc betg periclitada. Las ecoregiuns Mata Atlântica (guaud tropic) e Cerrado (savannas) vegnan percunter attribuidas pervi da lur aut grad da periclitaziun als hotspots da biodiversitad dal mund.

Il guaud tropic semperverd da la regiun da l’Amazonas è la pli gronda surfatscha da guaud coerenta da la Brasilia. Fin uss han ins scuvert là bundant 2500 spezias da plantas. Quasi tut questas plantas d’ina autezza da fin a 60 m creschan en in guaud schanegià d’inundaziuns, situà en la Terra Firme che cumpiglia radund 98 % dal territori da l’Amazonas. En questa regiun creschan per exempel il gummer (caucho), divers lains da colur e lains prezius (p.ex. il palissander), plantas da fritgs (p.ex. la planta da la nusch brasiliana) e plantas medicinalas. Surprendenta è er la variaziun da bundant 1000 spezias da feleschs e d’orchideas. Sper la Terra Firme exista la Várzea che vegn inundada en cas d’aua gronda. Là creschan palmas sco jupati e miriti. Il territori numnà igapó percunter è inundà permanentamain. Sco planta tipica en questa regiun vala la palma açaí. Sin l’Amazonas e surtut sin ses flums laterals creschan nimfas, da las qualas las flurs pon cuntanscher in diameter da 30 fin 40 centimeters. Per lung da la costa da l’Amazonas (cun excepziun da la sbuccada da l’Amazonas sco tala) s’extendan vasts guauds da mangrovas, ils quals sa cumponan però da be sis differentas spezias da plantas.

Chau dad in jaguar

Tranter las gruppas d’utschels las pli enconuschentas en il territori da l’Amazonas tutgan ils papagagls, ils tucans ed ils colibris. Da differentas spezias d’insects, surtut da baus e da tgirallas, è avant maun in’extrem gronda varietad da spezias. Gronds animals da guaud èn il tapir, il pekari, il jaguar ed il puma. Daspera vivan en il guaud tropic giats selvadis pli pitschens, schimgias, smarschuns, armadigls e magliafurmiclas. A las rivas ed en las auas bassas vivan anacondas, caimans e portgs da l’aua (capybaras) – ils pli gronds animals ruiders dal mund – sco er ulteriurs mammals sco la ludra giganta, delfins da flum e vatgas da mar (manatis) en auas pli profundas. Er numerusas spezias da peschs (radund 1500) vivan en l’Amazonas. Tranter quels sa chattan il pli grond pesch d’aua dultscha ch’è enconuschent, numnadamain il pirarucú d’ina lunghezza da 2 meters e d’in pais da 100 kg. Ulteriurs peschs extraordinaris furman il gimnot u l’anguilla electrica cun ses culps electrics da 800 volts e las piragnas, da las qualas intginas spezias cuntanschan ina lunghezza da bundant 30 cm.

La regiun situada il pli en il nordost da la Brasilia, che furmava pli baud medemamain guaud tropic, vegn en il fratemp tratga a niz quasi exclusivamain per plantaschas da channa da zutger e da mangola. Be sporadicamain sa laschan anc chattar mangrovas e guaudets da palmas.

La vegetaziun tipica da las regiuns da muntogna e da las autas planiras en il center (Cerrado) ed en il nordost dal pajais (Sertão) è la savanna, e quai en furma da savanna da plantas e d’erva resp., vers il nordvest, da savanna da chagliom cun plantas da feglia. Abitants tipics da questas zonas sitgas èn il magliafurmiclas gigant, il luf da la coma, il tschierv da las pampas, il nandu e divers armadigls. Tut questas spezias e daspera er gronds giats da rapina sco jaguars e pumas vegnan tranter auter protegids en il parc naziunal Emas ch’appartegna al Patrimoni natiral mundial.

Sin ina varietad d’animals e da plantas anc pli gronda fruntan ins en il Pantanal. Caracteristics èn qua, sper numerusas spezias d’utschels, il tapir brasilian, il tschierv da palì, il portg da l’aua ed il caiman. La regiun da palì en il vest central dal pajais sa chatta durant set mais ad onn sut l’aua. Tar territoris situads pli ad aut en questa regiun sa tracti surtut da savannas. Sco en las regiuns pli autas dal Cerrado e schizunt da l’Amazonas s’extendan là pastgiras per bovs.

En vischinanza da la costa en il sid e sidost dal pajais sa chattan las regiuns ch’han furmà ils centers da l’avertura ed utilisaziun coloniala e ch’èn abitads il pli spess. Al lieu dal guaud tropic atlantic d’antruras, il spazi da viver da numerusas spezias da schimgias e d’auters animals, domineschan là plantaschas da café. La vegetaziun oriunda è be pli da chattar en intgins parcs naziunals.

Il sid mussa ina vegetaziun subtropica; ils guauds d’araucarias d’antruras, las qualas cuntanschevan autezzas da fin a 40 m, èn per gronda part vegnids destruids per gudagnar laina. Oz èn steppas cun erva bassa pli frequentas en questa regiun.

Protecziun da la natira

En l’entir pajais existan bundant 60 parcs naziunals (Parques Nacionais). Territoris da protecziun cumparegliabels a quels èn avant maun sut il num Estação Ecológica. Ultra da quai existan territoris da protecziun a nivel dals stadis federativs (Parques Estaduais) ed a nivel communal. Questas ed autras surfatschas han ins mess sut protecziun pervi da lur muntada ecologica, scientifica, turistica ed educativa. Intginas organisaziuns che s’occupan da la protecziun da la natira e da las spezias èn l’Amazon Region Protected Areas Program (ARPA), la Whale and Dolphin Conservation (WDC) e l’Instituto Onca-Pintada (IOP, protecziun dal jaguar).

Destrucziun dal guaud tropic

Entant ch’il guaud tropic a la costa da l’Atlantic è gia vegnì destruì per radund 93 % e che las regiuns restantas èn fragmentadas fermamain, è il guaud tropic da l’Amazonas in dals pli gronds territoris da guaud selvadi ch’èn sa mantegnids en tut il mund. Fin l’arrivada dals Europeans vegniva quel utilisà da la populaziun indigena a moda extensiva e persistenta, uschia che las midadas vi da l’ecosistem han plitost gì l’effect da promover la varietad da las spezias. Bleras da las furmas d’utilisaziun dal terren modernas fan però immens donns vi dals guauds. Igl èn quai surtut runcadas che servan a stgaffir surfatschas agriculas, la selvicultura ed agricultura en furma da plantaschas, ma er projects d’infrastructura sco vias (p.ex. la Transamazônica), minas u mirs da serra. Sper ils projects da construcziun sco tals furman er las vias d’access a quels in grond problem, damai che quellas rendan accessibels ils territoris al tagl da laina (ch’è oz per gronda part illegal).

Il lain che deriva da quests guauds vegn be duvrà per part da la populaziun indigena (sco laina da brisch u per construir gia en la Brasilia plattas da lain cruschà, cellulosa u material da bajegiar). Ina gronda part vegn messa en vendita sin ils martgads internaziunals. En la Brasilia existan radund 2500 interpresas che cumpran e vendan lain dir tropic; tar la gronda part da quellas sa tracti d’interpresas grondas da l’exteriur. Bain èn intgins lains tropics – sco per exempel mahagoni – protegids en il fratemp tras la lescha, ma il commerzi illegal cuntinuescha.

Parc naziunal Serra da Bocaina

Ils terrens dal guaud tropic cuntegnan be paucas substanzas nutritivas, perquai è la vegetaziun dependenta da pudair reutilisar las substanzas nutritivas e las substanzas mineralas or da la biomassa morta. En il clima chaud ed umid da las tropas decumponan microorganissems sternim da feglia en fitg curt temp e provedan puspè las plantas cun quel, entant che n’han strusch lieu process da furmaziun da terren. Vegn però allontanà il guaud, uschia che la stresa da humus è exposta senza nagina protecziun al sulegl ed a las precipitaziuns, alura sia quella or ed il terren cumenza ad erodar. Han las surfatschas runcadas cuntanschì ina tscherta grondezza, na po il guaud betg pli sa regenerar là.

Plinavant lian plantas dioxid carbonic, il qual effectuescha en l’atmosfera in effect da serra. Dals gas cun effect da serra che vegnan libers en la Brasilia derivan trais quarts da runcadas cun agid dal fieu ed in quart dal brischar combustibels fossils.

Tenor indicaziuns da l’Organisaziun da las Naziuns Unidas per l’alimentaziun e l’agricultura (FAO) eran anc cuverts l’onn 1990 66,9 % da la surfatscha dal pajais cun guaud; il 2010 eran quai be pli 60,1 % (senza resguardar replantaziuns). En la perioda 2000–2005 èn ids a perder mintg’onn 32 000 km² guaud tropic. Dapi lura è la situaziun sa meglierada in pau. Uschia han ins per exempel fundà il 2002 en il nord da la Brasilia la pli gronda zona da protecziun dal guaud tropic en tut il mund (Tumucumaque). Ma anc adina dependan las mesiras da protecziun memia fitg da la politica da las singulas regenzas ed han las autoritads ch’èn incumbensadas cun la protecziun dal guaud tropic da cumbatter cun mancanza da daners e da persunal sco er cun corrupziun. En pli ha il pajais ina tenuta defensiva cur che organisaziuns u regenzas da l’exteriur vulan prender influenza sin sia politica areguard l’Amazonas.

Populaziun

Structura demografica

La populaziun da la Brasilia ha enconuschì en il decurs dal 20avel tschientaner in’enorma creschientscha ed è s’augmentada da radund 52 milliuns l’onn 1950 sin bundant 212 milliuns l’onn 2020. En avegnir vegn percunter – pervi da la bainstanza creschenta – fatg quint cun in augment moderà. La populaziun da la Brasilia è anc fitg giuvna: il 2015 eran bundant 23 % sut 15 onns vegls e be 7,8 % sur 64 onns (vegliadetgna media 31,1 onns). L’aspectativa da vita media muntava il medem onn 74,7 onns (umens 71,0 onns, dunnas 78,4 onns).

L’onn 2015 vivevan 85,7 % da la populaziun en citads. Quellas èn segnadas d’ina creschientscha rasanta e nuncontrollada; en territoris che n’eran avant betg vegnids urbarisads èn sa furmads quartiers da povers numnads favelas.

Spessezza da la populaziun

Radund 90 % da la populaziun sa concentreschan sin ils stadis federativs a la costa orientala e meridiunala dal pajais. La spessezza da la populaziun munta là tranter 20 e sur 300 abitants/km². L’ulteriur territori da la Brasilia, cun l’Amazonas e las regiuns muntagnardas, cumpiglia bain per lunschor la pli gronda part da la surfatscha dal pajais, ma dumbra be spessezzas da la populaziun da tschintg fin 20 abitants/km².

Saldo da migraziun

Il saldo da migraziun per 1000 abitants munta a 0. Quai vul dir che quasi tuttina bleras persunas immigreschan en la Brasilia sco quai che persunas bandunan il pajais. Cumbain ch’ina gronda part da la populaziun da la Brasilia ha ragischs istoricas a l’exteriur, èn oz be 0,1 % da la populaziun naschids ordaifer il pajais. La Brasilia ha uschia ina da las pli bassas quotas dad esters en tut il mund. Tut en tut sa chattavan l’onn 2015 ca. 713 000 migrants en il pajais, la gronda gruppa dals quals furmavan ils Portugais.

Etnias

Mattatscha dals Asháninca ad Acre

La populaziun brasiliana sa cumpona da quatter gruppas principalas. En il fratemp èn quellas però sa maschadadas en tala moda ch’ina attribuziun clera n’è savens betg pli pussaivla. Questas gruppas èn:

• ils Portugais sco colonisaturs oriunds
• ils Africans ch’èn vegnids manads sco sclavs en la Brasilia (Afrobrasilians)
• diversas gruppas d’immigrants, surtut da l’Europa (Italia, Germania, Spagna, Pologna ed Ucraina) e da l’Asia (Giapun, Corea, Libanon e Siria) ch’èn arrivads dapi la mesadad dal 19avel tschientaner en Brasilia.
• gruppas etnicas autoctonas da las famiglias da linguas tupi e guarani (radund 200 gruppas etnicas cun en tut var 500 000 commembers). Var dudesch procent da la surfatscha da la Brasilia (surtut en l’Amazonia) èn reservadas per Indians.

Radund la mesadad da la populaziun brasiliana ha ina cumpart signifitganta da perdavants africans, ils quals èn vegnids manads dal 16avel fin il 19avel tschientaner sco sclavs africans en il pajais. En il decurs dal temp èn ils nairs però sa maschadads fitg ferm cun la populaziun da derivanza europeica. Tenor in studi genetic da l’onn 2013 èn en media ca. 60 % da la populaziun brasiliana da derivanza europeica, ca. 25 % da derivanza africana e ca. 15 % da derivanza indiana. Sco gia ditg deriva però per lunschor la gronda part da la populaziun da dapli ch’ina gruppa da la populaziun: Uschia ha la derivanza europeica dals Brasilians ch’han considerà sasezs sco alvs muntà a 75 %, e la derivanza africana da quels ch’han considerà sasezs sco nairs a 58 %.

La gronda part da la populaziun afrobrasiliana viva en il nordost dal pajais. Il maletg da sasez e la relaziun tranter las razzas n’è betg adina liber da conflicts. 70 % da las persunas pertutgadas da povradad èn Afrobrasilians ed er tar la criminalitad e las unfrendas da quella sa tracti per gronda part da persunas da pel stgira.

Populaziun autoctona

Ils pievels autoctons da la Brasilia vivan per part sco chatschaders, pestgaders e rimnaders, per part er d’ina elavuraziun dal terren adattada a l’ecosistem fragil. Ina gronda part da la populaziun indigena è morta en rom da la colonisaziun europeica, per gronda part vi da malsognas importadas, ma er tras lavur sfurzada u sclavitid. La gronda part dals Indians che vivan ordaifer il guaud tropic, surtut en las citads, èn vegnids assimilads ed èn sa maschadads cun ils immigrants europeics. Dals tschintg fin sis milliuns Indios ch’ins stima per il temp enturn il 1500 è il dumber sa diminuì fin il 1950 sin 100 000. En il fratemp è lur dumber puspè creschì sin radund in mez milliun, quai che correspunda a radund 0,3 % da la populaziun. Il pli grond pievel autocton da la Brasilia èn ils Guaraní cun radund 46 000 commembers en set stadis federativs.

100 000 fin 200 000 Indios vivan oz en citads, uschia che la cultura indiana sa perda plaunsieu. Bain existan divers reservats en la regiun da l’Amazonas, ma là vivan be paucs tenor lur cultura oriunda. Cun runcar il guaud tropic vegn destruì lur spazi da viver; ed ils gudogns da l’economia forestala na vegnan betg investids al lieu, mabain transferids ordaifer il territori da l’Amazonas, uschia ch’i mancan là investiziuns, nundir indemnisaziuns. Miniers e chava-aur na fan betg be donn als flums ed als terrens cun lur maschinas grevas e chemicalias toxicas, mabain mainan er cun sai malsognas e violenza. A la regenza vegn fatg la reproscha da punir a moda memia lassa crims da violenza; ultra da quai conceda quella concessiuns per l’utilisaziun economica da tscherts territoris (p.ex. per la producziun d’ieli). Pervi d’experientschas fitg negativas eviteschan var tschient pievels tant sco pussaivel il contact cun la ‹civilisaziun›.

Da l’autra vart è da numnar la posiziun da dretg uffiziala dals pievels indigens: Dapi il 1988 als vegnan concedids en la constituziun (art. 231) vasts dretgs che cumpiglian la vita tradiziunala, il dretg sin autodeterminaziun sco er dretgs da proprietad e d’utilisaziun da lur terren.

‹Pievels e cuminanzas tradiziunals›

Cumpareglià cun auters stadis è la debatta areguard uschenumnads ‹Pievels e cuminanzas tradiziunals› (Povos e Comunidades Tradicionais) fitg avanzada en la Brasilia. Questa denominaziun cumpiglia tut las cuminanzas localas che mainan ina moda da viver orientada a las tradiziuns ed a l’economia da subsistenza. Remartgabel è che la noziun n’enserra betg be gruppas indigenas, mabain er gruppas betg indigenas sco ils Quilombolas che derivan da sclavs nairs, ubain ils elavuraturs da cautschuc ch’han perdavants europeics ed indians. Entant ch’ils dretgs dals Indios giogan ina rolla en la politica dapi la fundaziun dal pajais, ha la debatta davart ils dretgs da las cuminanzas localas betg autoctonas cumenzà ils onns 1980. Il 2007 ha il president da la republica la finala suttascrit il Decret per pievels e cuminanzas tradiziunals, il qual accentuescha explicitamain lur muntada per in svilup ed in’economia segnads da persistenza. In problem resta la destrucziun dals ecosistems ch’èn da muntada fundamentala per la survivenza da las culturas localas.

Linguas

Il portugais en il mund

La Brasilia è il sulet pajais da lingua portugaisa en l’America. Il portugais brasilian ha in agen caracter. Quel sa distingua da la varianta europeica tras la pronunzia e pitschnas differenzas ortograficas e grammaticalas. Il portugais (brasilian) è la suletta lingua uffiziala ed è la lingua materna d’almain 97 % da la populaziun.

Las linguas d’Indians discurran be anc ca. 0,1 % da la populaziun. Tar quellas tutgan guaraní, makú, tupi e gês; las duas ultimas èn surtut derasadas en il territori da l’Amazonas, nua che l’influenza dals Europeans è restada pitschna. En las regiuns da costa èn las linguas dals Indians quasi vegnidas stgatschadas dal tuttafatg. Guaraní aveva dal temp dal colonialissem ina vaira gronda muntada e fiss bunamain daventà lingua naziunala. Tut en tut vegnan discurrids en Brasilia 188 differentas linguas ed idioms.

Linguas minoritaras betg indianas

Pervi da l’immigraziun datti en Brasilia numerusas linguas minoritaras. La pli gronda da quellas è il tudestg, la lingua materna da ca. 1,5 milliuns Brasilians. Descendents dals emigrants da la Pomarania discurran in bass tudestg ch’ha d’ina vart mantegnì numerus tratgs originars e da l’autra vart integrà pleds portugais (pomerano). Ina minoritad pomarana spezialmain gronda viva en il stadi federativ Espírito Santo. Ultra da quai discurran radund 500 000 persunas talian, 380 000 giapunais e 37 000 corean.

Da resguardar è però ch’ils dumbers da pledaders da questas minoritads linguisticas èn vegnids calculads a moda fitg optimistica. Questas gruppas da pievels han per part tutgà tar ils emprims colonisaturs insumma e lur descendents chapeschan bunamain be pli portugais. Bain eran sa mantegnidas fin en il 20avel tschientaner vischnancas, nua che vegniva discurrì quasi exclusivamain ‹talian brasilian› u ‹tudestg brasilian›; ma durant il reschim da l’Estado Novo (1937–1945) ha gì lieu ina campagna da naziunalisaziun, ed il fatg ch’il talian ed il tudestg eran las linguas dals adversaris politics è stà il motiv da remplazzar quellas successivamain er en scola.

Linguas estras

L’englais n’è betg etablì tuttina ferm sco lingua estra sco per exempel en ils stadis europeics. Bain vegn l’englais er instruì en scola, ma pervi da la vischinanza geografica e collavuraziun economica cun ils stadis vischins spagnols prevala la lingua spagnola. En las regiuns da cunfin tranter la Brasilia ed ils stadis vischins, surtut vers il Paraguay, è sa furmà l’uschenumnà portunhol sco linguatg maschadà tranter portugais e spagnol.

Religiuns

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2010 han 64,6 % inditgà d’appartegnair a la baselgia catolic-romana. Questa cumpart sa reducescha adina dapli: Il 1960 eran quai anc 91 %, il 1985 83 % ed il 2000 73,6 %. Parts dal catolicissem brasilian èn influenzads fermamain da tradiziuns afrobrasilianas.

22,2 % da la populaziun èn protestants. Questa confessiun è arrivada dapi il 19avel tschientaner cun emigrants tudestgs en il pajais. En il 20avel tschientaner, surtut a partir dals onns 1960, han però surtut baselgias missiunaras da l’America dal Nord gì success: oz datti en l’entir pajais betg main che 35 000 baselgias evangelic-independentas. Daspera èn 2,0 % aderents dal spiritissem e 0,3 % da religiuns afro-brasilianas sco candomblé u umbanda.

Statua da Cristo Redentor a Rio de Janeiro

Plinavant vivan en il pajais stgars 1,4 milliuns Testimonis da Jehova, radund 225 000 Mormons, 245 000 budists (per il pli descendents d’immigrants giapunais), 107 000 gidieus, bundant 35 000 muslims (per il pli descendents d’immigrants da la Siria e dal Libanon) e dapli che 5500 hindus. 8,0 % han inditgà da n’appartegnair a nagina religiun.

L’onn 2000 han ins dumbrà radund 17 100 aderents da religiuns indigenas sidamericanas; igl èn quai 0,01 % dals Brasilians e radund 4,1 % da la populaziun autoctona. Malgrà tschertas restricziuns da vart dal stadi vegn anc adina missiunà a moda agressiva. La midada a la religiun cristiana maina però er ad ina vieuta culturala, colliada cun la destrucziun dal maletg dal mund tradiziunal (ideas moralas, relaziun tar la natira, savida tradiziunala, structuras socialas). Savens èn però er resultadas maschaidas sincretisticas tranter religiuns etnicas e ductrinas cristianas.

Fatgs socials

Repartiziun dal terren e da la facultad

La Brasilia è segnada da grondas inegualitads areguard la repartiziuns da la facultad. Il coeffizient da Gini ha muntà l’onn 2000 0,78 (0 munta repartiziun eguala cumpletta, 1 munta che tut la facultad tutga ad in singul tegnairchasa). Quai è da vesair en connex cun la repartiziun ineguala dal terren. Uschia eran fin il 1998 2,8 % dals purs gronds proprietaris da terren che possedevan ensemen 57 % da la surfatscha agricula, entant che 90 % dals purs avevan be a disposiziun 22 % da la surfatscha. Radund tschintg milliuns famiglias na disponan da nagin terren.

Dapli che 70 % da la populaziun brasiliana possedan ina facultad en la valur da main che 10 000 dollars. Ils Afrobrasilians, che furman set procent da la populaziun, èn represchentads surproporziunalmain en la classa sociala povra. Betg meglier vai cun ils Indios. In program d’egualitad e cunter la povradad exista dapi il 2003.

Furmaziun e scienza

La rata d’alfabetisaziun dal pajais ha muntà il 2015 92,2 %. Tranter il 1990 ed il 2015 è la durada da la frequentaziun da la scola da tut las persunas sur 25 onns creschida da 3,8 onns sin 7,8 onns. Da frequentar la scola è obligatoric fin la vegliadetgna da 16 onns. Il pajais investescha en la furmaziun cumparts dal product naziunal brut tuttina autas sco en l’Europa; questa summa sa reparta però sin ina populaziun ch’è en media bundant pli giuvna. Las scolas statalas han in nausch num. Perquai tramettan geniturs che disponan dals meds necessaris lur uffants sin scolas privatas. En la studia da PISA dal 2015 han scolars brasilians cuntanschì il plaz 66 da 72 stadis participants.

En 150 universitads vegnan instruids bunamain 2,8 milliuns students. Bundant la mesadad da las scolas autas èn instituziuns statalas; suenter avair dumagnà l’examen d’admissiun respectiv (vestibular) èn quellas accessiblas a mintgin e libras da taxas. Il dumber d’interessents surpassa però per lunschor las plazzas da studi avant maun. Perquai sa preparan aspirants suenter la fin da la scola obligatorica savens cun uschenumnads cursinhos sin il vestibular; quests curs vegnan purschids d’instituziuns da furmaziun privatas e betg tuts ch’als pon sa prestar.

La perscrutaziun metta impurtants accents en l’utilisaziun d’energias regenerativs (t.a. ovras idraulicas). Alberto Santos Dumont è stà enturn il 1900 in impurtant piunier da l’aviatica ed er en la construcziun da motors ha la Brasilia cuntanschì success respectabels, t.a. il motor cun alcohol resp. methanol per autos (1979) ed aviuns (2005).

Sanadad

Cumbain che be 15 % da las expensas da sanadad vegnan impundidas en la prevenziun da malsognas, ha la mortalitad d’uffants pitschens pudì vegnir reducida dapi l’onn 1970 per dus terzs. Er l’aspectativa da vita è creschida en media da 50,8 onns en l’interval 1950–1955 sin 74,7 onns en l’interval 2010–2015. En la Brasilia vegn mintga persuna tgirada dal medi u en l’ospital er senza in’assicuranza da malsauns.

Ma al sectur da la sanadad statal stattan en general a disposiziun be paucs daners, uschia che blers ospitals avessan basegn d’ina sanaziun. Bleras persunas disponan d’ina assicuranza da malsauns privata che pussibilitescha in tractament en chasas privatas.

Segirezza interna

Criminalitad

Favela a São Paulo

La rata da criminalitad sa chatta lunsch sur la media mundiala e la quota da mazzaments tutga tar las pli autas en tut il mund. Tenor ina statistica dal 2012 èn morts almain 56 337 umans tras murdraretsch; quai correspunda a 154 delicts da mazzament per di. La polizia ha surtut da sbatter en las citads cun mazzaments, rapinaments, assagls e cun sindicats da criminals e da drogas organisads (p.ex. il Comando Vermelho a Rio de Janeiro ed il Primeiro Comando da Capital a São Paulo). La paja dals policists è modesta, perquai vala la polizia sco spezialmain predisposta per corrupziun; er entaifer la giustia è la corrupziun derasada vastamain. Sin l’Index da la percepziun da corrupziun sa chattava la Brasilia il 2016 da 176 pajais sin plaz 79, ensemen cun l’India, la Republica Populara da la China e la Bielorussia. Sin la champagna è la vita dals purs pitschens ed Indios savens segnada da conflicts cun ils gronds proprietaris da terren e cun interpresas ch’èn en tschertga da materias primas.

Polizia

Tut ils stadis federativs disponan mintgamai da duas autoritads incumbensadas cun lavurs da polizia: la polizia militara e la polizia civila. Entant che l’emprima procura per l’urden public, vegn la segunda activa en connex cun proceduras penalas. Ultra da quai disponan intginas citads grondas d’ina polizia municipala (guarda municipal). La Força Nacional de Segurança sa cumpona da commembers da las polizias dals differents stadis federativs e po vegnir clamada en agid dals guvernaturs dals stadis en cas da crisa.

A nivel federal è la Polícia Federal incumbensada cun la persecuziun penala e sco guardia da cunfin. Ultra da quai dispona la federaziun d’atgnas polizias per las vias e viafiers federalas.

Per part vegn attestada a las autoritads buna lavur areguard la prevenziun ed il cumbat cunter la violenza; per part existan però situaziuns desolatas, sco per exempel en bleras praschuns che vegnan controlladas da bandas criminalas.

Num

Il num ‹Brasilia› deriva dal num portugais pau-brasil per la planta dal lain pernambucan (Caesalpinia echinata) che furmava in impurtant product d’export dal temp dals emprims colonisaturs (or dals guauds da la costa da l’Atlantic). ‹Brasa› munta en portugais ‹brastgida/burnida›; l’adjectiv ‹brasil› sa referescha a la colur dal lain, il qual glischa cotschen suenter esser vegnì taglià e vegniva duvrà en l’Europa per colurar taila.

Menziun a l’ur merita en pli la suandanta remartgabladad: Dapi il 1325 è da chattar sin chartas geograficas en il vest da l’Irlanda in’insla da fantom cun num Brasil. Tenor la brev d’in agent englais a Cristof Columbus da l’onn 1498 duai quella esser vegnida scuverta vers l’onn 1480 da navigaturs da Bristol. L’autur da la brev identifitgescha quella cun il pajais ch’il navigatur venezian Giovanni Caboto ha scuvert l’onn 1497, numnadamain cun la Terranova.

Istorgia

Culturas indianas

Ils emprims fastizs da vita umana han ins scuvert en la Caverna da Pedra Pintada en il stadi federativ Piauí. Ils pli vegls chats derivan dal temp enturn 9700 a.C. Vers 5560 a.C. è vegnì duvrà là cheramica (fasa da Paituna). Medemamain tar las pli veglias culturas tutga la fasa d’Itaparica; a l’Abrigo do Sol a Mato Grosso do Sul han ins chattà fastizs quasi tuttina vegls dal temp tranter 9500 e 4000 a.C. (tradiziun da Dourado). Chats da skelets cumprovan che las regiuns da costa da la Brasilia odierna eran abitadas enturn 8000 a.C. L’utilisaziun da nuschers sa lascha persequitar enavos en l’Amazonia fin 8500 a.C., in’agricultura per propi ha inizià tranter 6000 e 2700 a.C. – qua è anc bler intschert. En blers lieus han ins promovì tras runcada cun agid dal fieu la creschientscha da plantas specificas che furnivan nutriment, sco per exempel palmas; quest process sa lascha cumprovar il pli tard en il quart u terz millenni a.C. Vitiers è vegnida la cultivaziun dad ierts ed ina moda da viver adina pli sedentara. Il segund tschientaner s.C. sto l’utilisaziun dal terren esser stada spezialmain intensiva, sco che mussa l’uschenumnada Amazonian Dark Earth.

Tras cultivaziun da tschertas spezias da plantas e cun meglierar il terren han ils abitants temprivs midà dal tuttafatg l’ecosistem dal Batschigl da l’Amazonas. Er lur colonias – per exempel sin l’immensa insla da flum Marajó – èn stadas bler pli grondas che quai ch’ins ha pensà ditg. Ultra da quai han bleras gruppas erigì uschenumnads mounds, per il pli crests-fossa, ils quals vegnan designads a la costa, sch’els consistan da conchiglias, sco sambaquis. Auters furmavan centers ceremonials u residenzas. Il cumplex da mounds dad Ibibate en l’Amazonia boliviana cumpiglia 11 ha, sulettamain sin l’insla Marajo han ins gia chattà 40 mounds.

En la provinza Mato Grosso han ins scuvert divers abitadis planisads, en ils quals vegniva pratitgà pestga ed agricultura fin en il temp enturn il 1500. Las citads d’ina grondezza da fin a 60 ha eran colliadas ina cun l’autra tras ina rait da vias – cumbain ch’in canu furmava en la gronda part dals territoris la moda da sa mover principala –, en pli èn vegnids a la glisch rempars e puzs artifizials. Sco en blers auters lieus en l’America vegnan ils umans al Xingu ad esser daventads l’unfrenda d’epidemias importadas nà da l’Europa, surtut da la virola.

Temp colonial portugais

Architectura dal temp colonial a Salvador da Bahia

Gia il 1494 han il Portugal e la Spagna decidì da divider l’America dal Sid en il Contract da Tordesillas. En quel han ins, sut intermediaziun da papa Alexander VI, partì tranter las duas pussanzas maritimas il mund per lung d’ina lingia imaginara d’orientaziun nord-sid che tanscheva ca. 480 km en il vest da las Inslas dal Cap Verd. A la Spagna èn vegnids attribuids tut ils pajais che duevan anc vegnir scuverts en l’America, al Portugal percunter l’Africa e l’Asia. Damai ch’ins aveva definì questa lingia senza enconuscher il decurs precis da la costa dal Nov Mund, tutgava er il piz oriental da l’America dal Sid (ch’era da quel temp anc pli u main nunenconuschent) tar il domini portugais. Premissa per pudair sa patrunar a moda legitima da quests territoris è stada la catolisaziun consequenta da la populaziun indigena. Ils 22 d’avrigl 1500 è il navigatur portugais Pedro Álvares Cabral ì a riva tar il Porto Seguro odiern (en il sid dal stadi federativ Bahia) ed ha prendì en possess il pajais per la curuna portugaisa. Il temp da 1500 fin 1530 è stà segnà dal commerzi da barat cun la curuna portugaisa. Ma per pudair tegnair a mastrin ils Franzos che consideravan il Contract da Tordesillas sco betg liant e che faschevan cun ils Tupinambá fatschentas da barat per lain cotschen, ha la curuna portugaisa decidì da trametter colonisaturs europeans en la Brasilia.

L’onn 1549 è la citad Salvador da Bahia odierna (São Salvador da Bahía de Todos os Santos) vegnida proclamada sco chapitala. A partir dal 1530 han ins manà Indios da l’intern dal pajais a la costa, nua che quels han stuì lavurar en il nordost dal pajais sin plantaschas da channa da zutger. Pervi da las persecuziuns, la lavur dira e la predisposiziun dals Indios per malsognas europeicas, èn blers dad els morts. Ils signurs colonials han empruvà sinaquai da remplazzar las forzas da lavur ch’eran idas a perder tras sclavs africans. Suenter lur rapinament èn quels per ordinari vegnids suttamess ad ina conversaziun sfurzada; facticamain han els però mantegnì lur religiuns tradiziunalas. Quai è stà il motiv per il svilup dals cults sincretistics tipicamain brasilians candomblé ed umbanda. Fin il 1580 han ils Portugais gì facticamain l’entir pajais sut lur controlla.

L’onn 1629 eran ils Ollandais sa stabilids en vischinanza da la citad da Recife odierna ed avevan conquistà il 1637 sut il commando da Johan Maurits van Nassau-Siegen ils territoris da cultivaziun portugais da lezza regiun, ils quals han sinaquai danovamain enconuschì in curt temp da fluriziun. Fin il 1654 è il nordost, surtut il territori da Pernambuco, stà sut controlla ollandaisa. En la Battaglia da Guararapes èn las truppas ollandaisas vegnidas battidas il medem onn a moda decisiva e puspè stgatschadas dal pajais.

Ritgas citads baroccas èn sa sviluppadas en il 17avel tschientaner, cur ch’expediziuns d’uschenumnads bandeirantes han explorà la retroterra e scuvert sper autras ritgezzas natiralas er aur e diamants. Il medem tschientaner han sclavs ch’eran fugids erigì simplas colonias, uschenumnads Quilombos. Cur ch’èn proruts en ils Quilombos sullevaziuns cunter la suppressiun dals nairs, han ins destruì fin il 1699 tut questas colonias. L’onn 1763 è Rio de Janeiro vegnì proclamà sco chapitala, perquai ch’il center economic dal pajais è sa spustà en il sid. 25 onns pli tard ha l’uffizier e dentist Tiradentes mess ad ir ina sullevaziun, la quala ha però fatg naufragi. L’onn 1792 è quest erox naziunal da la Brasilia odierna vegnì executà. A medem temp ha cumenzà in conflict cun la Spagna, perquai che las expediziuns da bandeirantes han, cunter tuttas cunvegnas, cumenzà a spustar vers vest il cunfin occidental dal pajais.

Reginavel ed imperi Brasilia

L’onn 1807 èn truppas franzosas sut Napoleun Bonaparte penetradas en il Portugal; sinaquai è il retg portugais João VI fugì sut protecziun britannica en la Brasilia (l’emprima a Bahia, pli tard a Rio de Janeiro). Là ha el lubì per l’emprima giada il commerzi cun l’exteriur ch’era fin qua scumandà strictamain. Cun la translocaziun dal retg e da l’entira curt roiala ha la Brasilia survegnì il status d’in commember cun ils medems dretgs dal pajais d’origin, e la chapitala Rio de Janeiro era facticamain daventada il center da l’imperi portugais da lezza giada, cun excepziun dal Portugal che steva sut occupaziun franzosa. A chaschun dal Congress da Vienna l’onn 1815 han ins mess a pèr la Brasilia al Portugal.

Pedro I da la Brasilia

Suenter la retratga da las truppas franzosas or dal Portugal ha il retg João VI stuì returnar il 1821 cunter sia veglia en il Portugal per segirar sia pretensiun al tron. La regenza sur la Brasilia ha el surlaschà a ses figl Pedro. Pedro I ha declerà ils 7 da settember 1822 a São Paulo l’independenza da la Brasilia dal Portugal ed è sa proclamà ils 22 da settember sco emprim imperatur brasilian. Dus onns pli tard ha cumenzà l’immigraziun intenziunada da Tudestgs cun la fundaziun da l’emprima colonia São Leopoldo a Rio Grande do Sul. L’onn 1828 è la provinza Uruguay, la quala ins aveva annectà l’onn 1821 da l’Argentinia sco provinza cisplatinica, sa declerada independenta suenter trais onns guerra tranter la Brasilia e l’Argentinia. Trais onns pli tard è prorutta ina sullevaziun dal militar, uschia che l’imperatur Pedro I ha abditgà e surdà la regenza a ses figl da tschintg onns Pedro II. L’anteriur imperatur Pedro I è returnà en il Portugal, nua ch’el ha surpiglià l’ierta da ses bab sco retg portugais Pedro IV.

In punct supplementar da la constituziun ch’è vegnida deliberada il 1822 ha pussibilità anc il di da la demissiun da Pedro I intginas refurmas. Uschia han ins decidì d’instituir in sulet regent. En la Revoluziun dals farrapos dal 1835 è cun Rio Grande do Sul danovamain sa spartida ina provinza, la quala furmava da qua davent la republica Piratini, fin che quella è, suenter ina guerra da 10 onns cunter las truppas da la regenza, puspè vegnida incorporada en l’imperi. Dal temp dals regents hai dà ina retscha d’ulteriuras sullevaziuns en il nord e nordost dal pajais, las qualas èn vegnidas abattidas relativamain svelt ed han surtut custà la vita a blers povers.

Segund imperi da la Brasilia

L’onn 1840, pia anc avant ch’avair cuntanschì la maiorennitad, è Pedro II vegnì curunà sco imperatur. L’onn 1864 ha il Paraguay declerà a la Brasilia la guerra. Suenter tschintg onns han la Brasilia, l’Uruguay e l’Argentinia victorisà las truppas dal Paraguay en la guerra la pli sanguinusa da l’istorgia da l’America latina. Cumbain ch’il pajais ha patì pervi dals onns da guerra, ha il boom da cautschuc procurà al pajais in bun svilup economic. La Brasilia disponiva da quel temp dal monopol sin cautschuc e pudeva perquai generar tras l’export grondas entradas.

L’onn 1888 ha la princessa ereditara Isabella, ina figlia da Pedro II, abolì uffizialmain la sclavaria cun la ‹lescha dad aur› (Lei Áurea). Cumbain che la sclavaria era gia vegnida bandegiada il 1853, ha il scumond manà a sullevaziuns dals gronds proprietaris da terren e da l’armada; la finala è il militar vegnì tras in putsch a la pussanza. Sinaquai è l’imperatur ì ils 15 da november 1889 a Paris en l’exil ed ha fatg libra la via a l’emprima republica.

Republica ed oligarchia

L’emprima republica brasiliana cun constituziun federativa è vegnida proclamada ils 24 da favrer 1891 dal marschal Manuel Deodoro da Fonseca sco Stadis unids da la Brasilia (República dos Estados Unidos do Brasil). Il proxim temp è s’etablì in sistem oligarchic. La bainstanza era segirada tras la gronda dumonda suenter café, e l’economia sa concentrava sin quest rom. En l’Emprima Guerra mundiala è la Brasilia entrada uffizialmain da la vart dals Alliads cunter la Germania, però senza sa participar activamain a las acziuns da guerra. Durant ils onns da guerra è la dumonda suenter café sa reducida fermamain. Ils onns 1920 ha ina gronda part da la populaziun pretendì ina fin da l’oligarchia.

L’èra da Getúlio Vargas ed ils onns suenter

Vargas a chaschun d’ina parada l’onn 1939

Cur ch’ils pretschs da café èn danovamain sa reducids massivamain ils onns 1930, ha Getúlio Vargas, il ‹bab dals povers›, manà ina sullevaziun ed è schizunt daventà president. Ils emprims mais da ses temp da regenza è l’economia da la Brasilia creschida marcantamain. Il dretg da votar da las dunnas, il secret d’elecziun e l’elecziun da proporz èn vegnids introducids l’emprima giada en la Brasilia cun il dretg d’eleger dal 1932, puspè revocads il 1937 tar la proclamaziun da l’Estado Novo e reintroducids il 1945. L’onn 1937 è vegnì fixà il domini da Vargas sco «dictatur bainvulent». L’onn 1942, sut pressiun dals Stadis Unids, ha la Brasilia declerà la guerra cunter las Pussanzas da l’axa. Vargas ha tramess en l’Italia in contingent da 25 000 umens (Força Expedicionária Brasileira), ils quals èn tranter auter sa participads a la Battaglia al Monte Cassino. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha l’armada destituì Vargas.

Gia tschintg onns pli tard al ha il pievel danovamain elegì sco president. Perquai ch’ils Stadis Unids sa mettevan cunter la politica socialistica da la Brasilia, e la dretga e l’armada han sinaquai pretendì che Vargas demissiuneschia, ha quel commess l’onn 1954 suicidi. Ses successur Juscelino Kubitschek ha procurà cun agid dal Partido Trabalhista Brasileiro (PTB) per novs investiturs da l’exteriur, ils quals han dà la fin dals onns 1950 novs impuls a l’economia brasiliana. L’onn 1960 è alura Jânio da Silva Quadros daventà president. Suenter esser entrà en uffizi l’onn 1961 ha el empruvà da schliar la dependenza dals Stadis Unids e da consolidar il budget statal deficitar. Gia suenter paucs mais en uffizi è el puspè sa retratg; ses successur, il vicepresident da fin qua João Goulart, è entrà en uffizi curt temp suenter che la nova chapitala Brasília era vegnida inaugurada suenter in temp da construcziun da trais onns. Er Goulart n’era betg incontestà en la populaziun, uschia che sias cumpetenzas èn stadas limitadas durant las emprimas trais elecziuns presidialas.

Temp da la dictatura militara

Tranter il 1964 ed il 1985 è la Brasilia vegnida regida dal militar. Durant quel temp han surtut ils Indios patì da violaziuns dals dretgs umans. Il stadi ha bain er sustegnì l’economia privata, ma a medem temp ha el mess ad ir gronds projects da prestige (Transamazônica, l’ovra idraulica Itaipú, l’ovra atomara Angra dos Reis, autostradas); la consequenza da questa politica èn stads auts debits dal stadi e manaschis statals nunrentabels.

L’onn 1964 ha il militar fatg in putsch e destituì João Goulart. Il nov reschim sut marschal Humberto Castelo Branco ha supprimì l’opposiziun sanestra e retratg a radund 300 persunas ils dretgs politics. Ina lescha ch’è vegnida relaschada il 1965 ha restrenschì las libertads burgaisas, ha attribuì a la regenza naziunala dapli pudair e statuì ch’il president ed il vicepresident duain vegnir elegids tras il Congress.

L’anteriur minister da guerra marschal Artur da Costa e Silva è vegnì elegì il 1966 sco president. Sin chaumas e protestas da students e dal clerus catolic ha il reschim militar reagì cun censura ed acziuns da purificaziun politica. Quai ha er cuntinuà sut ils dus presidents successurs (ed anteriurs generals) Emílio Garrastazu Médici (a partir dal 1969) ed Ernesto Geisel (a partir dal 1974). Da l’autra vart ha il reschim militar però er procurà per ina tscherta stabilitad politica e promovì intenziunadamain l’industria, quai ch’ha fatg flurir l’economia e manà en il decurs dals onns 1970 a vastas investiziuns nà da l’exteriur.

L’entschatta dals onns 1980 ha la regenza militara mitigià decididamain la repressiun. Ed il 1985, per mancanza d’opziuns entaifer il cader militar e gia entamez ina crisa economica cun inflaziun galoppanta, han ins la finala admess elecziuns libras.

Democrazia dapi il 1985

Protests a Recife l’onn 2013

L’onn 1985 è suandada la Nova República (u sisavla republica). La regenza ha gì da batter cunter enorms debits envers l’ester, iperinflaziun e corrupziun ed è ultra da quai stada davant la sfida da stabilisar la nova democrazia.

Ils 26 d’avrigl 1991 ha gì lieu la fundaziun da Mercosur (portugais Mercosul). Quest martgà communabel da la Brasilia cun ils stadis vischins Argentinia, Paraguay ed Uruguay enserra radund 230 milliuns abitants ed ha l’intent da rinforzar l’economia dals stadis commembers e tras quai la posiziun da l’America latina en il mund.

L’onn 1993 ha la populaziun da la Brasilia pudì s’exprimer en in referendum tant davart la furma da stadi sco er la furma da regenza. Las votantas ed ils votants han dà cleramain la preferenza a la republica (envers la monarchia) ed al sistem da regenza presidial (enstagl parlamentar). Il 1994 è vegnida decidida ina refurma cumplessiva da la valuta, quai ch’ha pussibilità da terminar l’iperinflaziun.

Ils ultims decennis è la politica da la Brasilia stada segnada differentas giadas da rinfatschas da corrupziun envers il president, quai ch’ha adina puspè sveglià la malaveglia en la populaziun (en furma da demonstraziuns, chaumas) e per part er manà a demissiuns resp. relaschadas.

Politica

La Brasilia furma ina republica federala presidiala. Ella sa cumpona da la confederaziun, dals stadis federativs e da las communas. La pussanza legislativa a nivel da la confederaziun vegn exequida tras il Congress naziunal che sa cumpona da la Chombra da deputads e dal Senat. Ils 513 deputads vegnan elegids per 4 onns, ils 81 senaturs per 8 onns. La constituziun datescha dal 1988 ed è vegnida amplifitgada pliras giadas.

La regenza dal stadi consista dal president sco schef da stadi (ed a medem temp schef da la regenza), dal vicepresident sco er da radund 25 ministers. Il president vegn elegì cun ina maioritad absoluta da las vuschs per ina perioda d’uffizi da quatter onns directamain dal pievel. Il president po vegnir reelegì ina giada per in’ulteriura perioda d’uffizi. El dispona da vastas cumpetenzas executivas sco schef da stadi e schef da la regenza e metta sez ensemen il cabinet.

La Brasilia sa divida en 26 stadis federativs ed en il district federal cun la chapitala Brasília. Ils stadis federativs disponan d’atgnas constituziuns e leschas, las qualas ston correspunder a las normas statuidas en la constituziun federala. Ils schefs da regenza dals stadis federativs, ils guvernaturs, vegnan elegids per quatter onns en elecziun directa.

En l’Index da democrazia dal magazin britannic ‹The Economist› ha la Brasilia figurà il 2019 sin plaz 52 da 167 stadis e vala uschia sco «democrazia incumpletta». En il rapport ‹Freedom in the World 2017› da l’organisaziun nunguvernamentala Freedom House vegn il sistem politic dal pajais giuditgà sco «liber».

Parlament

Edifizi dal Congress naziunal a Brasília

Il parlament brasilian, il Congresso Nacional, consista da duas chombras: Il Senat (Senado Federal do Brasil) sa cumpona da 81 senaturs. En mintgin dals 27 stadis federativs vegnan elegids tenor elecziun da maiorz trais senaturs per periodas d’uffizi dad otg onns. Il 2019 eran represchentadas en il Senat 19 differentas partidas. La chombra da deputads (Câmara dos Deputados do Brasil) dumbra 513 sezs. Ils deputads vegnan elegids tenor proporz per mintgamai quatter onns. Il 2019 dumbrava la Chombra da deputads 25 partidas.

Partidas

In problem politic da la Brasilia èn partidas relativamain flaivlas senza programs ideologics. Quellas furman coaliziuns ch’èn savens be da curta durada. Uschia ston las leschas per il pli vegnir deliberadas tras cunvegnientscha. Las bleras partidas pitschnas e la corrupziun mainan ad ina situaziun politica instabila ed ad in’administraziun publica ch’è savens sfurzada ad inactivitad.

Politica exteriura

A la Brasilia sco pli grond pajais da l’America latina (surfatscha, populaziun, economia) cumpeta ina rolla directiva regiunala e globala. Tar ils pli impurtants accents da la politica exteriura brasiliana tutgan la tgira da las relaziuns tar ils stadis da la regiun (t.a. en rom da las organisaziuns regiunalas UNASUR e MERCOSUL) sco er tar partenaris tradiziunals en l’America dal Nord ed en l’Europa. Ultra da quai persequitescha la Brasilia finamiras da la collavuraziun economica tranter ils uschenumnads stadis BRICS (Brasilia, Russia, India, China ed Africa dal Sid). Plinavant sa stenta la Brasilia da rinforzar la vusch dal sid entaifer il process da globalisaziun, tranter auter cun refurmar las Naziuns unidas (sedia permanenta per la Brasilia en in Cussegl da segirezza da l’UNO extendì) e cun occupar posiziuns da cader en organisaziuns internaziunalas. Er areguard cuntegns centrals da la politica da globalisaziun (sper la politica da finanzas ed economica t.a. la politica da l’ambient, dal clima e dal svilup) sa stenta la Brasilia da gudagnar influenza.

Militar

Suenter decennis da dictatura militara regia entaifer la politica ed en la populaziun ina tscherta sceptica envers las forzas armadas. Ultra da quai n’exista nagina smanatscha d’ordaifer per propi: Ils stadis da l’America latina èn s’alliads betg be economicamain, mabain er militarmain, quai che rinforza la segirezza e stabilitad en la regiun.

Umens a partir da 18 onns èn obligads al servetsch militar. Las forzas terrestras dumbran radund 190 000 schuldads, l’aviatica militara 73 500 persunas ed er la marina è – sco las ulteriuras part da l’armada – bain dotada ed equipada cun material modern. La Brasilia è il tschintgavel grond exportader d’armas en tut il mund. Durant la dictatura militara ha existì sur blers onns in project secret d’armas atomaras.

Il ministeri da defensiun ha disponì il 2016 d’in budget da radund 23 milliardas dollars; dapi il 2006 muntan las expensas per il militar a radund 1,3 fin 1,5 procent dal product naziunal brut.

Sutdivisiun administrativa

Las tschintg regiuns

La Brasilia sa divida en 26 stadis federativs ed in district federal (Distrito Federal). Quels èn partids en tschintg regiuns:

1. Nord (Região Norte)

Acre, Amapá, Amazonas, Pará, Rondônia, Roraima, Tocantins

Il nord cumpiglia 45,27 % da la surfatscha da la Brasilia. A medem temp sa tracti da la regiun cun ils pli paucs abitants. Il nordvest è pauc urbarisà e strusch sviluppà industrialmain; persuenter sa chatta qua cun il Batschigl da l’Amazonas in dals pli gronds ecosistems dal mund.

2. Nordost (Região Nordeste)

Alagoas, Bahia, Ceará, Maranhão, Paraíba, Pernambuco, Piauí, Rio Grande do Norte, Sergipe

Stgars in terz dals Brasilians vivan en il nordost. La regiun è culturalmain fitg variada. Ella è segnada dal domini colonial portugais, da la cultura africana dals anteriurs sclavs e betg il davos d’influenzas indianas.

3. Regiun central-occidentala (Região Centro-Oeste)

Goiás, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Distrito Federal do Brasil

L’impurtanza economica da questa regiun deriva surtut da ses ritgs giaschaments da materias primas. Tuttina n’è il center occidental betg fitg urbarisà; ina mesira da rinforzar la regiun è t.a. stada la dischlocaziun da la chapitala a Brasília.

4. Sidost (Região Sudeste)

Espírito Santo, Minas Gerais, Rio de Janeiro, São Paulo

En il sidost vivan dapli umans che en mintg’auter pajais da l’America dal Sid. Cun las aglomeraziuns da São Paulo e Rio de Janeiro è questa regiun il motor economic dal pajais.

5. Sid (Região Sul)

Paraná, Santa Catarina, Rio Grande do Sul

Il sid è la pli pitschna regiun da la Brasilia. Las relaziuns climaticas correspundan pli u main a quellas da l’Europa dal Sid. La regiun mussa cleras influenzas dals immigrants tudestgs e talians ch’èn surtut ids a star en quest territori. Radund 85 % dals abitants èn alvs.

District federal

Dal temp da l’imperi brasilian furmava Rio de Janeiro la chapitala da la Brasilia ed aveva il status d’ina citad neutrala (Município Neutro), quai che correspunda pli u main ad in district da chapitala. Cun transfurmar il 1889 las provinzas en stadis federativs, è daventà dal Município Neutro in Distrito Federal. L’onn 1960 è la chapitala vegnida translocada a Brasília, medemamain il Distrito Federal. Il district spezial enturn Rio de Janeiro è stà transfurmà per in temp en il stadi federativ Guanabara, fin che Guanabara è vegnì integrà il 1975 en il stadi federativ Rio de Janeiro.

Il Distrito Federal ha ina muntada speziala. El è fixà en la constituziun ed è suttamess directamain a la regenza brasiliana.

Impurtantas citads ed aglomeraziuns

75 % da la populaziun da la Brasilia viva en citads (situaziun dal 2017). Las pli grondas aglomeraziuns (mintgamai cun lur citad principala) èn São Paulo cun ca. 21,4 milliuns abitants, Rio de Janeiro cun ca. 12,2 milliuns, Belo Horizonte cun ca. 5,9 milliuns, il district da la chapitala Brasília cun ca. 4,4 milliuns, Porto Alegre cun ca. 4,2 milliuns, Salvador da Bahia cun ca. 4,0 milliuns, Fortaleza e Recife cun mintgamai ca. 3,9 milliuns e Curitiba cun ca. 3,5 milliuns abitants.

São Paulo

São Paulo è la pli gronda chapitala da la Brasilia, da l’America dal Sid ed a medem temp da l’entira emisfera meridiunala ed il motor economic da la Brasilia. Sco center industrial dal pajais attira la citad cuntinuadamain immigrants, uschia ch’il dumber d’abitants è sa dublegià entaifer 40 onns. Questa creschientscha rapida ha fatg da la citad in center da finanzas, da cultura e da scienza, ma er manà a problems da traffic, a polluziun da l’ambient ed a criminalitad.

Rio de Janeiro è stà bunamain 200 onns la chapitala da la Brasilia, fin che Brasília è vegnì proclamà il 1960 sco chapitala. Tuttina è Rio de Janeiro restà la pli enconuschenta citad dal pajais. Turists l’apprezieschan pervi dal carnaval e las splagias che tutgan tar las pli bellas en tut il mund. Sper la muntada economica dal turissem è qua er da chasa industria producenta. Davent dals centers turistics ha Rio de Janeiro da cumbatter ils problems tipics d’ina citad gronda, surtut la criminalitad e la povradad da grondas parts da la populaziun.

La chapitala Brasília è vegnida erigida ils onns 1960 entaifer trais onns. I sa tracta d’ina chapitala planisada classica, la quala Lúcio Costa ha concepì per incumbensa dal president da lezza giada Kubitschek; Oscar Niemeyer ha projectà l’edifizi da la regenza. Brasília dueva oriundamain figurar sco exempel per ina planisaziun urbanistica excellenta. En impurtants puncts n’è il svilup però betg progredì sco quai ch’igl era planisà, ed uschia è la chapitala en il fratemp medemamain segnada en ses districts exteriurs da favellas. Oz vivan en la citad stgars 200 000 abitants, la regiun metropola dumbra ca. 4,4 milliuns.

Dretg

Sisum il sistem da giurisdicziun brasilian sa chatta il Supremo Tribunal Federal cun sedia en la chapitala Brasília.

Economia

Svilup istoric e situaziun actuala

Enfin la fin dal 19avel tschientaner viveva la populaziun surtut da l’export da products agrars. Alura ha l’industrialisaziun progredinta dal pajais manà ad ina mancanza da forzas da lavur, la quala è anc pegiurada cun la fin da la sclavaria l’onn 1888. Quai ha carmalà en il pajais in grond dumber d’immigrants, sper Portugais e Spagnols sutut Tudestgs, Talians, Polonais e Giapunais.

Durant l’Emprima Guerra mundiala è il pajais vegnì en ina crisa economica, perquai ch’ils pli impurtants artitgels d’export (café, zutger etc.) èn stads pertutgads d’ina immensa crudada dals pretschs. Agid è arrivà en furma da chapital e d’immigrants or da la Gronda Britannia.

Il 1917 hai dà a São Paulo e Rio de Janeiro emprimas grondas undas da chaumas, sin las qualas la regenza ha reagì cun suppressiun. Ils onns 1920 èn sa furmadas partidas da lavurants e sindicats, ma quai n’ha betg gidà a rinforzar lur posiziun en il stadi, damai ch’ils lavurants n’avevan nagins represchentants en las classas superiuras.

En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner dueva la Brasilia alura sa sviluppar a la pli ferma economia en l’America dal Sid ed er cuntanscher ina muntada respectabla en il martgà mundial. Quai surtut grazia als secturs gronds e bain sviluppads da l’agricultura, industria da minieras, producziun e servetschs sco er pervi da las grondas reservas da forzas da lavur.

Situaziun actuala

Plantascha da café

Cun in product naziunal brut da radund 1800 milliardas dollars (2016) è la Brasilia la novavel gronda economia publica dal mund. Las entradas per chau han muntà il medem onn ca. 8700 dollars. La structura economica da la Brasilia è segnada dal sectur central servetschs cun ca. 65 %, da l’industria cun 17 % e da l’economia agrara cun ca. 6,7 % dal product naziunal brut (‹agrarbusiness›/producziun ed elavuraziun da materias primas agraras: total ca. 25 % dal PNB).

Fin l’entschatta dal 21avel tschientaner han autas ratas da creschientscha e d’occupaziun garantì l’interess da l’exteriur d’investir en il pajais. Suenter la fin dal boom economic, la diminuziun dals pretschs per materias primas, ils debits creschents dal sectur privat ed ina productivitad fitg bassa, ha la regenza empruvà da mantegnair la creschientscha economica a moda artifiziala (tras expensas statalas e subvenziuns). Quai dueva la finala manar ad in deficit dal budget dramatic, far erodar la confidenza d’interpresas, investiders e consuments e manar il pajais per in temp en ina greva recessiun.

Cun bundant 200 milliuns abitants è il martgà intern il motor principal per la conjunctura (cun bundant 80 % dal PNB). L’economia da l’exteriur gioga cun ina cumpart da radund 20 % al product naziunal brut ina rolla relativamain pitschna. Ina sfida spezialmain gronda areguard la creschientscha economica furma la quota d’investiziuns ch’è cun cleramain sut 20 % dal product naziunal brut er a nivel internaziunal fitg bassa. Ils pli gronds problems economics dal pajais èn il sgurdin cuntinuant dals pretschs da materias primas, la nauscha infrastructura, la bassa productivitad da las interpresas e l’auta corrupziun en il pajais.

L’onn 2017 lavuravan 9,4 % da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 32,1 % en l’industria e 58,5 % en il sectur da servetschs. La quota da dischoccupads – ch’era creschida cuntinuadamain ils onns precedents – ha muntà il medem onn a 11,8 %.

L’uniun da duana sidamericana Mercosul rinforza bain il martgà en l’America latina, ma sper la Brasilia han er auters pajais da la regiun da sbatter cun problems economics (t.a. Argentinia, Venezuela, Ecuador). Sper ils stadis latinamericans èn la Republica Populara da la China, ils Stadis Unids e l’Uniun europeica ils pli impurtants partenaris da commerzi.

In stausch tut spezial per l’economia avev’ins sperà dal Campiunadi mundial da ballape dal 2014 e dals Gieus olimpics dal 2016; ma tar omaduas occurrenzas grondas han ils custs surpassà per lunschor las entradas. Perquai hai mintgamai dà avant las occurrenzas grondas protestas.

En il Global Competitiveness Index che mesira la capacitad da concurrer dals stadis sa chattava la Brasilia il 2017/18 sin plaz 80 da 137. En l’Index per libertad economica è la Brasilia stada il 2017 sin plaz 140 da 180.

Agricultura

L’agricultura brasiliana è da gronda muntada betg be per il pajais sez, mabain er a nivel global. Teoreticamain pudess la Brasilia nutrir radund ina milliarda umans, uschia ch’ella vala sco ‹nutridra dal mund›. En media vegnan realisads 40 % dal product naziunal brut cun l’agricultura ed ils roms industrials ch’èn colliads cun quella e tar radund 43 % da tut ils exports sa tracti da bains agriculs.

Tut en tut dispona la Brasilia d’ina surfatscha d’utilisaziun agricula da radund 248 milliuns hectaras; vitiers vegnan mintg’onn radund 2 milliuns hectaras terren nov. Surtut en la part centrala dal pajais datti manaschis che cultiveschan surfatschas da 100 000 hectaras u dapli. Quai ha fatg da la Brasilia il pajais decisiv per fixar ils pretschs sin il martgà global per products agrars sco zutger, fava da soja, café, suc d’oranschas e charn (bov, portg, giaglinom). E cun quai n’è il potenzial betg exaurì: pervi da las grondas reservas da terren pudess l’agricultura anc augmentar considerablamain las racoltas.

Crititgà vi da l’agricultura brasiliana vegnan las grondas quantitads da ladim artifizial e da pesticids che vegnan duvradas, la producziun per l’export en furma da monoculturas sin fitg grondas surfatschas, il fatg ch’i vegnan savens cultivadas plantas per gudagnar energia (p.ex. soja) enstagl da cultivar vivonda per la populaziun locala, sco er las relaziuns da lavur e da possess sin las plantaschas (‹baruns da zutger› e.a.).

Ritgezzas mineralas

En la Brasilia vegnan explotads fier, mangan, bauxit, nichel, zin, argient, aur, diamants, charvun, gas natiral, petroli ed uran. Il pajais è il pli grond furnitur da fier en tut il mund; las reservas duessan bastar per cuvrir il basegn mundial dals proxims 500 onns. Mintga di vegnan explotads 1,5 milliuns barrel petroli. E cun excepziun da diamants derivan 60 % da tut las pedras preziusas che vegnan elavuradas da la Brasilia.

Impurtantas interpresas

Impurtantas interpresas brasilianas èn Petrobras (petroli), Companhia Vale do Rio Doce (minieras), Gerdau (elavuraziun da metal), Embraer (construcziun d’aviuns), Organização Odebrecht (industria da construcziun) e BRF (victualias).

Petrobras è ina da las pli grondas interpresas d’energia dal mund; ils ultims onns ha il concern però patì pervi dal nausch pretsch d’ieli e pervi d’in grond scandal da corrupziun. Il concern da minieras Vale è il pli grond producent da minerals da fier en tut il mund. Sper minieras e ports da spediziun posseda il concern er ina gronda part da la rait da viafier dal pajais. Il 1997 è l’interpresa vegnida privatisada, ma a moda indirecta (fonds da pensiun, banca d’investiziun statala) ha il maun public mantegnì si’influenza. Er il constructur d’aviuns Embraer tutgava oriundamain al stadi, sa chatta oz però per gronda part en ils mauns d’investiders privats. Damai ch’ils concurrents Boeing ed Airbus produceschan aviuns pli gronds, èn ils jets dad Embraer oz ina part fixa da l’aviatica regiunala e da fatschenta en tut il mund.

Er grondas interpresas da l’exteriur elegian la Brasilia sco lieu principal per lur activitads en l’America dal Sid, uschia per exempel Volkswagen, Fiat, Nestlé u Parmalat.

Turissem

Fernando de Noronha

Il turissem n’è anc betg uschè impurtant en il pajais e realisescha be var 0,5 % dal product naziunal brut (media mundiala: 10 %). Il dumber da turists annual munta a ca. 4,8 milliuns. Magnets turistics èn surtut las splagias ed il carnaval da Rio de Janeiro, la chapitala Brasília, il Batschigl da l’Amazonas, il nordost cun sias splagias e sia cultura multifara e las Cascadas d’Iguazú. Il motiv per il dumber da turists relativamain pitschen (en Brasilia vegnan sin in visitader 37 indigens, en Germania per exempel ca. 4,6) è d’attribuir a differents facturs. Tranter auter n’è l’infrastructura savens betg fitg favuraivla al turissem; uschia èn sgols a l’intern dal pajais ed a l’exteriur chars ed en l’entir pajais datti be paucs sgols da charter.

Budget dal stadi

Il budget dal stadi ha cumpiglià il 2015 expensas en l’autezza da bundant 641 milliardas dollars ed entradas da radund 631 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget en l’autezza da 0,6 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà l’onn 2015 var 67,3 % dal product naziunal brut.

Il 2006 èn vegnidas impundidas da las expensas statalas 7,5 % dal product naziunal brut en la sanadad, 4,0 % en la furmaziun (2004) e 2,6 % en il militar.

‹Custs brasilians› ed autras sfidas actualas

Il motiv principal per la mancanza d’investiziuns resp. per betg pudair trair a niz a moda optimala il potenzial economic dal pajais èn ils uschenumnads ‹custs brasilians› (portugais ‹Custo Brasil›). Tar quels tutgan ils custs tras corrupziun, la nauscha infrastructura logistica, autas taglias, auts custs da finanziaziun u l’aut nivel da paja collià cun ina mancanza da persunas qualifitgadas. Da cumbatter il Custo Brasil è ina da las finamiras centralas da la politica economica actuala; tranter auter investescha il stadi milliardas en meglierar l’infrastructura e la logistica.

In problem actual da l’economia brasiliana è l’urbanisaziun creschenta e la migraziun da la populaziun rurala en las citads. Sulettamain en la chapitala Brasília crescha quella per radund 3 % ad onn, quai ch’ha consequenzas catastrofalas en ils quartiers dals povers. In’ulteriura sfida è en general l’inflaziun ed il grond foss tranter ina minoritad da la populaziun bainstanta e bain scolada e la maioritad senza pli gronda furmaziun che viva per gronda part al minimum d’existenza.

Infrastructura

Rait da traffic

Traffic sin via

La rait da vias da la Brasilia è cun radund 1,5 milliuns km la quart gronda dal mund; var 350 000 km èn asfaltads. Il num brasilian per via da transit è Rodovia. Tenor stimaziuns prendan mintg’onn var 1,2 milliardas viagiaturs la via sur las Rodovias, entant che be var 80 milliuns sgolan.

Las vias sa chattan però savens en in stadi desastrus; en il nord èn ellas en general main bunas che en il sid. Tuttas vias da transit pli grondas èn perquai munidas cun Borracharias (lieus da stgamiar pneus). Bus circuleschan tranter tuttas citads pli grondas en intervals regulars ed er tranter citads pli pitschnas a moda vaira fidabla. Igl existan differentas classas da pretschs, dal simpel bus da viadi fin al bus climatisà cun televisiun ed accumpagnader da viadi.

Il traffic sin via vala sco malsegir. Il 2013 hai dà en Brasilia en tut 23,4 morts en il traffic sin 100 000 abitants (per cumparegliar: en Svizra 2,7). Tut en tut èn uschia vegnidas per la vita lez onn en il traffic sin via 41 000 persunas. La quota da morts è anc bundant pli auta sch’ins tira en consideraziun che la rata da motorisaziun dal pajais n’è betg fitg auta (il 2016: 249 autos sin 1000 abitants).

Traffic da viafier

Traffic da viafier a Boa Vista (São Paulo)

Las colliaziuns da viafier vegnan plitost reducidas, ma tuttina exista anc ina rait da viafier d’ina lunghezza da bunamain 30 000 km. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è la viafier stada d’impurtanza speziala per il svilup economic dal pajais. Suenter che la rait da vias è vegnida extendida a moda rasanta, ha la viafier però pers sia muntada centrala. En il fratemp ha quella en Brasilia be ina pitschna fin nagina muntada pli. Il traffic da martganzia sa splega cun camiuns u navs; al traffic a gronda distanza da persunas servan per ordinari bus. Sin trajects che mainan tras regiuns muntagnardas curseschan anc trens nostalgics che servan sco attracziun turistica.

Traffic aviatic

Pervi da las fitg grondas distanzas daventan er sgols entaifer la Brasilia adina pli impurtants. Per la gronda part dals Brasilians èn ils custs però memia auts, uschia ch’els fan er viadis fitg lungs en bus. I s’etableschan percunter adina dapli societads aviaticas ch’emprovan da porscher tenor il model da las airlines bunmartgadas europeicas sgols pajabels a l’intern dal pajais. Il pli grond eroport dal pajais è l’Aeroporto Internacional de São Paulo/Guarulhos. Per distgargiar las duas plazzas aviaticas da São Paulo duai la plazza aviatica da Viracopos, en ina distanza da 80 km da São Paulo, vegnir extendida a la pli gronda plazza aviatica da l’America latina cun ina capacitad da fin a 55 milliuns passagiers ad onn.

Navigaziun

Las vias da navigaziun interna han ina lunghezza totala da var 50 000 km. La flotta da commerzi e vitgira consista da var 475 navs. Ils pli gronds ports brasilians sa chattan a Belém, Fortaleza, Ilhéus, Imbituba, Manaus, Paranaguá, Porto Alegre, Recife, Rio de Janeiro, Rio Grande, Salvador, Santos e Vitória.

Telecommunicaziun

Il sistem da telefon naziunal e da telefonia mobila è fitg vast e funcziuna bain. Conversaziuns localas èn per part gratuitas. Igl existan trais cabels maritims coaxials ed er ils sistems da func e da satellit funcziunan bain.

Energia

La producziun d’electricitad sa basa en la Brasilia per gronda part sin funtaunas regenerativas, surtut sin l’utilisaziun da la forza idraulica ch’ha contribuì il 2011 radund 80 % da l’entira producziun d’electricitad. Las ulteriuras energias regenerablas han cumpiglià il medem onn 6,6 %, l’energia fossila ca. 10 % e l’energia nucleara stgars 3 %.

Il potenzial da las ovras idraulicas è en il fratemp exaurì; sco problematicas èn en pli sa mussadas fasas da sitgira ch’han revelà la dependenza da la forza idraulica e manà – surtut il 2001 e 2002, cur che la cumpart da la forza idraulica muntava a bundant 90 % – a problems socials e politics. Perquai sa stenta la regenza da diversifitgar las structuras da producziun. En quest connex vegn surtut promovida l’energia da vent, la quala duai a mesa vista cuvrir bundant 10 % da la producziun d’electricitad.

Daspera dispona la Brasilia da reservas d’ieli considerablas. La rait da conducts d’ieli ha ina lunghezza totala da radund 3000 km, quella da gas natiral da bundant 4000 km.

Dapi ils onns 1980 promova il pajais la producziun d’ethanol cun channa da zutger. Sur lung temp ha la Brasilia furmà il pli impurtant producent da bioethanol en tut il mund.

Cultura

Medias

En Brasilia existan radund 530 gasettas dal di cun in’ediziun totala stimada da 6,5 milliuns exemplars. Las pli enconuschentas èn Folha de São Paulo, Estado de São Paulo, O Día ed O Globo. Quest’ultima tutga a la gruppa Globo che dominescha la cuntrada mediala brasiliana ed a la quala vegn fatg la reproscha da favurisar singulas partidas u candidats. Rede Globo è er il numer in sin il martgà quai che reguarda la producziun da Telenovelas. Var 80 % da quellas vegnan exportadas. En il fratemp pericliteschan però concerns internaziunals e l’internet lur posiziun. Sper radund 20 emetturs da televisiun statals datti en l’entir pajais radund 250 emetturs privats; e sper il program da radio statal existan var 2900 staziuns privatas.

L’onn 2002 è la constituziun vegnida midada en quel senn che la cumpart d’interpresas da l’exteriur a las medias naziunalas na dastga betg surpassar 30 %.

En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, è la Brasilia stada il 2017 sin plaz 103 da 180. In grond problem areguard l’independenza da las medias e la libertad da pressa è il fatg che quasi tut ils gronds concerns da medias dal pajais sa chattan en ils mauns d’intginas paucas persunas.

Art

‹A Noite e os Gênios do Estudo e do Amor› da Pedro Américo (1886)

L’art è sa sviluppà en la Brasilia en stretga relaziun cun la religiun. Durant il temp colonial ha dominà l’art sacral. Tranter auter èn diversas baselgias vegnidas decoradas a moda artistica. La collavuraziun tranter entagliaders, tagliacrappa e picturs era uschè stretga che er la tscherna da las colurs vegniva coordinada tranter pèr e che las baselgias tutgan oz tar las pli bellas en tut l’America. Ornadas a moda pompusa eran las baselgias gia en il 17avel tschientaner; las pli grondas e pli custaivlas ovras d’art èn alura vegnidas stgaffidas en il 18avel tschientaner.

Tranter ils picturs artists dal classicissem è surtut da numnar Alejandro Ciccarelli ch’era naschì a Napoli. Als impressiunists temprivs ha appartegnì Giovanni Battista Castagneto che derivava medemamain da l’Italia. Ma pir en il 20avel tschientaner è l’impressiunissem, il qual era gia sa fatg valair en l’Europa ils ultims onns dal 19avel tschientaner, s’etablì per propi.

Impurtants artists dal tranterguerras èn stads Anita Malfatti, Manuel Santiago (1897–1987) e José Pancetti (1902–1958); anc pli enconuschent è però Cândido Portinari che vala sco pli impurtant artist brasilian dal 20avel tschientaner. Damai ch’el lavurava cun colurs autamain toxicas, ha el survegnì cancer ed è mort baud. Sias famusas ovras d’art embelleschan edifizis sco la centrala da las Naziuns unidas a New York. Tenor critichers d’art s’exprima en si’ovra a moda exemplarica l’originalitad da la Brasilia. Ils onns 1940 e 1950 è sa sviluppà il realissem social. Las ovras d’art da Portinari cun temas socials vegnan attribuidas a quest stil.

In’impurtanta gruppa d’artists brasilians ha dà a sasezza il num Gruppa dals deschnov (grupo dos dezenove) tenor in’exposiziun l’onn 1947. Tar quella tutgan tranter auter ils pictur artists e grafichers surrealistic-expressivs Mario Gruber ed Otavio Araujo. Il graficher e dissegnader Marcelo Grassman (1925–2013), medemamain in dals deschnov, è stà influenzà dad Alfred Kubin. Il quart enconuschent commember dals deschnov è Lena Milliet che tutga tar las emprimas dunnas brasilianas ch’han chattà renconuschientscha en l’art. Luís Andreatini malegia en il stil cubistic.

Nora Beltran carichescha dapi ils onns 1950 las relaziuns politicas e socialas en la Brasilia. Entaifer l’art abstract dals onns 1960 fin 1980 èn surtut dads en egl ils frars Thomaz ed Arcangelo Ianelli e la graficra Fayga Ostrower. Sco artist da multimedia da quel temp è vegnì enconuschent Antonio Dias, sco creatura d’installaziuns interactivas Lygia Clark. In represchentant dal neopop è Romero Britto, represchentanta d’in pop folcloristic-ornamental plain colurs Beatriz Milhazes. Gustavo Rosa (1946–2013) ha creà maletgs allegher-ironics.

Ozendi è la Biennala da São Paulo il pli grond eveniment d’art en la Brasilia. En il center da l’occurrenza stattan ovras d’artists da renum internaziunal. Er Rio de Janeiro è in center d’art. Tar experts èn però er enconuschents lieus pli pitschens, per exempel Goiás en la Brasilia Centrala. Recife è famus pervi da João Câmara e Gilvan Samico, Fortaleza per Raimundo Cela ed Antonio Bandeira. Il pli famus entagliader en lain brasilian è Maurino Araujo, uschia che er sia citad natala Minas Gerais è enconuschenta tranter ils amaturs da l’art.

L’art dals Indians è fatg da substanzas natiralas e perquai fitg passager (colurar il corp, ornament da plimas e.a.). Numerus objects dals pievels autoctons èn exponids en il Museu de Arqueologia e Etnologia da l’Universitad São Paulo.

Musica

La musica brasiliana è vegnida influenzada da las tradiziuns musicalas dal Portugal, da l’Africa e dals pievels autoctons. Davart la musica indigena dal temp precolonial n’è strusch enconuschent insatge; l’emprima descripziun datescha da l’onn 1568. In spiritual franzos ha descrit lezza giada en ses cudesch davart ses viadi tras il pajais ils sauts e chants dals indigens originars. La musica è sa midada sut l’influenza dals colonisaturs europeics e sclavs africans.

La musica d’art vegn numnada en Brasilia música erudita. Sur lung temp è quella sa restrenschida a la musica da baselgia ed è sa concentrada en quest’epoca che vegn numnada barocco mineiro sin Minas Gerais ed in pau damain sin Rio de Janeiro. Tranter il 1760 ed il 1800 vivevan a Minas Gerais bunamain 1000 musicists, blers da quels mulats libers. A quels ha appartegnì José Maurício Nunes Garcia (1767–1830), l’ovra dal qual cumpiglia surtut musica da baselgia, ma er intginas ovras secularas, ed il qual è stà influenzà da la classica viennaisa.

In svilup decisiv ha la musica brasiliana enconuschì a partir dal 1808 cur che la curt portugaisa è fugida pervi da las guerras napoleonicas a Rio de Janeiro. La curt roiala ha uss occupà divers musicists indigens, e la nova residenza ha er attratg musicists europeics. En questa moda èn vegnids en il pajais novs impuls per la musica seculara. Il return da la curt portugaisa a Lissabon l’onn 1822 ha manà ad ina greva crisa per l’uschenumnada ‹música erudita›.

Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner è la vita musicala puspè sa sviluppada tras la ferma immigraziun d’Europeans en la Brasilia. Ils onns 1830 han ins fundà a Rio diversas societads da musica ed in conservatori; sinaquai èn sa sviluppads en citads pli grondas plirs teaters, dals quals quatter avevan in agen orchester. Oravant tut en la chapitala Rio vegnivan operas europeicas, surtut talianas, gia represchentadas curt suenter lur primaudiziun. Cun ‹A Noite de São João› dad Elias Álvares Lôbo è vegnida dada il 1860 l’emprima opera brasiliana. L’onn 1870 ha l’opera ‹O Guarani› dad Antônio Carlos Gomes schizunt gì premiera en la Scala a Milaun ed è silsuenter vegnida represchentada en tut l’Europa. Ulteriuras primaudiziuns da sias operas a Milaun èn suandadas ils proxims onns.

Ils onns enturn il 1900 èn ils musicists s’orientads pli ferm a la musica d’art tudestga e franzosa, cumbain che l’opera taliana è restada fitg populara tar il public. En il center steva uss la musica da chombra e musica sinfonica. Bunamain tut ils cumponists da quel temp avevan frequentà lur furmaziun en l’Europa.

L’onn 1922 ha la Semana de Arte Moderna (emna dals arts moderns) manà ad ina veritabla revoluziun musicala. Cun Heitor Villa-Lobos ed auters è sa sviluppada ina gruppa da novs cumponists ch’integravan elements da la folclora brasiliana en lur chanzuns modernas.

Antônio Carlos Jobim

Ils onns 1950 è alura naschì il bossa nova. Questa direcziun musicala vala sco la «varianta brasiliana dal jazz»: ella sa basa sin il jazz nordamerican, resta però influenzada fermamain da ritmus sidamericans ed africans. Sco pli enconuschent represchentant e cunfundatur dal bossa nova vala Antônio Carlos Jobim. Ensemen cun il chantadur e ghitarrist João Gilberto e l’autur da texts Vinícius de Moraes ha el manà quest stil ils onns 1960 ad in grond success internaziunal, betg il davos pervi da la pli enconuschenta chanzun da derivanza brasiliana ‹Garota de Ipanema›, englais ‹The Girl from Ipanema›. Jobim ha cuntanschì per la Brasilia ina tala muntada ch’ins ha numnà la plazza aviatica internaziunala da Rio de Janeiro tenor el. In dals pli gronds hits dal bossa nova en ils onns 1960 ha gì il bandleader e pianist Sérgio Mendes cun sia versiun da la cumposiziun da Jorge Ben ‹Mas que nada›. Quest toc è anc vegnì copià numerusas giadas. Oz vegn il bossa nova surtut tadlà da Brasilians pli vegls.

Il tropicalismo (er tropicália) è sa furmà a la fin dals onns 1960, dal temp da la dictatura militara. Musicalmain sa tracti d’ina maschaida tranter bossa nova, folk e rock; l’element essenzial è però ina schientscha politica communabla dals artists, ils quals han exprimì en ils texts lur aversiun cunter la dictatura e la restricziun dals dretgs politics. Blers artists han perquai stuì sa render en l’exil. Impurtants represchentants da quest stil èn Gilberto Gil e Chico Buarque, als quals igl è schizunt reussì da cifrar cun tal inschign lur texts ch’els han pudì publitgar quels en la Brasilia sezza. Gilberto Gil è stà dal 2003 fin il 2008 minister da cultura da la Brasilia.

Da la folclora dals differents pievels ch’èn immigrads en la Brasilia è sa sviluppada ina varietad regiunala da stils da musica strusch survesaivla. Tut tenor regiun e cumposiziun da la populaziun domineschan influenzas europeicas cun instruments sco accordeon u ghitarra, ubain ch’i vegn er fatg diever d’instruments d’origin african sco la berimbau (in instrument da ritmus en furma d’artg cun ina zitga chavorgia a la fin) ubain la xequerê (in instrument da scurlattar surtratg cun conchiglias).

Bain il stil da musica brasilian il pli enconuschent è il samba. Quel è sa sviluppà or da la musica da la populaziun da derivanza africana ed accentuescha fitg ferm il ritmus. Popular è il samba daventà tras il carnaval da Rio de Janeiro. Là cumbattan las pli grondas ed enconuschentas scolas da samba en immensas paradas per il titel sco meglra scola da samba da la Brasilia.

Litteratura

Tar il pli vegl document che sa lascha attribuir a la litteratura brasiliana sa tracti d’ina brev da Pero Vaz de Caminha a Manuel I dal Portugal da l’onn 1500, en la quala vegn descritta la Brasilia. Er ils proxims dus decennis è la litteratura brasiliana surtut stada segnada da descripziuns da viadi che tractan l’«America portugaisa» e ses abitants. Uschia èn per exempel vegnids enconuschents ils rapports dal schuldà tudestg Hans Staden. Ultra da quai è sa mantegnida da quel temp litteratura religiusa. Il neoclassicissem era derasà vastamain vers la mesadad dal 18avel tschientaner. Durant il temp colonial è il stadi federativ Minas Gerais, enconuschent per sias minas d’aur, stà il center da la producziun litterara. A partir da ca. 1836 ha alura la romantica influenzà la litteratura brasiliana. Da quel temp derivan las emprimas ovras da standard da la litteratura naziunala. A la romantica è suandà il realissem, entaifer il qual Joaquim Maria Machado de Assis vala sco scriptur brasilian il pli popular. Tranter il 1895 ed il 1922 na sa lascha enconuscher nagin stil unitar, ma èn gia sa fatgs valair intgins tratgs da la moderna, uschia che questa perioda vegn numnada premoderna. Dapi la Semana de Arte Moderna il 1922 (cf. survart) è la moderna daventada il stil dominant.

Ils pli enconuschents auturs da quel temp èn Mário de Andrade ed Oswald de Andrade; medemamain renum mundial ha cuntanschì Jorge Amado. L’autur brasilian Paulo Coelho vala da preschent sco in dals auturs che vegnan legids il pli bler en tut il mund.

Film

Impurtants films brasilians da l’epoca tempriva èn ‹Limite› (1931) e ‹Ganga Bruta› (1933). Al Cinema Novo dals onns 1960 regordan tranter auter ‹Deus e o Diabo na Terra do Sol› (1964) e ‹Terra em Transe› (1967) da Glauber Rocha. Success internaziunals dals onns 1990 èn stads ‹O Quatrilho› (Fábio Barreto, 1995), ‹O Que É Isso, Companheiro?› (Bruno Barreto, 1997) e ‹Central do Brasil› (Walter Salles, 1998). Ed il film ‹City of God› da Fernando Meirelles (2002) è stà nominà per quatter Oscars e vala sco in dals megliers films da la decada.

Architectura

En il Batschigl da l’Amazonas prevalan las chamonas d’Indians primitivas, en auters stadis federativs, per exempel a Minas Gerais, percunter citads baroccas pompusas cun baselgias decoradas ritgamain (Ouro Preto, Mariana, Congonhas). L’architectura coloniala dominescha en intginas citads da costa en il nordost dal pajais (Olinda).

Ils pli gronds architects dal pajais Oscar Niemeyer, che vala sco avrapista da l’architectura brasiliana, ses anteriur docent Lúcio Costa e Roberto Burle Marx han concepì communablamain il pli bel parc d’abitar brasilian, Pampulha a Belo Horizonte. Iniziant da quest project era stà il president da pli tard Kubitschek, il qual ha sco emprim act uffizial sco regent dal stadi danovamain clamà ensemen il medem team (Costa: planisaziun, Niemeyer: edifizis, Marx: plazzas e parcs) per realisar il project da la nova chapitala Brasília. Quella furma alura er la culminaziun da l’architectura brasiliana ed è surtut enconuschenta per ses edifizis modernistics.

Tar las ovras maisterilas da la moderna brasiliana tutgan plinavant ils edifizis da Paulo Mendes da Rocha, il qual ha furmà en ils decennis dapi il 1954 il maletg da la metropola São Paulo cun il Club Athletico Paulistano (1958), la Capela de São Pedro Apóstolo a Campos de Jordão (1987) ed il Museu Brasileiro de Escultura (1988). Quest stil d’edifizis da betun avantgardistics, segnads da furmas geometricas severas, vegn designà, a moda in pau inexacta, sco ‹brutalissem brasilian›. Il 2006 è Mendes de Rocha vegnì onurà cun il Premi Pritzker.

Cuschina

Pervi da la grondezza dal pajais èsi grev da vulair definir la cuschina brasiliana. Influenzada è ella en tutta cas da la colonisaziun portugaisa. Sco spaisa naziunala vala la feijoada, in plat unì da fava naira cun da tuttas sorts charn; per ordinari vegn quel servì cun ris, farofa (farina da manioc) e talgias d’oranschas.

Pervi da las grondas distanzas tranter ils singuls lieus, èn ils posts d’alimentaziun per lung da las vias da transit da grond’impurtanza. Qua vegn fatg la differenza tranter snackbars commerzialas cun ina gronda selecziun da sandwichs e d’autras tratgas simplas, e puncts da fermada pitschens, famigliars che porschan per il pli be ina tratga (ris, tartuffels u fava cun ina sort charn).

Sport

Campiunadi mundial da ballape

Il sport naziunal ed a medem temp il sport il pli popular dal pajais è il ballape. L’emprim gieu da ballape ha gì lieu l’onn 1894; radund 10 onns pli tard han dastgà sa participar per l’emprima giada giugaders che n’avevan nagins perdavants europeics. L’equipa naziunala da ballape da la Brasilia ha gudagnà tschintg giadas il campiunadi mundial ed è uschia l’equipa naziunala ch’ha gì il pli grond success en tut il mund. Ultra da quai ha la Brasilia gudagnà numerusas giadas la Copa América, il campiunadi da ballape da l’America dal Sid. Per blers amaturs da ballape vala ultra da quai Pelé sco in dals megliers giugaders en l’istorgia dal ballape insumma. Er auters ballapedists tutgavan tar ils megliers da lur temp, sco Arthur Friedenreich, Garrincha e Zico. Cun la distincziun Ballapedist mundial da l’onn èn vegnids onurads Romário, Ronaldo, Rivaldo, Ronaldinho e Kaká. Medemamain tar las meglras dal mund tutga l’equipa da ballape da las dunnas, e Marta Vieira da Silva vala sco la meglra giugadra da ballape. Ina gronda part da la populaziun gioga però ballape sut relaziuns pli simplas, per exempel en las favellas sin plazzas da sablun (campos). Per blers uffants e giuvenils en las favellas è la perspectiva da daventar profi da ballape ina da las paucas pussaivladads da mitschar da la povradad.

Futsal, ina varianta populara dal ballape en halla, la quala la FIFA ha en il fratemp renconuschì sco varianta uffiziala dal ballape en halla, è vegnì sviluppà per gronda part en la Brasilia ed è là medemamain fitg popular. L’equipa naziunala tutga sco tar il ballape tar las meglras dal mund.

La Brasilia è stada en l’interval da bun dus onns il lieu d’occurrenza dals dus pli impurtants eveniments da sport dal mund: il 2014 dal campiunadi mundial da ballape, il 2016 dals gieus olimpics da stad (a Rio de Janeiro). Igl èn quai stads ils emprims gieus olimpics ch’han gì lieu en l’America dal Sid.

Fitg popular è er il ballarait. La squadra naziunala dals umens è daventada repetidamain campiun mundial, quella da las dunnas campiun olimpic. Enconuschent è la Brasilia surtut per beachvolley, nua ch’il pajais ha gudagnà a chaschun da campiunadis mundials dapli medaglias che mintga auter pajais. Ultra da quai è vegnì inventà en Brasilia footvolley, ina maschaida tranter ballape e ballarait.

In ulteriur sport da squadra fitg popular è ballabasket. Tant la squadra naziunala dals umens sco er quella da las dunnas èn daventadas repetidamain campiun mundial. Enconuschents giugaders brasilians che giogan en la NAB èn tranter auter Leandro Barbosa, Nenê u Tiago Splitter.

Medemamain ina lunga tradiziun e gronda popularitad ha il sport motorisà. Il Grond Premi da la Brasilia è actualmain ina da duas cursas ch’han lieu en l’America Latina e la suletta en l’America dal Sid. Gudagnà repetidamain il titel da campiun mundial han Emerson Fittipaldi, Nelson Piquet ed Ayrton Senna; ulteriurs pilots da furmla 1 ch’han gì gronds success èn Rubens Barrichello e Felipe Massa. A gronda contristezza en la populaziun han manà il 1994 l’accident mortal e la sepultura dad Ayrton Senna.

Il giugader da tennis da la Brasilia ch’ha gì il pli grond success (repetidamain victur dal French Open) è Gustavo Kuerten. Entaifer l’atletica leva ha surtut fatg furora Adhemar da Silva (sigl tripel) ch’ha cuntanschì duas giadas il titel da victur olimpic. Medemamain victur olimpic e repetidamain victur mundial è daventà il nudader César Cielo. Er en il sport a vela cuntanscha la Brasilia adina puspè impurtants success. Cun Rodrigo Pessoa, victur olimpic il 2004 e campiunadi mundial il 1998, e ses bab Nelson, campiunadi europeic il 1966, dispona la Brasilia er en il sport a chaval (sigl d’obstachels) da concurrents che tutgan tar l’elita mundiala.

Sco tipicamain brasilian vala capoeira che sa lascha descriver meglier sco saut da cumbat che sco sport da cumbat. Capoeira vegniva pratitgà da la populaziun naira. Damai ch’i n’era betg lubì als sclavs da purtar armas, han els sviluppà capoeira sco furma d’autodefensiun che cumbinescha elements da cumbat cun acrobatica, gieu e saut.

Dis da festa

Sper ils dis da festa cristians, l’emna da carnaval, il prim da matg sco di da la lavur e diversas festas regiunalas (p.ex. festas da fundaziun u dal patrun da la citad) vegnan tranter auter commemorads en la Brasilia: ils 21 d’avrigl (commemoraziun da l’erox naziunal brasilian Joaquim José da Silva Xavier, numnà Tiradentes), 7 da settember (di d’independenza da la Brasilia), 12 d’october (Appariziun da Nossadunna, patruna da la Brasilia, e festa d’uffants), 15 da november (Proclamaziun da la Republica, festa naziunala).

Litteratura

• Ursula Prutsch, Enrique Rodrigues-Moura: Brasilien: eine Kulturgeschichte. Transcript, Bielefeld 2013, ISBN 978-3-8376-2391-8.
• Moritz Lamberg: Brasilien: Land und Leute. Salzwasser Verlag, Paderborn, 2011, ISBN 978-3-86195-995-3.
• Christian Haußer: Auf dem Weg der Zivilisation. Geschichte und Konzepte gesellschaftlicher Entwicklung in Brasilien (1808–1871). (= Beiträge zur Europäischen Überseegeschichte, tom 96), Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-515-09312-5.
• Geane Alzamora, Renira Gambarato, Simone Malaguti (ed.): Kulturdialoge Brasilien-Deutschland: Design, Film, Literatur, Medien. Ed. Tranvía, Verlag Frey, Berlin 2008, ISBN 978-3-938944-19-6.
• Walther L. Bernecker, Horst Pietschmann, Rüdiger Zoller: Eine kleine Geschichte Brasiliens. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-518-12150-2.
• Robert M. Levine: The History of Brazil. St. Martin’s, New York 1999, ISBN 1-4039-6255-3.
• Dietrich Briesemeister, Gerd Kohlhepp, Ray-Güde Mertin, Hartmut Sangmeister, Achim Schrader (ed.): Brasilien heute. Politik – Wirtschaft – Kultur. (= Biblioteca Iberoamericana, nr. 53), Vervuert, Francfurt a.M. 1994, ISBN 3-89354-553-0.
• Uwe Holtz (ed.): Brasilien. Eine historisch-politische Landeskunde. Schöningh, Paderborn 1981, ISBN 3-506-15507-5.

Colliaziuns

 Commons: Brasilia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Infurmaziuns generalas
• Profil dal stadi
• CIA Factbook – Brazil
• BrasilNews: novitads politicas ed economicas en lingua tudestga