Baligród

Baligród
	wieś
	; Widok ogólny wsi
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	leski
Gmina	Baligród
Liczba ludności (2011)	1338
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-606
Tablice rejestracyjne	RLS
SIMC	0344403
	Położenie na mapie gminy Baligród Baligród
	Położenie na mapie Polski Baligród
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Baligród
	Położenie na mapie powiatu leskiego Baligród
	49°20′14″N 22°17′12″E/49,337222 22,286667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Baligród – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, w gminie Baligród^[5]^[6].

Leży w dolinie rzeki Hoczewki. Jest siedzibą gminy Baligród. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1634, zdegradowany w 1919^[7].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Baligród. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim. Od 1 stycznia 1999 do 1 stycznia 2002 w powiecie bieszczadzkim.

Ośrodek usługowo-gospodarczy dla okolicy. O dawnym miejskim charakterze świadczy zachowany układ urbanistyczny z obszernym prostokątnym rynkiem. Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 893.

Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia NMP, należącej do dekanatu Lesko w archidiecezji przemyskiej.

Integralne części wsi Baligród^[6]^[5]^[8]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
1042503	Kąt	część wsi
1042526	Podgłębokie	część wsi

Historia

Osada wzmiankowana w 1615 jako wieś, powstała przypuszczalnie w początkach XVII w. u podnóża zamku w Stężnicy, będącego własnością Mikołaja lub Piotra herbu Gozdawa, syna Matjasza III, albo jego ojca Matjasza Bala z Hoczwi. Balowie wznieśli w tym miejscu zamek oraz kaplicę ok. 1510. W 1511 Piotr Herburt (1485–1532), dziadek poety Mikołaja Reja, przeprowadził rozgraniczenie dóbr pomiędzy swoją wsią Mchawą a Stężnicą, należącą do Mikołaja Bala. W miejscu rozgraniczenia powstała na nowo wieś i miasto Baligród.

W 1634 król Władysław IV wydał dokument, potwierdzający, że miasto – założone na prawie magdeburskim – dysponowało prawem składu wina oraz mogło urządzać dwa jarmarki rocznie. Baligród pozostawał we władaniu rodu Balów do 1770. Położony przy uczęszczanym trakcie handlowym na Węgry, posiadał dobre warunki rozwoju, słynął z wielkich targów, później podupadł i jeszcze przed 1915 utracił prawa miejskie.

Mieszkańcy miasta aktywnie zasilali powstanie styczniowe w 1863. Na przykład Jan Feliks Biliński (ur. 1851) w wieku 12 lat został jednym z najmłodszych powstańców styczniowych, Ludwik Riedl jako uczestnik powstania styczniowego z 1863, pojmany przez Rosjan, został zesłany na Syberię.

Z biegiem czasu coraz znaczniejszy odsetek ludności miasta stanowili Żydzi. Pierwszych żydowskich mieszkańców w Baligrodzie odnotowano w 1604. W 1765 w Baligrodzie mieszkało 144 Żydów. W 1785 w Baligrodzie mieszkało 400 Żydów. W 1808 roku kahał posiadał już łaźnię i szpital. W 1870 roku mieszkało w miasteczku 147 rodzin żydowskich, liczących 435 osób. W latach 1870 – 1898 właścicielem dóbr baligrodzkich, oraz pobliskich folwarków w Bystrem, Cisnej, Huczwicach, Mchawie, Rabem i Stężnicy był Żyd Hersz Grossinger. Po jego śmierci majątek przejęli synowie Lazar i Chaim^[9].

Gmina żydowska posiadała synagogę, cmentarz i szkołę wyznaniową^[9].

W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej w Baligrodzie byli Emilia Abgarowicz (spadkobierczyni Karśnickiego) i Leopold Łysakowski^[10]. W 1870 miejscowa gmina żydowska usamodzielniła się (wcześniej żydowscy mieszkańcy Baligrodu byli członkami gminy w Lesku). Według spisu z 1921, miejscowość miała 179 domów i 1260 mieszkańców (w tym 515 religii mojżeszowej, a 281 greckokatolickiej). Żydzi zdominowali w tym okresie życie gospodarcze osady. W 1939 było ich 990, co stanowiło 41,8% ogółu mieszkańców^[11].

Baligród był siedzibą dekanatu greckokatolickiego, który obejmował kilkanaście parafii i istniał do akcji wysiedleń w 1947.

I wojna światowa

Polscy żołnierze, którzy wyzwolili wieś od Ukraińców w 1919 (zobacz: wojna polsko-ukraińska)

Podczas działań wojennych w Karpatach w latach 1914–1915 trwały w okolicy długotrwałe boje między wojskami rosyjskimi a austro-węgierskimi o przełęcze: Użocką i Łupkowską. Szczególnie ciężkie walki pod Baligrodem miały miejsce w marcu 1915. Podczas nich miasteczko doznało poważnych zniszczeń. Od listopada 1918 do stycznia 1919 obejmowała je tzw. Republika Komańczańska.

II Rzeczpospolita

W okresie międzywojennym stacjonował w mieście komisariat Straży Granicznej^[12].

II wojna światowa

We wrześniu 1939 miejscowość została zajęta bez walki przez oddziały niemieckie i słowackie. W niemieckiej administracji okupacyjnej większość stanowisk zajmowali Ukraińcy, a ludność polska była szykanowana. W miasteczku w czasie okupacji znajdował się punkt zborny dla Żydów z bieszczadzkich wsi, m.in. Soliny, Wołkowyi, Zawozu. Jesienią 1942 Niemcy dokonali zagłady miejscowych Żydów, wywożąc i mordując w Zasławiu koło Sanoka 880 osób. Niemcy dokonywali również licznych egzekucji na cmentarzu żydowskim Żydów i Polaków. Został tu rozstrzelany Franciszek Wronowski z Zawozu oraz ukrywane przez niego żydowskie rodziny Wajnerów i Nagielbaumów^[9].

Istniał tu ruch konspiracyjny; działała placówka AK Baligród nr VII, której dowódcą od maja 1943 do 1944 był Jan Marciak ps. „Dąb”.

30 lipca 1944^[13] oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem 11 mieszkańców Średniej Wsi^[14]. 6 sierpnia 1944 miasteczko zostało napadnięte przez sotnię UPA „Burłaki”; zamordowano 42 Polaków, w tym dziewięćdziesięcioletnich starców, spalono część zabudowań.

Osobny artykuł: Zbrodnia w Baligrodzie.

W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został w części zniszczony oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwane było Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku macewami z cmentarza żydowskiego.

28 marca 1947 pod Jabłonkami w pobliżu Baligrodu, przy drodze do Cisnej, zginął generał Karol Świerczewski (w zasadzce na generała brała udział, dowodzona przez Stepana Stebelskiego, sotnia UPA).

Lata powojenne

Dopiero w kilkanaście lat po wojnie miasteczko zaczęło się odbudowywać. Jeszcze w 1961 miejscowość miała zaledwie 987 mieszkańców.

Zabytki i pamiątki historyczne

Kościół murowany, wzniesiony w latach 1877–1879.
Cerkiew greckokatolicka z 1829.
Cmentarz wojenny założony w latach 1946–1947, w obecnej formie urządzony w 1984.
Pozostałości ziemnych umocnień zamku Balów znajdujące się na tzw. Podzamczu (teren Nadleśnictwa).
Cmentarz żydowski
Czołg T-34 – zastąpił umieszczony tu wcześniej czołg T-70, który w 1944 był używany przez Armię Czerwoną do działań zwiadowczych^[15] i biorący udział w walkach z UPA. Baligrodzki T-70 był ostatnim zachowanym czołgiem tego typu w Polsce. W 1975 został, z inicjatywy oficerów z Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu, przetransportowany do Poznania, gdzie został wyremontowany i przekazany do Muzeum Broni Pancernej.

Cmentarz wojenny
Cmentarz żydowski
Dawna zabudowa

Rynek, widok ogólny
Rynek, pomnik czołg T-34
Rynek, cerkiew greckokatolicka

Kościół Miłosierdzia Bożego
Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
Rynek, pomnik ofiar UPA

Baligród w filmie

W plenerach Baligrodu Ewa i Czesław Petelscy zrealizowali w 1961 swój film Ogniomistrz Kaleń, dla którego pierwowzorem była książka Jana Gerharda „Łuny w Bieszczadach”.

Ludzie związani z Baligrodem‎ ‎

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Baligrodem‎.

Zobacz też

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 2144
↑ Wieś Baligród w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-17] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-17].
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 11 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c GUS. Rejestr TERYT
↑ ^a ^b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.
↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06].
↑ ^a ^b ^c Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-10-30] .
↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 8.
↑ Zobacz stronę Żydowskiego Instytutu Historycznego poświęconą Baligrodowi https://web.archive.org/web/20110916090102/http://www.jewishinstitute.org.pl/pl/gminy/miasto/843.html.
↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
↑ Stanisław Żurek, Banderowska legenda o Baligrodzie.
↑ Grzegorz Motyka, W kręgu Łun Bieszczadów, s. 55.
↑ Witold Szymczyk. W 30 rocznicę wyzwolenia Bieszczadów. „Nowiny”, s. 3, nr 292 z 30 października 1974.

Bibliografia

StanisławS. Żurek StanisławS., UPA w Bieszczadach, Wrocław: Wydawnictwo „Nortom”, 2007, ISBN 978-83-89684-14-1, OCLC 233486718 .
Bieszczady. Przewodnik, Pruszków-Olszanica 1992, s. 211–216

Linki zewnętrzne

Baligród, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 87 .
Historia Żydów w Baligrodzie na portalu Wirtualny Sztetl

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 2144

[pwl-2] Wieś Baligród w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-17] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[nsp-3] GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-17].

[poczta-4] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 11 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-5] GUS. Rejestr TERYT

[R2013-6] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[7] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.

[KSNG-8] KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06].

[:0-9] Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-10-30] .

[10] Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 8.

[historia_żyd-11] Zobacz stronę Żydowskiego Instytutu Historycznego poświęconą Baligrodowi https://web.archive.org/web/20110916090102/http://www.jewishinstitute.org.pl/pl/gminy/miasto/843.html.

[12] Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.

[13] Stanisław Żurek, Banderowska legenda o Baligrodzie.

[14] Grzegorz Motyka, W kręgu Łun Bieszczadów, s. 55.

[15] Witold Szymczyk. W 30 rocznicę wyzwolenia Bieszczadów. „Nowiny”, s. 3, nr 292 z 30 października 1974.

[2]

[3]

[4]

[5]

[1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Wsie	Baligród Cisowiec Huczwice Kielczawa Mchawa Nowosiółki Rabe Roztoki Dolne Stężnica Zahoczewie Żerdenka Żernica Niżna
Osady	Bystre Jabłonki Kołonice Łubne Żernica Wyżna
Części wsi	Kąt Podgłębokie Podskała Pogranicze Pohulanka

Przynależność wojewódzka	woj. lwowskie (1920–39) woj. rzeszowskie (1945–72)
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)	Lesko Ustrzyki Dolne (od 1934)
Miasteczka (1920–34)	Baligród Lutowiska Ustrzyki Dolne (→)
Gminy miejskie (1920–72)	Lesko (→) Ustrzyki Dolne (do 1944* →)
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54)	Baligród (do 1954) Cisna (do 1954) Czarna (do 1939 →) Hoczew (do 1954) Lesko (do 1954) Lutowiska (do 1939 →) Łobozew (do 1939 →) Łukowe (do 1954) Olszanica (do 1954) Polana (do 1939 →) Ropienka (do 1951 →) Stuposiany (do 1951) Ustrzyki Dolne (do 1939 →) Tarnawa Niżna (← 1944–51) Wola Michowa (do 1954) Wołkowyja (do 1954) Zatwarnica (do 1951)
Gromady (1954–72)	Baligród (1954–72 →) Cisna (1954–72 →) Czaszyn (1954–59) Hoczew (1954–72 →) Lesko (1954–72 →) Łukawica (1954–72 →) Łukowa (1954–72 →) Myczków (1954–72 →) Olszanica (1954–72 →) Orelec (1954–59) Poraż (1954–61 →) Tarnawa Górna (1954–72 →) Uherce Mineralne (1954–72 →) Wołkowyja (1954–72 →) Zahoczewie (1954–59)
Legenda	* w 1944 nie uznane za miasto, od 1944 w ZSRR jako miasto, od 1951 znów w Polsce jako miasto (powiat ustrzycki)

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948, od 2025)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)