Սերկեւիլ
Սերկեւիլ (լատ.՝ Cydōnia), վարդածաղկազգիներու (Rosaceae) ընտանիքին պատկանող բոյս։ Սերկեւիլ սովորական կամ սերկեւիլ երկարաւուն (լատ.՝ Cydonia oblōnga), այս դասի միակ ներկայացուցիչն է։
Կը պարունակէ Vit. C եւ B, փէքթինային նիւթեր, տապաղանիւթեր, բջջաթաղանթ եւ մրգաթթուներ: Օգտակար է սրտի եւ երիկամունքի հիւանդութիւններու պարագային: Անոր մէջ քիչ է շաքարի պարունակութիւնը, ինչ որ օգտակար է շաքարախտ ունեցող հիւանդներուն:
Պարունակած բարձր փոթասիումի շնորհիւ, ան ունի միզամուղ յատկութիւն: Սերկեւիլը, պարունակած թանինի շնորհիւ կարեւոր է յատկապէս ստամոքս-աղիքային հիւանդութիւններու, փորհարութեան բուժման համար։ Անոր կուտերու եփուկը ունի խորխաբեր յատկութիւն, իսկ կուտերէն ստացուած լորձը կ'օգտագործուի այրուածքներու, մորթային ճաքերու բուժման համար: Անոր տերեւները կը պարունակեն բաւարար քանակով ֆիթոցիտներ, հետեւաբար մորթային հիւանդութիւններու ժամանակ կ'օգտագործուին անոր եփուկը թրջոցներու ձեւով[1]:
Նկարագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մինչեւ 8 մ բարձրութեամբ տերեւաթափ ծառեր են, որոնք երբեմն կ'աճին թփանման, սուր անկիւնի տակ դէպի վեր ուղղուած ճիւղերով։ Կեղեւը բարակ է, մուգ մոխրագոյն, գորշակարմիր կամ սեւասրճագոյն։ Երիտասարդ ընձիւղները գորշամոխրաււն են, կանաչաւուն երանգով եւ մանր, գորշ ոսպնեակներով։ Ընձիւղները մոխրականաչաւուն են, գորշ երանգով, սկիզբը՝ խիստ մազմզուկապատ, վերջաւորութեան՝ մերկ։ Բողբոջները մանր են, 3 մմ երկարութեամբ, ծածկուած 2 թեփուկով, գորշականաչաւուն, թաղիքամազմզուկապատ։ Տերեւադասաւորութիւնը հերթադիր է։ Տերեւները ձուաձեւ են, երկարաւուն ձուաձեւ, երբեմն լայն ձուաձեւ, կլորաւուն, 5 - 10 (15) սմ երկարութեամբ եւ մինչեւ 7,5 սմ լայնութեամբ, ամբողջաեզր, սեպաձեւ, երբեմն' կլորաւուն կամ թոյլ սրտանման հիմքով, բութ գագաթով, թարթիչաեզր, նոր բացուած ժամանակ ծածկուած սպիտակ, թաղիքանման խիտ մազմզուկներով, որ աւելի ուշ տերեւի վերին մակերեսէն կը վերանայ եւ տերեւը կը ստանայ մուգ կանաչ գունաւորում, իսկ ներքին մակերեսին աղվամազը կը մնայ մինչեւ աշուն։ Տերեւակոթունը ունի 6 - 12 մմ երկարութիւն։ Տերեւակիցը հակառակ երկարաւուն, ձուաձեւ է, երբեմն՝ նշտարաձեւ, 6 - 12 մմ երկարութեամբ, 4-6 մմ լայնութեամբ,մազմզուկներով։ Ծաղիկները մեծ մասամբ միայնակ են՝ սպիտակ կամ վարդագոյն պսակով, 4 - 5,5 սմ տրամագիծով, առէջները 15-25 (աւելի յաճախ' 20) հատ են, մանուշակագոյն կամ դեղին թելիկներով, սռնակները 5-ն են, ազատ, պտղաթերթիկները 5-ն են՝ սերտաճած ծաղկակալի, իսկ հիմքին մէջ՝ միմիանց հետ։ Բաժակաթերթիկները եւս 5 հատ են, ամբողջական, երկարաւուն, սպիտակ, բրդանման աղուամազով ծածկուած։ Պտուղը խնձորանման է, տանձանման, գնդաձեւ, յաճախ՝ բութ անկիւնաւոր, մինչեւ լրիւ հասունանալը ծածկուած է խիտ թաղիքանման մազմզուկներով, հասուն ժամանակ՝ մերկ, կիտրոնադեղին, երբեմն ծածկուած գորշ կէտերով, 5 - 12 սմ (վայրի բոյսերինը՝ 2,5 - 3,5 սմ) երկարութեամբ։ Կը ծաղկի Մայիս-Յունիս, պտուղները կը հասունանան Սեպտեմբեր-Հոկտեմբեր ամիսներուն։ Կը պտղաբերի ամէն տարի։
Տարածում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գլխաւորաբար տարածուած է Կովկասի, Հարավային Կովկասի եւ Միջին Ասիայի[2]։ Ազրպէյճան, Տաղստան, Թուրքմենիա (Կոպեդագ)[3]։ Լայն տարածում գտած է նաեւ Միջերկրական ծովին, Ասիայի, հարաւային եւ կեդրոնական Եւրոպայի մէջ։ Կ'աճեցնեն Եւրոպայի շատ շրջաններու մէջ (մինչեւ Շոտլանդիա եւ Նորվեկիա), Հիւսիսային եւ Հարաւային Ափրիկէի մէջ, Հիւսիսային եւ Հարաւային Ամերիկայի, Աւստրալիայի եւ Օվկիանիայիմէջ։
Բնապահպանական
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Այն աճում է տափաստանային անտառներին եզրերին, բացատներում, գետերու ափերուն, լեռներու ինչպէս ստորին, այնպէս ալ վերին լանջերուն, ծովի մակարդակէն բարձրութիւնը կը կազմէ 1400 մ։ Կը գերադասէ խոր, փխրուն, պարարտ եւ խոնավ հողեր։ Կ'երեւի նաեւ աւազոտ հողերու, կարմրահողերու, սեւահողերու մէջ, ինչպէս նաեւ ճահճային տարածքներու մէջ։
Կովկասի մէջ կ'աճի չոր հողի մէջ կաղնիի, սոճիի, ալոճենիի, վայրի վարդի հետ միասին, յաճախ նաեւ կ'երեւայ գերճահճային տարածքներու մէջ։ Երկար ժամանակ կրնայ գոյատեւել խոնաւութեան բացակայութեան պայմաններու մէջ, նաեւ առանց ոռոգման. այնուհանդերձ կրնայ ըլլալ եւ հակառակը՝ դիմանալ ուժեղ խոնաւութեան, օրինակ՝ Աստրախանի մէջ կը դիմանայ, պարբերաբար տեղի ունեցող ջրհեղհեղներու ժամանակ։
Սերկեւիլը առաւել պտղատու է կաւահողերու մէջ։ Միեւնոյն ժամանակ չոր հողերու մէջ պտուղները փոքր են եւ չոր, իսկ խոնաւ հողերու մէջ առաւել հիւթալի են։ Աճեցուած ծառերու պտուղները կը հասնոին 2 կգ, վայրի՝ 60-100 գ։ Վայրի սերկեւիլի պտուղները քիչ են 2-10 պտուղ մէկ ծառի վրայ։
Սերունդները կը բազմանան էտումներով, պատուաստներով, արմատներու հատումներով։
Գրեթէ բոլոր հին ծառերը սիմբիոզի մէջ կը մտնեն սունկերու հետ՝ Fomes fulva։
Sclerotinia cydoniae բորբոսասունկը կը ծածկէ տերեւները, ինչ որ զօրաւոր կերպով կ'ազդէ ծառի չափերուն եւ անոր բերքատուութեան վրայ։
Բուսաբանական նկարագիր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Թափվող ծառ կամ թփուտ 1,5 մինչեւ 4-5 մ բարձրութեամբ, դէպի վեր բարձրացող ճիւղերով։
Տերեւները հերթադիր են, ձուաձեւ կամ օվալաձեւ, երբեմն էլիպսաձեւ, հազուադէպ կլորացուած, ծայրերը սուր կամ բութ, սեպաձեւ, երկարութիւնը 5-10-ից մինչեւ 12 սմ, լայնութիւնը 7,5 սմ։
Ծաղիկները կանոնաւոր, գլխաւորաբար՝ միամեայ։ Պսակը բաց վարդագոյն, սպիտակ կամ վարդագոյն, մեծ՝ մինչեւ 4,5-5 սմ տրամագիծով։ Թերթիկները՝ 15-25, սովորաբար՝ 20։ Կը ծաղկի Մայիս-Յունիս ամիսներուն։
Պտուղը կեղծ խնձոր է 5 կորիզներով, մազոտ, գրեթէ գնդաձեւ կամ տանձաձեւ, կիտրոնի կամ մուգ դեղին գոյնով, երբեմն կարմրաւուն, ունի 2,5-3,5 սմ տրամագիծ, վայրի տեսակները մինչեւ 15 սմ։ Կեղեւը շատ բուրաւէտ է, քիչ հիւթալի։ Ունի լեղի համ, տձեւ, քաղցրաւուն։ Սերմերը կարմրա-շագանակագոյն ձուաձեւ, 1000 սերմի կշիռը կը կազմէ 24-44 կր.[3]։
Պտուղները կը հասնին Սեպտեմբեր-Հոկտեմբեր ամիսներուն։
Արտադրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]| Ամենաշատ արտադրող երկրները - 2011 թվականին | ||
|---|---|---|
| Երկիր | տոննա | |
| Կաղապար:TUR | 127,767 | |
| Կաղապար:CHN | 120,000 | |
| Կաղապար:UZB | 73,000 | |
| Կաղապար:MAR | 45,556 | |
| Կաղապար:IRN | 35,430 | |
| Կաղապար:ARG | 26,864 | |
| Կաղապար:AZE | 23,924 | |
| Կաղապար:ESP | 14,000 | |
| Կաղապար:SRB | 13,955 | |
| Կաղապար:DZA | 13,500 | |
Բուսական հումք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Քիմիական կազմ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Սերմերը կը պարունակեն լորձ (մինչեւ 20 %), գլիկոզիդամին (0,53 %), օսլա, տապաղանիւթեր, էմուլսին ֆերմենտներ, ճարպային յուղ (8,15 %)։
Հասուն պտուղները կը պարունակեն շաքար (մինչեւ 10,85 %, այդ կարգին ֆրուկտոզ մինչեւ 6,27 %), պրոտոպեկտին (4,7 %), եթերային իւղեր եւ օրգանական թթուներ (1,22 % խնձորաթթու, լիմոնաթթու, գինեթթու)։ Պտուղներու կեղեւին մէջ յայտնաբերուած են էթիլենային եւ պերարգոնային եթերներ, որոնք պտուղներուն կու տան իւրայատուկ հոտ։ Պտուղներէն պատրաստուած հիւթը կը պարունակէ խնձորաթթու (մօտաւորապէս 3,5 %), շաքար եւ ակացիա։
Պահեստաւորում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Բժշկութեան մէջ կ'օգտագործուին պտուղները, սերմերը եւ տերեւները։
Պտուղները կը հաւաքեն հասած, միջուկը կ'ուղարկեն յետագայ մշակման, իսկ սերմերը կը չորցնեն 40-50 °C ջերմաստիճանով։ Տերեւները կը հաւաքեն Յունիս-Յուլիս ամիսներուն, որմէ ետք կը չորցնեն ջերմոցներու մէջ՝ 40-50 °C։
Սերմերը եւ տերեւները կը պահեն լաւ փակուած տարաներու մէջ մէկ տարի ժամկէտով։
Դեղագործական յատկութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Սերկեւիլից դեղորայքները օգտագործում են որպէս խթանիչ։ Սերկեւիլի սերմերն ու պտուղները կ'օգտագործուին որպէս կապակցող դեղամիջոց աղեստամոքսային հիւանդութիւններու ժամանակ։ Որպէս միզամուղ միջոց՝ անիկա լայնօրէն կը կիրառուի սրտանօթային հիւանդութիւններու վիճակը թեթեւցնելու համար, իսկ սերմերէն պատրաստուած թէյը՝ պաղառութեան, հազի, պրոնշիթի բուժման համար։
Նշանակութիւնը եւ կիրառումը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Սերկեւիլը Միջերկրածովեան երկիրներու մէջ հնագոյն ժամանակներէն կը համարուի սիրոյ եւ պտղաբերութեան խորհրդանիշ, ի պատիւ Վեներա աստուծուհիին[5]։
Սերկեւիլը յայտնի է որպէս պտղատու ծառ, որ կու տայ գեղեցիկ եւ անուշահոտ պտուղներ։ Պտուղները հումքի տեսքով կ'օգտագործեն զովացուցիչ ըմպելիքներու, անուշ, ժիլէներ, դոնդողներ պատրաստելու համար, ինչպէս նաեւ՝ միսը համեմելու համար։ Աւանդական բժշկութեան մէջ սերմերը կ'օգտագործեն փորկապութեան, կոլիտներու, շնչառական հիւանդութիւններու, արգանդի արիւնահոսութեան, հազի համար։
Հասուն պտուղները կ'օգտագործուին հիւծախտի, թասախտի (շնչարգելութիւն), ստամոքսատապ, աղիքային հիւանդութիւններու համար։ Ջրային լուծոյթը որպէս աչքի կաթիլ՝ լորձաթաղանթի վնասուածքներու պարագային, գեղադեղ (cosmetic), մազաթափութեան համար։
Կանաչապատման նպատակներով կ'օգտագործեն խումբերով, ծառուղիների համար եւ այլն։ Կարելի է առաջարկել մինչեւ 2000 մ բարձրութիւններու վրայ գտնուող բնակավայրերու կանաչապատման համար[6]։
Յատկութիւնները եւ փայտի նշանակութիւնը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Փայտը բաց դեղին է կամ բաց վարդագոյն, դժուար տեսանելի աճի օղակներով, ամուր, լաւ փայլով։ Արդիւնաբերութեան մէջ կ'օգտագործուի ոչ յաճախ։ Ռուսաստանի մէջ խոստմնալից շահագործում չ'սպասուիր, պատճառը պաշարներու քանակութեան սակաւութիւնն է։ Հնդկաստանի հիւսիսը կ'օգտագործեն փորագրութիւններու, յուշանուէրներու, փոքր նաւերու նախագծման համար։
Դասաբաշխութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Սերկեւիլի սովորական տեսակը կ'ընդգրկուի սերկեւիլ ընտանիքի, Spiraeoideae ենթաընտանիքի, վարդազգիներու (Rosaceae) ընտանիքի, վարդածաղկաւորներու (Rosales) կարգին մեջ:
Տեսակներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Տեսակներէն արտադրուած ԽՍՀՄ-ի եւ աճեցուած Ռուսաստանի մէջ, ինչպէս նաեւ հարեւան երկիրներուն մէջ, առաւել տարածուածներ են՝Կաղապար:Աղյուսակ122222
Կը մշակուի Կովկասը մէջ
|
Կը մշակուի Ուքրանայի եւ Ռուսաստանի եւրոպական մասերուն մէջ
|
Կեդրոնական Ասիայի տեսակները կը զիջին Կովկասի տեսակներուն պտուղներու մեծութեամբ, բայց ունին գերազանց համ։
Աղբիւրներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Ճիշդ Անունդ՝ Առողջ Կեանք, Բժշկուհի Գոհար Վարդանեան, էջ 61:
- ↑ По данным сайта GRIN (см. карточку растения).
- ↑ 3,0 3,1 Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
- ↑ «Statistics from: Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division»։ UN Food and Agriculture Organization Corporate Statistical Database։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ հունիսի 19-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ փետրվարի 5
- ↑ Гладкова, 1981, էջ 184
- ↑ Կաղապար:Գիրք:ՀԴՖ