Gwoździec (obwód iwanofrankiwski)

Gwoździec
	; Kościół Bernardynów w Gwoźdźcu
	Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Powierzchnia	2,22 km²
Populacja (2018); • liczba ludności	; 1926
Kod pocztowy	78260
	Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Gwoździec
	Położenie na mapie Ukrainy Gwoździec
	48°35′N 25°17′E/48,583333 25,283333
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Zrekonstruowane sklepienie i bima synagogi w Gwoźdźcu

Gwoździec (ukr. Гвіздець, Hwizdeć) – osiedle typu miejskiego na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie kołomyjskim, nad Czerniawą.

Położone jest 19 km na północny wschód od Kołomyi i 58 km na południowy wschód od Iwano-Frankiwska; stacja kolejowa Gwoździec, szkoła, urząd pocztowy, cerkiew i ruiny kościoła.

Historia

Parafię założono w 1475 roku z fundacji podczaszego halickiego Prokopa z Gwoźdzca. W latach 1618–1621 miejscowość zniszczyli Tatarzy. Parafię ponownie odnotowano w 1710 roku. W latach 1918–1939 miejscowość wchodziła w skład II Rzeczypospolitej i była siedzibą gminy Gwoździec Miasto w powiecie kołomyjskim, w województwie stanisławowskim.

W czasie okupacji niemieckiej mieszkające tutaj polskie rodziny Krzeszowców i Nosolów ukrywały Żydów. W 1984 roku Instytut Jad Waszem uhonorował za to tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Karola i Janinę Krzeszowców oraz Piotra i Anielę Nosolów (rodziców Janiny Krzeszowiec)^[2]^[3].

W latach 1943–1945 miasteczko, a zwłaszcza zabudowania klasztorne, były miejscem schronienia dla ludności polskiej z okolicznych wiosek przed atakami banderowców. Niemniej jednak nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali poza jego obrębem miasta 15 Polaków^[4].

Demografia

1765 rok: 900 osób, w tym 60% Żydów^[5];
1880 rok: 1887 osób, w tym 1263 Żydów^[5];
1900 rok: 2442 osób, w tym 1683 Żydów^[5];
1921 rok: 1992 osób, w tym 1234 Żydów, 464 Ukraińców i 294 Polaków^[6];
1931 rok: 2708 osób^[6];
1939 rok: 2850 osób, w tym 1550 Żydów. W 1942 roku Niemcy dokonali zagłady ludności żydowskiej. Około 750 osób zabito na miejscu (spalono, rozstrzelano), 300 osób rozstrzelano w lesie k. wsi Gwoździec Stary, pozostałych przesiedlono do Kołomyi, gdzie byli zabijani na miejscu, względnie stamtąd byli deportowani do obozu śmierci w Bełżcu. Gwoździec był także miejscem, gdzie przed deportacją Niemcy czasowo osiedlali Żydów z mniejszych miejscowości. Łącznie przez miejscowość przeszło 3450 Żydów^[7];
1989 rok: 2108 osób^[8]
2013 rok: 1943 osób^[9].

Zabytki

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny zbudowana w latach 1850–1855.
Kościół św. Antoniego i dawny klasztor bernardynów – z inicjatywy księcia Michała Puzyny w 1715 roku do Gwoźdzca przybyli bernardyni, którzy wybudowali drewniany kościółek. W 1730 roku rozpoczęto budowę kościoła murowanego. W 1740 roku ukończono budować klasztor. W 1773 roku rozpoczęto remont wg projektu Franciszka Ksawerego Kulczyckiego, a konsekracji dokonano w 1775 roku. W 1888 roku spaliło się wyposażenie kościoła i dachy. Po remoncie kościół poświęcono w 1896 roku. W latach 1920–1922 naprawiono uszkodzenia dokonane podczas działań wojennych w 1916 roku. Klasztor został opuszczony w 1945 roku po wysiedleniu ludności polskiej^[10].
Po dawnym zameczku obronnym Buczackich do 1939 r. pozostały tylko wały ziemne. Nowy dwór murowany wybudowano w 1875 r. na miejscu starszego.

Synagoga

Osobny artykuł: Synagoga w Gwoźdźcu.

W miasteczku znajdowała się drewniana synagoga wzniesiona około roku 1640 i spalona przez Niemców po roku 1941. Drewniane sklepienie tej synagogi z bogatym wystrojem malarskim zostało zrekonstruowane w roku 2014 w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie, co stało się możliwe dzięki opracowaniu malarza Karola Zyndrama Maszkowskiego z końca XIX wieku.

Ludzie związani z Gwoźdźcem

Mieczysław Brykczyński (1865–1913) – ziemianin, działacz gospodarczy,
Aleksander St. Dzieduszycki herbu Sas (1813–1879) – syn St. Kostki Dzieduszyckiego i Marianny z Pietruskich; polityk galicyjski,
Jerzy Kawalerowicz (1922–2007) – polski reżyser i scenarzysta,
Stanisław Łążyński (1842–1939) – powstaniec styczniowy, zamieszkujący w Gwoźdźcu,
Dominik Alojzy Magnuszewski (1809–1845) – polski dramatopisarz, poeta, prozaik,
Ferdynand Pawlikowski (1850–1915) – honorowy obywatel Gwoźdzca^[11]
Jarosław Pstrak (1878–1916) – ukraiński malarz,
Jan Duklan Puzyna (1842–1911) – polski kardynał, sufragan lwowski, biskup krakowski,
Leon Puzyna (1868–1932) – ziemianin, działacz gospodarczy, poseł na galicyjski Sejm Krajowy
Andrij Szewczenko (ur. 1976) – ukraiński polityk, dziennikarz i dyplomata,
Edmund Wełdycz (1880–1948) – sędzia C. K. Sądu Powiatowego w Gwoźdźcu (1911).

Przypisy

↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.36
↑ Krzeszowiec Karol & Janina. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
↑ Nosol Piotr & Aniela. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
↑ HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939-1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .
↑ ^a ^b ^c Historia. Wirtualny sztetl. [dostęp 2016-01-10]. (pol.).
↑ ^a ^b HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939-1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237–238, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .
↑ Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 201.
↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року. Державна служба статистики України, 2013. [dostęp 2023-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)]. (ukr.).
↑ Kościół OO. Bernardynów w Gwoźdźcu i architekt Franciszek Ksawery Kulczycki [online] [dostęp 2016-09-28] .
↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: Prezydyum C.K. Namiestnictwa, 1911, s. 31.

Bibliografia

RomanR. Aftanazy RomanR., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 67–69, ISBN 83-04-04229-0, ISBN 83-04-03701-7 (całość) .
Andrzej Betlej: Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii i klasztor bernardynów w Gwoźdźcu. [W:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I : Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. T. 4. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, wydawnictwo Antykwa, 1996, 211 s., 402 il., s. 19–38. ISBN 83-85739-34-3.

Linki zewnętrzne

Gwoździec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 924 . (1881)
Gwoździec-Miasto na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego (P54 S40 Kołomyja), 1:100 000 (1933)
Historia Żydów w Gwoźdźcu na portalu Wirtualny Sztetl
Rzymskokatolicka parafia w Gwoźdźcu (strona o ratowaniu kościoła)
Гвіздець–Новини (wiadomości) (ukr.)
Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona

[1] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.36

[2] Krzeszowiec Karol & Janina. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).

[3] Nosol Piotr & Aniela. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).

[4] HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939-1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .

[sztetl-5] Historia. Wirtualny sztetl. [dostęp 2016-01-10]. (pol.).

[siekierka-6] HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939-1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237–238, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .

[7] Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 201.

[8] Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу

[9] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року. Державна служба статистики України, 2013. [dostęp 2023-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)]. (ukr.).

[10] Kościół OO. Bernardynów w Gwoźdźcu i architekt Franciszek Ksawery Kulczycki [online] [dostęp 2016-09-28] .

[11] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: Prezydyum C.K. Namiestnictwa, 1911, s. 31.

[c-12] zas wojny pozbawiony praw miejskich

[b-13] strzałki wsteczne dotyczą stanu z 1939

[a-14] ursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[A]

[B]

[C]

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948, od 2025)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)