Wikipedia

Bóg

istota nadprzyrodzona
Ten artykuł dotyczy ogólnego pojęcia bóstwa. Zobacz też: Bóg w judaizmie i chrześcijaństwie.
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Bogowie”. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Bóg lub bóstwo – istota nadprzyrodzona, której istnienie (w jednej postaci bądź wielu) uznaje większość religii. Bóg jest przedmiotem zainteresowania teologii i filozofii, gdzie jest uważany za zagadnienie metafizyczno-egzystencjalne. Ze względu na duże zróżnicowanie rozumienia tego pojęcia, trudno jest o jego jednoznaczną definicję (co dodatkowo utrudniają założenia teologiczne związane z tym zagadnieniem, pochodzące z poszczególnych religii). Jako najbardziej różniące się od siebie, należy wyodrębnić definicje używane przez religie politeistyczne, henoteistyczne i monoteistyczne, deizm, panenteizm i panteizm[1].

William Blake – Bóg stwarzający świat, Muzeum Brytyjskie
tetragram JHWH nad obrazem Jezusa
Posąg z wyobrażeniami słowiańskich bogów – Światowid ze Zbrucza. Kopia obok Wawelu. Kraków
Kaligrafia słowa Allah
Zeus, posąg antyczny

Najbardziej powszechnie pod pojęciem bóg rozumie się określenie istot będących przedmiotem kultu religijnego. Czasem bogami określa się tylko niektóre (najważniejsze) z tych istot, dla innych rezerwując inne określenia (np. półbóg, heros, demon, duch, święty, anioł). W niektórych religiach istotom nadprzyrodzonym przypisywane są cechy płci żeńskiej, istotę taką określa się słowem bogini.

Słowo bóg pisane małą literą oznacza bogów, których może być wielu (synonimy: bóstwo, bożek, bożyszcze), natomiast w religiach monoteistycznych słowo to jest traktowane jako nazwa własna (imię) i jest pisane wielką literą[2].

Etymologia

edytuj

Słowo „bóg” jest związane z irańskim terminem baga i słowiańskim bog powiązanym z dobrem, bogactwem, jak i jego nadprzyrodzonym dawcą[3]. Badania językoznawców stwierdziły istnienie w języku polskim szeregu zapożyczeń scytyjsko-irańskich z dziedziny terminologii wierzeń religijnych, jak właśnie słowo „bóg” – dawca bogactwa, szczęśliwego losu[potrzebny przypis]. Natomiast nazwa jednego z czołowych bóstw słowiańskich, Swaroga, wydaje się właśnie irańskim zapożyczeniem, swar bowiem w sanskrycie oznacza blask, niebo, światłość niebieską i słońce, choć trudno nie dostrzec w nazwie tego bóstwa rodzimego rdzenia war, oznaczającego gorąco, żar[4].

Pojęcie bóstwa w filozofii i nauce

edytuj

Arystoteles, badając świat przyrody, doszedł do wniosku, że musi istnieć pierwsza przyczyna (nieruchomy poruszyciel), która posiada cechy boskie: niezmienność, niezłożoność, niematerialność, duchowość, rozumność, celowość, jedyność, konieczność, doskonałość. W ten sposób doszedł do monoteizmu: skoro istnieje świat, to istnieje też Bóg[5]. Do zbliżonych wniosków doszedł też Platon. Z poznania świata wywiódł on pojęcie Demiurga, czyli rozumnego i dobrego stwórcy[6]. Pomimo podobieństw, cechy bytu najwyższego Arystotelesa fundamentalnie odróżniają go od wizji występujących w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie[7].

Nowożytna nauka przyjmuje odgórnie naturalizm metodologiczny, nie zajmując się istnieniem boga (nie potwierdzając go ani mu nie zaprzeczając)[8].

Psychologia, religioznawstwo, antropologia poruszają temat kształtowania się obrazu Boga (bogów) w ujęciu psychologicznym, kulturowym, historycznym. Carl Gustav Jung wprowadza pojęcie jaźni – archetypu całości, jedności psychicznej, nazywając go obrazem Boga[9], natomiast w archetypowym obrazie ojca widział obok siebie pozytywne i negatywne elementy. Do istotnych cech archetypu ojca zaliczał wielorakie aktywności i agresje, natrętność, dobitność, destruktywność, niszczenie i pasjonującą owocność, przekonywalność i skuteczność[10]. Bóg według Zygmunta Freuda jest: wywyższonym ojcem[11] (exalted father), przemienieniem ojca (transfiguration of father), podobizną/postacią ojca (likeness of father), sublimacją ojca (sublimation of father), surogatem (obiektem zastępczym) ojca (surrogate of father), substytutem ojca (substitute of father), kopią/imitacją ojca (copy of father)[12][13]. Religioznawcy i antropolodzy podnoszą kwestię obrazu Boga (bogów) jako personifikacji sił natury lub nadprzyrodzonych (np. James George Frazer[14] oraz Gerardus van der Leeuw[15]).

Ateizm i agnostycyzm

edytuj

Istnieniu boga zaprzecza ateizm[16]. Poglądy agnostyczne głoszą niemożliwość dowiedzenia się, czy bóstwa istnieją, czy też nie[17].

Definicje

edytuj

Powszechnie akceptowane wyjaśnienie, czym jest bóstwo / bóg, nie istnieje. Rozumienie tego pojęcia znacznie różni się między kulturami[18]. Huw Owen twierdzi, że terminy „bóstwo, bóg i ich odpowiedniki w innych językach” mają oszałamiającą rozpiętość znaczeń i wagi – od „nieskończonego, transcendentalnego bytu, który stworzył wszechświat i nim włada” (Bóg), przez „skończoną istotę lub doświadczenie o wyjątkowej wadze lub które przywołuje wyjątkowe uczucia” (bóg) czy „religijną lub filozoficzną ideę związaną z naturą, siłami wyższymi lub sferą duchową”, aż do „wielu innych zastosowań”[19].

Zazwyczaj bóstwo określane jest jako coś nadnaturalnego lub boskiego, co przejawia się w ideach i wiedzy w formie łączącej doskonałość w kilku lub wszystkich aspektach, walkę ze słabością i problemami w innych aspektach, heroizm w poglądach i działaniach oraz skrępowanie emocjami i pragnieniami[20][21]. W innych przypadkach za bóstwo uznaje się zasadę lub rzeczywistość, jak na przykład ideę „duszy”. Przykładowo hinduskie Upaniszady charakteryzują Atmana (duszę, ja) jako dewa (bóstwo), co prowadzi do twierdzeń, że dewa i wieczna, najwyższa zasada (Brahman) są częścią wszystkich żyjących istot; dusza jest spirytualna i boska; samopoznanie jest równie poznaniu tego, co najwyższe[22][23][24].

Teizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwa lub kilku[25][26]. Politeizm to wiara i czczenie kilku bogów-bóstw, którzy są zazwyczaj zebrani w panteon bogów i bogiń, wraz z towarzyszącymi im rytuałami[47]. W większości religii politeistycznych różni bogowie i boginie reprezentują siły natury lub zasady przodków i mogą być postrzegani jako autonomiczni albo jako aspekty lub emanacje boga-stworzyciela lub transcendentalnej zasady absolutnej (teologie monoteistyczne), która przejawia się immanentnie w przyrodzie[27]. Henoteizm akceptuje istnienie więcej niż jednego boga-bóstwa, ale uważa wszystkich bogów-bóstwa za równoważne reprezentacje lub aspekty tej samej najwyższej, boskiej zasady[28][29][30]. Monolatria to przekonanie, że istnieje wiele bogów-bóstw, ale tylko jeden z nich może być prawomocnie czczony[31][32].

Monoteizm to przekonanie, że istnieje tylko jeden bóg-bóstwo[33][34]. Monoteistyczny bóg-bóstwo, znany jako „Bóg”, jest zwykle opisywany jako wszechmocny, wszechobecny, wszechwiedzący, wszechdobry i wieczny[35]. Jednak nie każdy bóg-bóstwo jest postrzegany w ten sposób – nie musi posiadać tych wszystkich cech, aby można go było kwalifikować jako bóstwo[36][37][38].

Deizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwo, który stworzył wszechświat, ale zazwyczaj w niego nie ingeruje[39][40]. Deizm był szczególnie popularny wśród Zachodniej inteligencji w XVIII i XIX wieku[41][42]. Panteizm to wiara, że sam wszechświat jest Bogiem lub że wszystko składa się na wszechogarniające, immanentne bóstwo[43][44]. Pandeizm to pogląd plasujący się między deizmem i panteizmem. Opiera się na przekonaniu, że stwórca stał się panteistycznym wszechświatem[45]. Panenteizm to wiara, że boskość przenika wszechświat, ale także go przekracza[46]. Agnostycyzm bazuje na przekonaniu, że nie można na pewno wiedzieć, czy istnieje jakiekolwiek bóstwo[47][48]. Ateizm to brak wiary w istnienie jakiegokolwiek bóstwa[49].

Prehistoria

edytuj
Osobny artykuł: Religie prehistoryczne.

Na podstawie inskrypcji i sztuki okresu prehistorycznego, m.in. malowideł naściennych, uczeni wnioskują, że prawdopodobnie wierzono wówczas w istnienie bogów-bóstw. Pozostaje jednak niejasne, czym tak naprawdę te szkice i malunki były oraz dlaczego powstały[50]. Niektóre z nich przedstawiają zwierzęta, myśliwych czy rytuały[51]. Swego czasu archeologowie powszechnie interpretowali praktycznie każde przedstawienie postaci żeńskiej z okresu prehistorycznego jako reprezentację pojedynczej, pierwotnej bogini, która miałaby być przodkinią historycznie poświadczonych bogiń, takich jak Isztar, Astarte, Kybele i Afrodyta. Podejście to zostało jednak ogólnie zdyskredytowane. Współcześni archeologowie uznają, że niemożliwym jest jednoznaczne zidentyfikowanie przedstawień z okresu prehistorycznego jako reprezentacji bogów-bóstw, a tym bardziej bogiń. Niemniej jednak możliwe jest dokonanie indywidualnej oceny starożytnych przedstawień i określenie, na ile prawdopodobne jest, że przedstawiają one bóstwa[52]. Wenus z Willendorfu, figurka przedstawiająca postać kobiecą i datowana na około 25 000 lat p.n.e., przez niektórych została uznana za przykład prehistorycznej kobiety-bóstwa[51]. W wiosce Ajn Ghazal odkryto wiele przedstawień, które mogą być reprezentacjami bogów-bóstw. Z kolei dzieła sztuki z Çatalhöyük prawdopodobnie ujawniają odniesienia do złożonej mitologii.

Religie i kultury

edytuj

Afryka Sub-Saharyjska

edytuj
Osobne strony: Mitologia afrykańska, Kategoria:Bóstwa afrykańskie, Religie rodzime Afryki, Religie afroamerykańskie, Afrochrześcijaństwo i Orisza.

Zróżnicowane kultury afrykańskie na przestrzeni swojej historii wykształciły teologię i koncepcje bóstw. Na przykład w Nigerii i sąsiednich krajach Afryki Zachodniej w religii Joruba występują dwa znaczące bóstwa (lokalnie nazywane Òrìṣà) – bóg Ogun i bogini Osun[53]. Ogun jest pierwotnym bóstwem męskim, a także arcybóstwem i opiekunem zawodów związanych m.in. z wytwarzaniem i używaniem narzędzi, obróbką metalu, polowaniem, wojną, ochroną oraz ustalaniem równości i sprawiedliwości[54][55]. Osun jest równie potężnym pierwotnym bóstwem kobiecym i wielowymiarową opiekunką płodności, wody, macierzyństwa, zdrowia, relacji społecznych, miłości i pokoju[53]. Tradycje związane z kultem boga Ogun i bogini Osun zostały przywiezione do obu Ameryk na statkach niewolniczych. Afrykanie zachowali je w społecznościach plantacyjnych, a ich święta są nadal przestrzegane[53][54].

Podobna para bóstw powiła się w kulturach południowoafrykańskich, często przybierając formę bóstw Księżyca i Słońca[56]. W jednej z południowoafrykańskich kosmologii składa się z boga-bóstwa (Hieseba lub Xuba), złych duchów (Gaune) i ludzi (Khuene). Hieseba obejmuje Nladiba (mężczyznę, stwórczego boga nieba) i Nladisara (kobiety, dwie żony Nladiba). Żeńskie bóstwo Słońca i męskie bóstwo Księżyca uznawane są za potomstwo Nladiba i dwóch Nladisara. Słońce i Księżyc są postrzegane jako manifestacje najwyższego bóstwa. Otacza się je ich własnym kultem[57]. W innych kulturach afrykańskich Słońcu przypisywany jest pierwastek męski, a Księżycowi żeński i oba uważane są za symbole boga-bóstwa[58]. W Zimbabwe najwyższy bóg-bóstwo (Mwari Shona) przedstawiany jest jako androgyniczny, dający deszcz, patronujący światłu i ciemności[59]. W rejonie Jeziora Wiktorii Lubaale (zamiennie Jok) jest określeniem oznaczającym boga-bóstwo[60].

Starożytna Azja Zachodnia

edytuj

Egipt

edytuj
Osobne artykuły: Mitologia egipska i Religia starożytnego Egiptu.

W starożytnym Egipcie czczono liczne bóstwa. Egipskie zapisy i inskrypcje wymieniają imiona wielu, których natura jest nieznana i czynią niejasne odniesienia do innych nienazwanych bóstw[61]. Egiptolog James P. Allen szacuje, że w egipskich tekstach występuje ponad 1 400 bóstw[62], Christian Leitz z kolei ilość egipskich bóstw określił jako “tysiące na tysiącach”[63]. Bóstwa męskie określano mianem nṯr (bóg), a żeńskie – nṯrt (bogini)[64]. Terminy te mogły się jednak odnosić także do wszelkich istot – duchów i zmarłych, choć nie demonów – które w jakiś sposób znajdowały się poza sferą życia codziennego. Egipcjanie swoim bóstwom zazwyczaj przypisywali odpowiednie kulty, role i mitologie[65].

W Tekstach Piramid i w starożytnych świątyniach Egiptu wyróżnia się 200 bogów-bóstw. Wiele z nich przybierało formy zoomorficzne. Wśród nich byli Min (bóg płodności), Neith (bogini stwórczyni), Anubis, Atum, Bes, Horus, Izyda, Ra, Meretseger, Nut, Ozyrys, Szu, Sia i Thot[66]. Większość egipskich bogów-bóstw reprezentowała zjawiska naturalne, obiekty fizyczne lub społeczne aspekty życia i stanowiła ukryte siły immanentne w obrębie tych zjawisk[67][68]. Przykładowo bóg Szu reprezentował powietrze, bogini Meretseger – części ziemi, a bóg Sia – abstrakcyjne moce percepcji[69]. Z kolei bogowie Ra i Ozyrys kojarzeni byli z osądzaniem zmarłych i opieką nad nimi w czasie życia pozagrobowego[70]. Główni bogowie często pełnili wiele ról i byli zaangażowani w wiele zjawisk[71].

Pierwsze pisemne dowody na istnienie bóstw pochodzą z początku III tysiąclecia p.n.e., prawdopodobnie wywodząc się z wierzeń prehistorycznych[72]. Wysublimowany system bogów-bóstw powstał jednak po uformowaniu państwa egipskiego pod rządami faraonów, których traktowano świętych królów i którym przysługiwało wyłączne prawo do interakcji z bogami-bóstwami, w późniejszej części III tysiąclecia p.n.e.[73][74] W pierwszych wiekach naszej ery Egipcjanie wchodzili w interakcje z sąsiednimi kulturami i niekiedy adaptowali ich bóstwa do swojego kultu[75][76].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Bóg, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2012-07-25].
  2. ↑ Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Warszawa 1969, s. 55.
  3. ↑ Ludy słowiańskie w starożytności. W: Aleksander Gieysztor: Mitologa Słowian. Warszawa: WAiF, 1982, s. 35. ISBN 83-221-0152-X.
  4. ↑ Zarys dziejów religii, Józef Keller (red.), Józef Bielawski, Warszawa: Iskry, 1986, s. 449, ISBN 83-207-0849-4, OCLC 830217472.
  5. ↑ W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, Warszawa 1968, s. 122–124.
  6. ↑ Ibidem, s. 100–102.
  7. ↑ John E. Hare: God and Morality: A Philosophical History. 2006, s. 15–16. ISBN 1-4051-9598-3. Cytat: „I do not want to deny that there is a huge difference between Aristotle’s views and the views of God in Judaism, Christianity, and Islam (which also differ on this within and between themselves in various ways)”.
  8. ↑ Łukasz Kwiatek: Bóg luk – Bóg Dawkinsa i Hawkinga. granicenauki.pl, 2013-02-25. [dostęp 2014-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-04)].
  9. ↑ Zenon Waldemar Dudek: Karol Gustaw Jung – myśliciel przełomu. Psychologia.net.pl - portal psychologiczny. [dostęp 2017-03-27].
  10. ↑ Carl Gustav Jung: Die Bedeutung des Vaters für das Schicksal des Einzelnen. s. 728n, seria: Ges. Werke. Band IV. (niem.).
  11. ↑ Zygmunt Freud: Totem i tabu. Kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i neurotyków. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1998, s. 365, seria: Pisma Społeczne. ISBN 83-86989-31-9.
  12. ↑ Michał Tracz: Kształtowanie się obrazu Boga w teoriach psychologicznych. Psychologia.net.pl, 2012-04-26. [dostęp 2019-08-20].
  13. ↑ Ana-Maria Rizzuto: The Birth of the Living God. A psychoanalytic study. Chicago: University of Chicago Press, 1979, s. 31. ISBN 978-0-226-72100-2.
  14. ↑ The Golden Bough: a Study in Magic and Religion, Macmillan Co., London 1890.
  15. ↑ Phänomenologie der Religion, J.C.B. Mohr, Tübingen 1933; pol. Fenomenologia religii, Książka i Wiedza, Warszawa 1978.
  16. ↑ Hasło:Ateizm, [w:] Słownik Języka Polskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2012-07-25].
  17. ↑ Jerzy Kopania (Autor pozycji), Agnostycyzm, [w:] Jan Hartman, Słownik filozofii, Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2004, s. 12.
  18. ↑ Jodi O’Brien: Encyclopedia of Gender and Society. T. 1. Los Angeles: Sage, 2009, s. 191. ISBN 978-1-4129-0916-7. [dostęp 2023-01-25].
  19. ↑ Huw Parri Owen: Concepts of Deity. Springer, 1971. ISBN 978-1-349-00093-7. [dostęp 2023-01-25].
  20. ↑ Bina Gupta: An Introduction to Indian Philosophy: Perspectives on Reality, Knowledge, and Freedom. Routledge, 2012, s. 21–25. ISBN 978-1-136-65310-0. [dostęp 2023-01-25].
  21. ↑ Bina Gupta: An Introduction to Indian Philosophy: Perspectives on Reality, Knowledge, and Freedom. Taylor & Francis, 2012, s. 88–96. ISBN 978-1-136-65309-4. [dostęp 2023-01-25].
  22. ↑ Signe Cohen: Text and Authority in the Older Upaniṣads. Brill, 2008, s. 40, 219–220, 243–244. ISBN 978-90-474-3363-7. [dostęp 2023-01-25].
  23. ↑ Jeaneane Fowler, Hinduism: Beliefs and Practices. Brighton: Sussex Academic Press, Brighton: Sussex Academic Press, 1997, s. 10, 17–18, 114–118, 132–133, 149, ISBN 978-1-898723-60-8.
  24. ↑ Yong Choon Kim: Oriental Thought: An Introduction to the Philosophical and Religious Thought of Asia. Rowman & Littlefield, 1981, s. 15–19. ISBN 978-0-8226-0365-8. [dostęp 2023-01-25].
  25. ↑ definicja pojęcia teizm. [w:] Merriam-Webster [on-line]. [dostęp 2023-01-25].
  26. ↑ definicja pojęcia teizm. [w:] Dictionary.com [on-line]. [dostęp 2023-01-25].
  27. ↑ Ulrich Libbrecht, Within the Four Seas--: Introduction to Comparative Philosophy, Peeters Publishers, 2007, s. 42, ISBN 978-90-429-1812-2 [dostęp 2023-01-25].
  28. ↑ N. Ross Reat, Edmund F. Perry: A World Theology: The Central Spiritual Reality of Humankind. Cambridge University Press, 1991, s. 73–75. ISBN 978-0-521-33159-3. [dostęp 2023-01-25].
  29. ↑ Charles Taliaferro, Victoria S. Harrison, Stewart Goetz: The Routledge Companion to Theism. Routledge, 2012, s. 78–79. ISBN 978-1-136-33823-6. [dostęp 2023-01-25].
  30. ↑ Rangar Cline: Ancient Angels: Conceptualizing Angeloi in the Roman Empire. Brill Academic, 2011, s. 40–41. ISBN 978-90-04-19453-3. [dostęp 2023-01-25].
  31. ↑ Frank Jr. Eakin: The Religion and Culture of Israel. Boston: Allyn and Bacon, 1971, s. 70.
  32. ↑ Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Wyd. 2. Salt Lake City: UT: Bookcraft, 1979, s. 351.
  33. ↑ Monotheism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-01-25] (ang.).
  34. ↑ definicja pojęcia monoteizm. [w:] Merriam-Webster [on-line]. [dostęp 2023-01-25].
  35. ↑ R. G. Swinburne: God. W: The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press, 1995.
  36. ↑ Robert Earl Hood: Must God Remain Greek?: Afro Cultures and God-talk. Fortress Press, 1990, s. 128–129. ISBN 978-1-4514-1726-5. [dostęp 2023-01-25].
  37. ↑ John Murdoch: English Translations of Select Tracts Published in India: With an Introduction Containing Lists of the Tracts in Each Language. Graves and Company, 1861, s. 141–142. [dostęp 2023-01-25].
  38. ↑ Guy L. Beck: Alternative Krishnas: Regional and Vernacular Variations on a Hindu Deit. Albany: State University of New York Press, 2005, s. 169. ISBN 978-0-7914-6415-1.
  39. ↑ Deism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-01-25] (ang.).
  40. ↑ Kaufmann Kohler, Emil G. Hirsch: definicja pojęcia deizm. [w:] Jewish Encyclopedia [on-line]. 1906. [dostęp 2023-01-25].
  41. ↑ Michael C. Thomsett: Heresy in the Roman Catholic Church: A History. Jefferson: McFarland & Co., 2011, s. 222. ISBN 978-0-7864-8539-0. [dostęp 2023-01-25].
  42. ↑ Ellen Judy Wilson, Peter Hanns Reill: Encyclopedia of the Enlightenment. Wyd. poprawione. New York: Facts On File, 2004, s. 146–158. ISBN 978-0-8160-5335-3. [dostęp 2023-01-25].
  43. ↑ Judy Pearsall: The New Oxford Dictionary Of English. Wyd. 1. Oxford: Clarendon Press, 1998, s. 1341. ISBN 978-0-19-861263-6.
  44. ↑ Paul Edwards: Encyclopedia of Philosophy. New York: Macmillan, 1967, s. 34. [dostęp 2023-01-25].
  45. ↑ The End of God and the Beginning of Inquiry. W: Sal Restivo: Society and the Death of God. Routledge, 2021, s. 123. ISBN 978-0367637644. [dostęp 2023-01-25].
  46. ↑ Erwin Fahlbusch, Geoffrey William Bromiley: The Encyclopedia of Christianity. William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, s. 21. ISBN 978-0-8028-2416-5. [dostęp 2023-01-25].
  47. ↑ Donald M. Borchert: The Encyclopedia of Philosophy. Wyd. 2. Detroit: Macmillan Reference, 2006, s. 92. ISBN 978-0-02-865780-6.
  48. ↑ Edward Craig, Luciano Floridi: Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge, 1998, s. 112. ISBN 978-0-415-07310-3. [dostęp 2023-01-25].
  49. ↑ Paul Draper: Atheism and Agnosticism. [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy [on-line]. 2017. [dostęp 2023-01-25].
  50. ↑ Philip Brooks: The Story of Prehistoric Peoples. New York: The Rosen Publishing Group, 2012, s. 22–23. ISBN 978-1-4488-4790-7. [dostęp 2023-02-07].
  51. ↑ a b Rosemary Ruether: Goddesses and the Divine Feminine: A Western Religious History. Wyd. 1. Berkeley: University of California Press, 2006, s. 3. ISBN 978-0-520-25005-5. [dostęp 2023-02-07].
  52. ↑ Richard G. Lesure: The Oxford Handbook of Prehistoric Figurines. Oxford: Oxford University Press, 2017, s. 54–58. ISBN 978-0-19-967561-6. [dostęp 2023-02-07].
  53. ↑ a b c Joseph M. Murphy, Mei-Mei Sanford: Osun across the Waters: A Yoruba Goddess in Africa and the Americas. Bloomington: Indiana University Press, 2002, s. 1–8. ISBN 978-0-253-10863-0. [dostęp 2023-02-07].
  54. ↑ a b Sandra T. Barnes: Africa’s Ogun: Old World and New. Wyd. 2. Bloomington: Indiana University Press, 1997, s. ix-x, 1-3, 59, 132-134, 199-200. ISBN 978-0-253-21083-8. [dostęp 2023-02-07].
  55. ↑ Richard M. Juang, Noelle Morrissette: Africa and the Americas: Culture, Politics, and History. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2007, s. 843–844. ISBN 978-1-85109-441-7. [dostęp 2023-02-07].
  56. ↑ Tamra Andrews: Dictionary of Nature Myths: Legends of the Earth, Sea, and Sky. Oxford: Oxford University Press, 2000, s. 6–7. ISBN 978-0-19-513677-7. [dostęp 2023-02-07].
  57. ↑ Alan Barnard: Hunters and Herders of Southern Africa: A Comparative Ethnography of the Khoisan Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2001, s. 87–88, 153–155, 252–156. ISBN 978-0-521-42865-1. [dostęp 2023-02-07].
  58. ↑ Patricia Ann Lynch, Jeremy Roberts: African Mythology, A to Z. Wyd. 2. New York: Chelsea House, 2010, s. 120–199. ISBN 978-1-4381-3133-7. [dostęp 2023-02-07].
  59. ↑ Patricia Ann Lynch, Jeremy Roberts: African Mythology, A to Z. Wyd. 2. New York: Chelsea House, 2010, s. 89. ISBN 978-1-4381-3133-7. [dostęp 2023-02-07].
  60. ↑ Edris Makward, Mark Lilleleht, Ahmed Saber: North-south Linkages and Connections in Continental and Diaspora African Literatures. Trenton: Africa World, 2004, s. 302–304. ISBN 978-1-59221-157-9. [dostęp 2023-02-07].
  61. ↑ Richard H. Wilkinson: The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. London: Thames & Hudson, 2003, s. 73. ISBN 978-0-500-05120-7. [dostęp 2023-02-07].
  62. ↑ James P. Allen. Monotheism The Egyptian roots. „Archaeology Odyssey”. 2 (3), s. 44–54, 59, 1999. 
  63. ↑ Sarah Iles Johnston: Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 393–394. ISBN 978-0-674-01517-3.
  64. ↑ John Baines: Conceptions of God in Egypt: The One and the Many. Wyd. poprawione. Ithaca: Cornell University Press, 1996, s. 42. ISBN 978-0-8014-1223-3.
  65. ↑ Jan Assmann, David Lorton: The Search for God in Ancient Egypt. Wyd. 1. Ithaca: Cornell University Press, 2001, s. 7–8, 83, 216. ISBN 978-0-8014-3786-1. [dostęp 2023-02-07].
  66. ↑ Geraldine Pinch: Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. New York: Oxford University Press, 2003, s. 11–12. ISBN 978-0-19-517024-5. [dostęp 2023-02-07].
  67. ↑ James P. Allen: Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. New York: Cambridge University Press, 2001, s. 43–45. ISBN 978-0-521-77483-3.
  68. ↑ Françoise Dunand, Christiane Zivie-Coche, David Lorton: Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE. Ithaca: Cornell University Press, 2004, s. 26. ISBN 978-0-8014-8853-5.
  69. ↑ George Hart: Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Wyd. 2. Hoboken: Taylor & Francis, 2005, s. 91, 147. ISBN 978-0-203-02362-4.
  70. ↑ Geraldine Pinch: Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. New York: Oxford University Press, 2003, s. 26–28. ISBN 978-0-19-517024-5. [dostęp 2023-02-07].
  71. ↑ George Hart: Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Wyd. 2. Hoboken: Taylor & Francis, 2005, s. 85–86. ISBN 978-0-203-02362-4.
  72. ↑ Toby A.H. Wilkinson: Early dynastic Egypt. Wyd. 1. New York: Routledge, 1999, s. 261–262. ISBN 978-0-415-18633-9.
  73. ↑ Claude Traunecker, David Lorton: The Gods of Egypt. Wyd. 1. Ithaca: Cornell University Press, 2001, s. 29. ISBN 978-0-8014-3834-9. [dostęp 2023-02-07].
  74. ↑ Richard H. Wilkinson: The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. London: Thames & Hudson, 2003, s. 12–15. ISBN 978-0-500-05120-7. [dostęp 2023-02-07].
  75. ↑ Byron E. Shafer, John Baines, Leonard H. Lesko, David P. Silverman: Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice. Ithaca: Cornell University Press, 1991, s. 58. ISBN 978-0-8014-9786-5.
  76. ↑ Sarah Iles Johnston: Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 160. ISBN 978-0-674-01517-3.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bóg&oldid=75565171”
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy