Operacija Cirkus
Operacija Cirkus (njem. Zirkus) je bila zajednička operacija Vermahta i četnika protiv partizana u Srbiji. Vođena je od 24. septembar – 30. septembar 1944. godine.
Cilj operacije bio je ovlađivanje kolubarskim pobrđem. Operacija je počela 24. septembra 1944, uz učešće 7. SS-divizije »Princ Eugen«, 1. puka »Brandenburg« (bez 1. bataljona), 202. tenkovskog bataljona, delova 5. policijskog puka i četnika Šumadijske i Kolubarske grupe korpusa.[1]
To su ipak bile nedovoljne snage da bi omele ofanzivna dejstva 1. armijske grupe NOVJ, pa su nemačke jedinice, i pored izvesnih početnih rezultata, odustale od daljih operacija zbog pojave trupa Crvene armije na jugoslovenskoj granici.[2]
Prodorom 1. proleterskog i 12. udarnog korpusa u zapadnu Srbiju i Šumadiju za Nijemce se znatno pogoršala situacija u Srbiji. Zauzimanjem područja Bukulje, Venčaca i Rudnika, snage 1. proleterskog korpusa direktno su ugrozile komunikaciju Kraljevo—Kragujevac—Beograd, kojom su Nijemci izvlačili trupe Grupe armija »E« iz Grčke, radi njihovog upućivanja na front u istočnu Srbiju, u Podunavlje i Banat i za odbranu Beograda.
Jedinice 5. divizije NOVJ su već u toku 21. i 22. septembra izvele nekoliko uspješnih akcija na dijelu komunikacije Topola—Mladenovac. Noću 20/21. septembra na r. Milatovici srušile su most i zajedno sa mostom digle u vazduh 2 kamiona sa vojskom i jedan tenk, uništile još 4 kamiona i izbacile iz stroja dosta Nijemaca; kod Badžakove ćuprije iz zasjede napale su njemačku motorizovanu kolonu, nanijele joj gubitke u ljudstvu i spalile 3 kamiona, a a jedan bataljon zauzeo je Topolu, protjeravši slabu njemačku posadu. Pojavljivanjem jake njemačke motorizovane kolone cestom iz Kragujevca, bataljon je napustio gradić. Slijedeće noći dvije zasjede NOVJ napale su njemačke kolone, spalile 4, a oštetile 6 kamiona i izbacile iz stroja oko 60 vojnika.[3]
Da bi kolonama obezbijedio slobodan prolaz cestom Kragujevac—Beograd, i odbacio jedinice 1. proleterskog korpusa na zapad, general Hans Felber je preduzeo protivnapad na pravcima Čačak—Gornji Milanovac—Donja Šatornja i Topola—Aranđelovac. U tom protivnapadu, koji je dobio naziv »Cirkus« (»Zirkus«) učestvovali su: 1. puk »Brandenburg«, 14. brdski puk 7. SS divizije »Princ Eugen«, četničke snage Šumadijske grupe korpusa i manje Nedićeve jedinice.[3]
U toku 21. i 22. septembra 14. brdski puk u napadu od Čačka ovladao je komunikacijom Čačak—Gornji Milanovac—Rudnik i izbio u Donju Satornju. Ne upuštajući se u teže frontalne borbe, jedinice 21. divizije vodile su manevarsku odbranu. Istovremeno (21. septembra) dva bataljona 4. krajiške brigade uz sadejstvo dijelova 1. krajiške brigade, kod sela Misače (sjeverno od Aranđelovca), razbili su 2. ravnogorski četnički korpus, jačine oko 500 ljudi. Poginulo je 30, a zarobljeno 60 četnika, zaplijenjena su 4 puškomitraljeza, laki bacač, 35 pušaka i druga oprema.[3]
Zbog nastupanja Nijemaca cestom Gornji Milanovac—Šatornja, a da bi im spriječila prodor preko Belanovice ka Ljigu i Lazarevcu, 5. divizija NOVJ je noću 22/23. septembra izvršila novi raspored jedinica: 1. krajiška brigada u Jelovik i Dragolj, da zatvori pravac prema Belanovici; 10. krajiška brigada u rejon Venčac—s. Vukosavci, za dejstvo na komunikaciju Donja Šatornja—Belanovica; 21. šumadijska brigada u rejon Bukulja—s. Bukovik, a sa manjim snagama da kontroliše Preseku i Aranđelovac; 4. krajiška brigada u rejon s. Zivkovci (sjeverno od Belanovice), kao opšta rezerva.[3]
Prvi jači napad Nijemci su izveli 24. septembra kada su zauzeli Venčac i selo Banju. Slijedećeg dana bili su neaktivni. Ocijenivši da Nijemci nemaju snaga za ozbiljniji prodor prema Ljigu i Darosavi, Štab 5. divizije je 25. septembra izvršio novi raspored brigada koji je omogućavao izvođenje akcija lakim jedinicama na komunikacije Topola—Kosmaj i Topola—Donja Šatornja, i angažovanje na širem prostoru radi mobilizacije ljudstva.
Kako nisu imali dovoljno snaga za prodor ka Ljigu i Lazarevcu, Nijemci su bili uporni da i po cijenu gubitaka u borbama sa jedinicama 21. i 5. divizije NOVJ prebace 7. SS diviziju »Princ Eugen« cestom Čačak—Gornji Milanovac—Rudnik—Topola koja je hitala u rejon Niša i da drugim trupama obezbijede slobodan prolaz cestom Kragujevac—Beograd.[3]
Na napad 1. krajiške brigade noću 27/28. septembra na Banju, Venčac i Donju Šatornju, Nijemci su ujutro 28. septembra odgovorili napadom na cijeloj liniji od Preseke do Gornje Trešnjevice. Oni su u početku uspjeli da zauzmu dio Preseke i da uđu u predgrađe Aranđelovca, ali su protivnapadom jedinica 4. krajiške i 21. srpske brigade odbačeni prema Banji. I na ostalim pravcima jedinice 1. i 10. krajiške brigade primorali su Nijemce da se povuku na polazne položaje. U toj borbi Nijemci su imali 47 poginulih, a jedinice NOVJ 18 ranjenih, od kojih 3 teže.[3]
Okupator je 30. septembra ponovo izvršio napad na sektoru 5. divizije, ali ovoga puta sa znatno jačim snagama. U napadu su učestvovali: 14. brdski puk, jedinice 1. puka »Brandenburg« i 202. tenkovskog bataljona i nedićevci. Napad je podržavala avijacija. Neprijatelj je zauzeo Preseku i Kapetanove stanove i ušao u Aranđelovac. Na pravcu Belanovice, kod 10. krajiške brigade, stanje je ostalo nepromijenjeno.
Noću između 30. septembra i 1. oktobra i u toku 1. oktobra, 1. i 10. krajiška brigada izvršile su nekoliko protivnapada i potisnule Nijemce na Venčac i od Gornje Trešnjevice prema Šatornji.
Prvog oktobra Nijemci su napustili Preseku i Aranđelovac, a sljedećeg dana Venčac i Donju Šatornju. Cijeli 14. brdski puk povukao se u Topolu, a jedinice puka »Brandenburg« pošle su za istočnu Srbiju. Pošto su noću 27/28. septembra napustili Gornji Milanovac, a noću 1/2. oktobra Donju Šatornju, Nijemci nisu više pokušavali da koriste komunikaciju Čačak—Gornji Milanovac—Topola.[3]
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2022-08-19. Pristupljeno 2023-07-30.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2022-08-19. Pristupljeno 2023-07-30.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Milutin Morača: PETA KRAJIŠKA DIVIZIJA
- Bitka za Srbiju 1944.
- Oslobođenje Valjeva septembra 1944.
- Oslobođenje Aranđelovca septembra 1944.
- Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji
