उपभोग (अर्थशास्त्र)

उपभोग म्हणजे सध्याच्या गरजा आणि इच्छा पूर्ण करण्यासाठी संसाधने वापरण्याची क्रिया. हे गुंतवणुकीच्या विरुद्ध दिसते, जे भविष्यातील उत्पन्न मिळविण्यासाठी खर्च करते. उपभोग ही अर्थशास्त्रातील एक प्रमुख संकल्पना आहे आणि इतर अनेक सामाजिक विज्ञानांमध्ये देखील तिचा अभ्यास केला जातो.

अर्थशास्त्रज्ञांच्या वेगवेगळ्या शाळा उपभोगाची व्याख्या वेगळ्या प्रकारे करतात. मुख्य प्रवाहातील अर्थशास्त्रज्ञांच्या मते, तात्काळ वापरासाठी व्यक्तींद्वारे नवीन उत्पादित वस्तू आणि सेवांची केवळ अंतिम खरेदी हीच खप आहे, तर इतर प्रकारचे खर्च - विशेषतः निश्चित गुंतवणूक, मध्यवर्ती वापर आणि सरकारी खर्च - वेगळ्या श्रेणींमध्ये ठेवल्या जातात (ग्राहक पहा. निवड). इतर अर्थशास्त्रज्ञांनी उपभोगाची व्याख्या अधिक व्यापकपणे केली आहे, ज्यामध्ये वस्तू आणि सेवांचे डिझाइन, उत्पादन आणि विपणन (उदा. वस्तू आणि सेवांची निवड, दत्तक, वापर, विल्हेवाट आणि पुनर्वापर) समाविष्ट नसलेल्या सर्व आर्थिक क्रियाकलापांचा समावेश आहे.[3]

अर्थशास्त्रज्ञांना उपभोग आणि उत्पन्न यांच्यातील संबंधांमध्ये विशेष रस असतो, जसे की उपभोग कार्यासह मॉडेल केले जाते. उपभोग सिद्धांतामध्ये समान वास्तववादी संरचनात्मक दृश्य आढळू शकते, जे उपभोग कार्याची वास्तविक रचना म्हणून फिशरियन इंटरटेम्पोरल चॉईस फ्रेमवर्क पाहते. प्रेरक स्ट्रक्चरल रिअॅलिझममध्ये मूर्त स्वरूप असलेल्या संरचनेच्या निष्क्रिय रणनीतीच्या विपरीत, अर्थशास्त्री हस्तक्षेप अंतर्गत त्याच्या आवर्तनाच्या संदर्भात संरचना परिभाषित करतात.[4]

वर्तणूक अर्थशास्त्र, केनेशियन उपभोग कार्य

मुख्य लेख: उपभोग कार्य केनेशियन उपभोग फंक्शनला परिपूर्ण उत्पन्न गृहीतक म्हणून देखील ओळखले जाते, कारण ते केवळ वर्तमान उत्पन्नावर उपभोग ठेवते आणि संभाव्य भविष्यातील उत्पन्नाकडे (किंवा अभाव) दुर्लक्ष करते. या गृहितकाच्या टीकेमुळे मिल्टन फ्रीडमनचे कायमस्वरूपी उत्पन्न गृहीतक आणि फ्रँको मोदीग्लियानीचे जीवन चक्र गृहीतक विकसित झाले.

अधिक अलीकडील सैद्धांतिक दृष्टीकोन वर्तनात्मक अर्थशास्त्रावर आधारित आहेत आणि सूचित करतात की वर्तणूक-आधारित एकूण उपभोग कार्यासाठी अनेक वर्तणूक तत्त्वे सूक्ष्म आर्थिक पाया म्हणून घेतली जाऊ शकतात.[5]

वर्तणूक अर्थशास्त्र देखील मानक आर्थिक मॉडेलच्या मर्यादेत अनेक मानवी वर्तणूक वैशिष्ट्ये स्वीकारते आणि स्पष्ट करते. हे यापासून असू शकतात: बंधने असलेली तर्कशुद्धता, इच्छाशक्ती आणि बद्ध स्वार्थ.[6]

हर्बर्ट सायमन यांनी बंधनकारक तर्कशुद्धता प्रथम मांडली होती. याचा अर्थ असा की लोक कधीकधी त्यांच्या स्वतःच्या संज्ञानात्मक मर्यादांना तर्कशुद्ध प्रतिसाद देतात, ज्याचा उद्देश निर्णय घेण्याच्या खर्चाची बेरीज आणि त्रुटीची किंमत कमी करणे आहे. याव्यतिरिक्त, बाउंडेड इच्छाशक्ती या वस्तुस्थितीचा संदर्भ देते की लोक बऱ्याचदा त्यांच्या दीर्घकालीन हितसंबंधांच्या विरोधात असलेल्या कृती करतात. उदाहरणार्थ, बहुतेक धूम्रपान करणारे धुम्रपान न करणे पसंत करतात आणि बरेच धूम्रपान करणारे त्यांना सोडण्यास मदत करण्यासाठी औषध किंवा कार्यक्रमासाठी पैसे देण्यास इच्छुक असतात. शेवटी, बांधलेले स्वार्थ हे लोकांच्या मोठ्या भागाच्या उपयुक्तता कार्याविषयी एक आवश्यक वस्तुस्थिती दर्शवते: विशिष्ट परिस्थितीत, ते इतरांची काळजी घेतात किंवा त्यांना इतरांची, अगदी अनोळखी व्यक्तींची काळजी असल्यासारखे वागतात.[7]

उपभोग आणि घरगुती उत्पादन

एकूण वापर हा एकूण मागणीचा एक घटक आहे.[8]

उत्पादनाच्या तुलनेत उपभोग अंशतः परिभाषित केला जातो. कोलंबिया स्कूल ऑफ हाउसहोल्ड इकॉनॉमिक्सच्या परंपरेत, ज्याला न्यू होम इकॉनॉमिक्स असेही म्हणतात, घरगुती उत्पादनाच्या संदर्भात व्यावसायिक वापराचे विश्लेषण करावे लागेल. वेळेची संधी खर्च घरगुती पर्यायांच्या किंमतीवर आणि त्यामुळे व्यावसायिक वस्तू आणि सेवांच्या मागणीवर परिणाम करते.[9][10] उपभोगाच्या वस्तूंच्या मागणीची लवचिकता हे देखील घरातील कामे कोण करते आणि त्यांचे जोडीदार त्यांना घरातील उत्पादनाच्या संधी खर्चाची भरपाई कशी करतात याचे कार्य आहे.[11]

अर्थशास्त्रज्ञांच्या वेगवेगळ्या शाळा उत्पादन आणि उपभोग वेगळ्या प्रकारे परिभाषित करतात. मुख्य प्रवाहातील अर्थशास्त्रज्ञांच्या मते, व्यक्तींद्वारे वस्तू आणि सेवांची केवळ अंतिम खरेदी ही खप बनते, तर इतर प्रकारचे खर्च - विशेषतः निश्चित गुंतवणूक, मध्यवर्ती वापर आणि सरकारी खर्च - वेगळ्या श्रेणींमध्ये ठेवले जातात (ग्राहकांची निवड पहा). इतर अर्थशास्त्रज्ञांनी उपभोगाची व्याख्या अधिक व्यापकपणे केली आहे, ज्यात वस्तू आणि सेवांचे डिझाइन, उत्पादन आणि विपणन (उदा. वस्तू आणि सेवांची निवड, दत्तक, वापर, विल्हेवाट आणि पुनर्वापर) समाविष्ट नसलेल्या सर्व आर्थिक क्रियाकलापांचा समावेश आहे.[12]

ऊर्जा अर्थशास्त्र मेट्रिक्समध्ये ऊर्जा यासारख्या विविध मार्गांनी देखील वापर मोजला जाऊ शकतो.

GDPचा भाग म्हणून वापर

GDP (एकूण देशांतर्गत उत्पादन) या सूत्राद्वारे परिभाषित केले आहे:[13]

जेथे C म्हणजे उपभोग.

जिथे G म्हणजे एकूण सरकारी खर्च. (पगारासह)

जिथे I म्हणजे गुंतवणूक.

जेथे NX म्हणजे निव्वळ निर्यात. निव्वळ निर्यात म्हणजे निर्यात वजा आयात.

बऱ्याच देशांमध्ये वापर हा GDPचा सर्वात महत्त्वाचा भाग असतो तो सहसा GDPच्या 45% ते GDPच्या 85% पर्यंत असतो.[14][15]

सूक्ष्म अर्थशास्त्रात वापर

सूक्ष्म अर्थशास्त्रात, ग्राहक निवड हा एक सिद्धांत आहे जो गृहीत धरतो की लोक तर्कसंगत ग्राहक आहेत. आणि ते त्यांच्या उपयुक्तता कार्यावर (कोणत्या वस्तू त्यांना अधिक वापर/आनंद देतात) आणि त्यांच्या बजेटची मर्यादा (कोणत्या वस्तूंची जोडणी त्यांना खरेदी करणे परवडेल) याच्या आधारे ते ठरवतात.[16] ग्राहक त्यांच्या बजेटच्या मर्यादांच्या मर्यादेत राहून उपयोगिता वाढवण्याचा प्रयत्न करतात. किंवा उपयुक्ततेची लक्ष्य पातळी प्राप्त करताना किंमत कमी करणे.[17] यातील एक विशेष बाब म्हणजे उपभोग-विश्रांती मॉडेल जेथे उपभोक्ता फुरसतीचा वेळ आणि कामाचा वेळ यापैकी एक निवडतो, जो उत्पन्नाद्वारे दर्शविला जातो.[18]

परंतु वर्तनात्मक अर्थशास्त्राच्या आधारे ग्राहक तर्कशुद्धपणे वागत नाहीत आणि दिलेल्या चांगल्या गोष्टींपासून ते त्यांच्या उपयुक्ततेपेक्षा इतर घटकांनी प्रभावित होतात. ते घटक सुपरमार्केटमध्ये दिलेल्या चांगल्याची लोकप्रियता किंवा त्याचे स्थान असू शकतात.[19][20]

मॅक्रो इकॉनॉमिक्स मध्ये वापर मॅक्रो इकॉनॉमिक्समध्ये राष्ट्रीय खात्यांच्या उपभोगाच्या सिद्धांतामध्ये केवळ कंपन्यांकडून वस्तू आणि सेवांवर कुटुंबांनी खर्च केलेली रक्कम नाही. परंतु सरकारचा खर्च देखील ज्याचा अर्थ नागरिकांना वस्तू देण्यासाठी आहे अन्यथा त्यांना स्वतःला विकत घ्यावे लागेल. याचा अर्थ आरोग्यसेवेसारख्या गोष्टी.[21] जेथे उपभोग उत्पन्न वजा बचत समान आहे. या सूत्राद्वारे उपभोगाची गणना केली जाऊ शकते:[22]