1

varjkGkpk os/k
fuGsa fuGsa vkdkk- gsa varjkG vkgs dk;\
ukgh- ,ojsLV 29000 QwV Eg.kts 5
eSy map- rsFkasfg vkdkk fuGljp vkgsvarjkGakr
tk.kklkBha ^k* vkdkkkP;k
iyhdMs tkos ykxsy- gsa varjkG dkGsdq
vkgsi`Fohpsa oLrqeku eksBs vkgs- Eg.kwu frpsa
xq:RokdkZ.k tkLr vkgs- rsa gosP;k Fkjakuk
cak/kwu
Bsorsa Eg.kwu vki.k txwa kdrksgosps fujfujkGkk ?kursps Fkj i`FohHkksorha
vkf.k i`Fohiklwu 800 eSyakpk ifjlj
O;kirkr- ;kuarj iq<s vuar ve;kZn fuokZr
iksdGh- gsap varjkG vkgs-

i`Fohiklwu rhu eSyakP;k ifjljakrhy gok nkV

vkgs- ;kyk ok;qeaMy Troposphiar Eg.krkr- 8 rs 15 eSyakP;k ifjljkyk ieaMy
Stratosphiar Eg.krkr- ;akr gok cjhp
fojG vlrs- ck d{ksar ^vks>ksu* gk ok;q
vlrks- lw;kZps vfr uhy fdj.k rlsp
oSfod fdj.k] Cosmic Rays vks>ksueqGsa
vMfoys tkrkr- ifj.kkeha i`Fohojhy ekuoklfgr lthoakpsa j{k.k gksrs- 50 eSyakP;k uarj
gok [kwip fojG gksrs- vkf.k vkdkk cjspls
dkGs fnlrs- ;kuarj 250 eSykiklwu okrkoj.kkP;k
gosP;k
Fkjakuk
fo|qUeaMy
ayanosphiar Eg.krkr- ;akrhy gosps v.kw
fo|qr~Hkkfjr vlrkr- ;akP;keqGsa jsfMvks
ygjhapsa ifjorZu gksras-

;kuarj ckeaMy Axosphiar pk ifjlj

lq:a gksrks- gk 800 eSyki;ZUr iljyk vkgs;akrp OgWu vWyu is vlk ,d Hkkx ;srksgs is bysDVWkUlusa Hkjysysa vkgsr- ;k 800
eSykuarj varjkG lq:a gksrs- gsa varjkG
Eg.kts vuar ve;kZn iksdGh vkgs- rh
dkGhdq vkgs- ;akr ok;q ukghr- gh fuokZr
iksdGh vkgs- ;akr ygku-eksBkk mYdk rhozxrhus tkr vlrkr- ekuo ;k varjkGakr
tku vkyk vkgs-

viksyks&8
;akf=d nwrkdMwu panzkph ekfgrh iqdGp
feGkyh- ek= izR;{k ekuokus panz-fuVhar]
xq:RokdkZ.kakr izosk ^viksyks&8*P;k osGha
dsyk- R;kosGha d/kh dks.kh u dysysa /kkMl
vkf.k R;kyk feGkysysa ;k gh nksUgha viwoZ
gksrhjfk;kusa panzifjHkze.k d:u fueZuq;
>ks.M ;kusa i`Fohoj lq[k:i ijr vk.kyhrkh vesfjdsus vk.kyh ulrakuk lekuo ;ku
FksV panz&ifjljakr us.kkpk ^viksyks&8* pk
dk;Ze /kkMlh okV.ksa lkgthdp gksrsaijUrq rks fMlsacj 1968 P;k ksoVP;k
vkBoMkakr ;kLoh >kyk- R;keqGsa 24
fMlsacj 1968 gk fnol ekuotkrhP;k
bfrgklakr lqo.kkZ{kjakuh fyfgyk tkbZy- dkj.k
;k fnokha i`Fohojhy rhu ekuo i`FohP;k

vkdkZ.kakrwu fulVwu uftdP;k nql;k

vkdkkLFk xzgkP;k fuVh{ks+=akr izfoV >kys-- ;a=akuh tjh fdrhfg ekfgrh iqjfoyh rjh
ekuokP;k esanwus rh LorkP;k MksGkkekQZr
vkf.k gkrkekQZr feGfo.ksa tkLr t:jhps
vlrs- R;klkBhap panzHkwehoj ik; Bso.kkiwohZ
panzkyk Qs;k ekj.kkpsa mhV ^viksyks&8*
k ;kuakrhy varjkGohjakuh fufpr dsysa
gksrsa- ^viksyks&8* k ;kuakrwu panzizoklkph
lqjokr 21 fMlsacj 1968 jksth >kyh363 QwV Eg.kts 28 etys maphP;k
^lWVuZ&5* vfXuck.kkP;k Vksdkoj ceZu]
yWkosy vkf.k vWUMlZ akuk ?ksu tk.kkjs
vdjk QwV maphpsa ;ku clfo.kakr vkysa
gksrsa- ^lWVuZ&5* gk vfXuck.k lk;k
txakrhy lkeF;Zoku vfXuck.k vkgs- R;kpsa
ba/ku isVY;kcjkscj lkj y{k ikSaMkpk
tcjnLr jsVk nsu ;k vfXuck.kkus mMh
?ksryh- vkf.k dsoG vMhp fefuVakP;k
vo/khar gk vfXuck.k rklkyk 6]000

eSyakpk osx ?ksu i`Fohiklwu 38 eSy

varjkoj tku iksgkspyk- 3100 Vu
otukpsa o 363 QwV maphpsa] ,dk ekyxkMh
VsuP;k otuk,o<s votM vks>sa isyr mkh
?ksrysY;k ;k vfXuck.kkpk ifgyk VIik xGwu
iMyk vkf.k ;kukpsa iq<psa fu;a=.k nql;k
VII;kP;k vfXuck.kkdMs xsys- nql;k
VII;kP;k vfXuck.kakrhy ikp baftuakuh ngk
y{k ikSaMkpk jsVk fuekZ.k d:u viksyks
;kukyk rkkha 14]000 eSyakpk osx nsu
i`Fohiklwu 119 eSy varjkoj usu lksMysgs varj o osx i`FohHkksaorh Qsjh ekj.kkl
FkksMs deh gksrs- Eg.kwu frl;k VII;akrhy
vfXuck.kkus nksu y{k ikSaMkpk jsVk nsu
;kukpk osx rkkha 17]000 eSy dsykR;keqGsa i`FohHkksaorhP;k ,dk foof{kr d{ksar
d{kkHkze.kkpk osx ;su viksyks ;ku
i`FohHkksaorh Qsjh ek:a ykxys- gh Qsjh ekj.ksa
t:j gksrs- dkj.k ;k vo/khar ;kuakrhy
vusd ;a=.kakph pkp.kh ?ksryh tku rh

;ksXk o vpwd dk;Z djhr vkgsr gsa ikfgysa

xsysa- ^^loZ dakgha Bhd vkgs** vlsa
varjkGohjakuh i`Fohojhy fu;a=.k dsanzkyk
dGfoY;koj fu;a=.k dsanzkdMwu varjkGohjakuk panzfnksus ^^kqHkkLrq iaFkkue~** vlsa
lakx.kakr vkysa- nqljk Qsjh v/khZ >kY;koj
varjkGohjakuk gk lansk feGkyk- R;akuh
rkcMrksc ^,l~&4ch* gsa vfXuck.k baftu
izkakr egklkxjakrhy gokbZ csVkoj vlrakuk
izTofyr dsysa- ikp fefuVsa vkf.k vdjk
lsdan tGwu k baftukusa ;kukyk rklkyk
24]200 eSyakpk osx nsu i`FohP;k fu
Vharwu] xq:RokdkZ.kakrwu eqDr dsysa- kp
{k.kha ;kukpk panzkP;k fnksus izokl lq:a
>kyk- T;kosGha ;ku fu?kkys R;kosGha panz
T;k LFkkuha gksrk frdMs tku pky.kkjs
uOgras- dkj.k gsa ;ku panzktoG rhu fnolakuh
nqikjh tku iksgksp.kkjs gksrsa- rksi;ZUr panzkph
i`FohHkksaorkyph Hkzeafr pkywa vlY;keqGsa 21
fMlsacjP;k LFkkukiklwu rks nwj gksu iq<s

tk.kkj gksrk- Eg.kwup ;kukyk vkiyh fnkk

FkksMhkh
cnykoh
ykx.kkj
gksrh21 fMlsacjyk Hkkjrh; osGsuqlkj jk=ha 9
oktwu 12 fefuVakuh ;kukus i`FohP;k d{ksarwu
panzkdMs >si ?ksryh- panz fnksus fu?kkysysa gsa
;ku R;kyk izkIr >kysY;k xrheqGsa dks.krsfg
ba/ku u okijrak >ikVkkus i`Fohiklwu nwj
tka ykxys- i`FohP;k fuVhpk izHkko
{k.kk{k.kkyk deh gksr gksrk- panzkoj tku gsa
;ku mrj.kkj uOgrsa- i.k R;kpcjkscj rsa
panzkHkksaorh Qs;k ek= ekj.kkj gksrs gsa uDdhEg.kwup ;kukph fnkk FkksMhkh cnykoh
ykxyh- ukghrj gsa ;ku panzktoGwu ikj
iyhdMs lw;kZpk mixzg gks.kkl fu?kwu xsysa
vlrsa- i`Fohph vks< deh >kY;keqGsa ;kukpk
osx gGq gGq deh gksa ykxyk- gk osx
rkkha 2170 eSy gksrk- varjkGakrhy
osxkP;k ekukus gk osx Eg.kts xksxyxkbZpk
osx gksrk- ek= 2170 eSy gk osx i`Fohoj
Qkj Hk;adj vkgs- teZuhae/;sa 500 eSy gk

Vsupk Qkj eksBk osx ekuyk tkrks- letk

Vsupk osx 2170 eSy dsyk rj Vsu
tltkh iq<s tkbZy rlrls ekxhy :G
m[kMwu fHkjdkowu nsbZy- dYiuk d:a dha]
iq.kkgwu ,d Vsu 2170 eSy osxkus lqVyh
rj fryk eqacbZl tk.kkl fdrh osG ykxsy\
iq.ks eqacbZ gs varj 120 eSy vkgs- rh
eqacbZl dsoG 3 rs 4 fefuVakr iksgkspsy-
nksu fnolakuh 2170 eSy ,o<k osx ;sbZrks
;ku panzkiklwu 30 gtkj eSy varjkoj
iksgkspys- R;k fBdk.kha ;kukyk panzkph vks<
Eg.ktsp fuVh] xq:RokdkZ.k tk.kowa ykxyso rsa panzkdMs >ikVkkus [kspys tka ykxyslkgthdp R;kpk osx ok<wa ykxykvarjkGohjakuk panz vkrak {k.kks{k.kha eksBk fnlwa
ykxyk- panzktoG iksgkaspsi;ZUr ;kukpk osx
rkkha 5]720
eSy gksrk- kosGha
vfXuck.kakP;k lgk;kus tj ;kukP;k osxakr
Qjd dsyk ukgh rj gsa ;ku R;kpk vkkkpk
osx vkf.k panzkpsa xq:RokdkZ.k k nksgksaP;k

10

izHkkokeqGsa panzkyk Qsjh ek:u ijr i`FohdMs

;sa ykxsy- ijUrq panzkHkksaorh ,d ukgh rj
ngk Qs;k varjkGohjakuk ekjk;P;k gksR;kEg.kwu R;akuh ,l~-ih-,l~- lfOgZl iWzkiYku
flLVhepsa baftu 246 lsdan izTofyr d:u
;kukpk osx deh dsyk- R;keqGsa ;ku panzkP;k
xq:RokdkZ.kkus [kspys tku R;kP;k
HkksaorhP;k d{ksar Hkze.k dj.kkl fl) >kys;kukus panzkP;k d{ksar 24 fMlsacjyk nqikjh
3AA oktrak izosk dsyk o ifgyh Qsjh 5AA
oktrak iqjh dsyh- ;kukph Hkze.kd{kk izFke
yacorqZGkdkj gksrh- R;keqGsa ;ku panzkiklwu
d/kh 196 eSy yakc] rj d/kh QDr 70
eSy yakc varjko:u Qsjh ekjhr gksrs;kukyk ,d panziznf{k.kk dj.kkl nksu rkl
ykxr gksrsa- ;ku T;kosGha i`FohdMwu panzkP;k
fo:) cktwyk vlrsa R;kosGha i`Fohojhy
fu;a=.k dsanzkkha laidZ lk/kr uls- ;kpsa
dkj.k m?kM vkgs- ;kuake/khy lansk
panzHkwehP;k vkjikj tka kdr ukghr(

11

R;keqGsa rs i`Fohoj iksgkspwa kdr ukghrlkgthdp izR;sd iznf{k.ksar panzkP;k ekxhy

izoklkP;k ik.k rklakr i`Fohoj dks.krkp
lansk ;sr uls- ;kukph panzkHkksaorhph ifgyh
iznf{k.kk lq:a >kyh- panzkP;k ifpe
f{kfrtko:u iyhdMs tk.kkiwohZ varjkGohj
vkf.k gkSLVu ;sFkhy fu;a=.k dsanzkojhy
vf/kdk;kpsa ,desdakkha cksy.ksa >kysatsjhdkj ;k vf/kdk;kus ;kukps dIrku
ceZuyk lansk fnyk& ^^ eh gkSLVu ;sFkwu
cksyr vkgs- panziznf{k.ksyk rqEgh vkrak
lqjokr djk-**
^^ Bhd vkgs- gs igk
^viksyks&8* panziznf{k.ksyk fu?kkys- vkEgh
rqEgkyk iyhdMP;k iwoZ f{kfrtkoj iqUgk
HksVwap-** ceZu Eg.kkys- ;ku panzkikBhekxs xsys
vkf.k gkSLVu ;sFkhy fu;a=.k dsanzkoj ,d
foy{k.k xaHkhj kakrrk iljyh- k
iapspkGhl
fefuVakrysa
izR;sd
fefuV
;qxklkj[ks okVr gksrs- dkj.k panzkHkksaorhP;k
d{kasr fQj.kkpk tks fofkB osx ykxrks rks

12

panzkikBhekxs vlrakukp fnyk tk.kkj gksrkosx ns.kkjs baftu useD;k vo/khar izTofyr
>kys ulrs rj ;ku panzHkwehoj dkslGwu
iMys vlrs- R;kpizek.ks panzfnksdMs
mMfoyk tk.kkjk tks vfXuck.k vkrak lqVk
>kysyk gksrk] rks dnkfpr~ ;kukoj vkiVsy
dha] dk; vkh lq)k ,d iqlV kadk
dsanzkf/kdk;akuk gksrh- Eg.kwup rks ik.k
rklkpk dkG Qkj dkGthpk vkf.k rax
okrkoj.kakr ikj iMyklqnSokus vikyks ;ku panzkyk oGlk
?kkywu i`FohdMhy cktwoj mxoys- R;kosGha
yWkosyus dsanzkf/kdk;akuk ^^loZ Bhd**
>kY;kpk lansk fnyk- lokuhp lqVdspk
okl lksMyk vkf.k eukojpsa nMi.k
xsY;keqGsa vkuankpsa okrkoj.k fuekZ.k >kysifgyh iznf{k.kk ikj iMY;koj ;kukyk
vk.k[kh 9 iznf{k.kk ?kkyk;P;k gksR;k- R;k
dkGakr yacxksy d{kk cnywu toG toG
xksykdkj d{ksar rsa ;ku Hkze.k djhr jgkos

13

Eg.kwu ih-,l~- baftu iqUgk izTofyr dsysR;keqGsa ;ku 70 eSyakP;k xksykdkj d{ksar
izLFkkfir >kysa- vkrak ;kukph fLFkrh okjaokj
cnywu varjkGohjakuh Vh-Ogh- dWesjs lq:a dsys
o panzHkwehph fofo/k Nk;kfp=sa i`FohdMs
ikBfo.kkl
lqjokr
dsyhvesfjdsar
ukrkGP;k l.kkP;k ifgY;kp fnokha
varjkGohjakuh panzHkwehP;k fp=iVkph veksy
HksV vkiY;k cak/koakuk lknj dsyh- ;kfkok;
panzHkwehoj ;ku mrj.kkl ;ksXk vkh
fBdk.kasfg fuoMwu dk<.kkpsa dke k
varjkGohjakuk djk;psa gksrsa- R;kizek.ks R;akuh
vkiysa dke ikj ikMysa- ijUrq gs ohj cjsp
Fkdys gksrs- yWkosy rj xk< >ksiyk gksrkdsanzkojps yksd Eg.kkys dha] vkEgkyk R;kpsa
?kksj.kasfg ,sdaw ;sr vkgsviksyks ;kukph panzkHkksaorhph ngkoh
iznf{k.kk lq:a >kyh- gh Qsjh ldkGha 9AA
oktrak lq:a >kY;koj ;kuakr vkf.k
i`FohojP;k dsUnzakr iqUgk ,dnk xaHkhj o

14

rk.kysysa okrkoj.k lq:a >kysa- dkj.k ;k

QsjhP;k ksoVha ,l~-ih-,l~- baftukyk Qkj
egRokph dkefxjh ctkok;ph gksrh- fkok;
gh f;k i`Fohkha laidZ ul.kk;k voLFksar
panzkP;k ikBhekxs gks.kkj gksrh- baftukus
izTofyr gksu ;kukyk rkkha 5]980
eSyakpk osx |k;pk gksrk- gk osx
vkY;k[ksjht ;ku panzkP;k xq:RokdkZ.kakrwu
ckgsj iMwa kdysa ulrsa- vkf.k ex viksyks
;ku vkf.k R;akrhy ekuo izoklh
panzkHkksaorhap f?kjVkk ekjhr jkfgys vlrsnqnSZokus vlsa ?kMysa rj ;kukyk lksMowu
vk.k.kkpk dks.krkp mik; uOgrk- rsOgak gsa
vlsa gksa u;s vkh vakrfjd bPNk
izR;sdkP;k euakr vlY;keqGsa lkjst.k xaHkhj
>kys gksrsv[ksj R;k ksoVP;k Qsjaharwu viksyks
;ku panzkP;k iwoZ f{kfrtkoj vkysa vkf.k
yWkosyus lansk ikBfoyk ^^ fe=gks] vkEgh
ijr ;s.kkl fu?kkyks vkgksr-** gkSLVu

15

dsanzkojhy yksd vkuankus ukpwa ykxysFkksMkkp osGakr viksyks ;ku i`FohdMP;k

izoklkyk ykxysa- k izoklkpsa izLFkku 25
fMlsacjyk ldkGha 11-40 P;k eqgwrkZoj
Bso.kakr vkysa- ijr ;sr vlrakuk
varjkGohjakuh 2 yk[k eSyko:u fnl.kk;k
i`Fohph eksBh vkdkZd Nk;kfp=sa ikBfoyhi`FohdMs brD;k yakc varjko:u
ikgkr vlrakuk fte yWkosy Eg.kkyk]^^ eyk
i`Fohojpsa vesfjdk [kaM fnlr vkgs- ik.kkps
fofo/k NVakps nkV fuGs jax] tfeuhps rifdjh
jax rlsp ika<js <x fnlr vkgsr- brD;k
yakc varjko:u ikgrakuk eyk ,dlkj[kh
vkh Hkkouk gksr vkgs dha] eh dks.khrjh
nql;k xzgko:u ;s.kkjk izoklh vkgs( ex
eyk gh i`Foh dkh okVsy] k xzgkoj
ekuoh oLrh vkgs fdaok ukgh] vls fopkj
;sr vkgsrijrhpk izokl rhu fnolakpk gksrkpanzkP;k xq:RokdkZ.kkpk izHkko deh gksa

16

ykxyk vkf.k i`FohdMs ;srakuk nksu

fnolkuarj 30 gtkj eSy varjkoj i`Fohpsa
vkdkZ.k ;kukyk [kspwa ykxysavkraki;ZUrpk izokl tjh fcu/kksd >kyk
rjh i`FohP;k okrkoj.kakr izosk dj.kkpas
vfXufnO; ikj ikMk;psa gksrsa- lk;k izoklkpk
gk ,d dlksVhpk {k.k gksrk- dkj.k okoj.kakr
tsOgak ;ku ?kqlsy R;kosGha R;kpk osx rkkha
25]000 eSykbrdk izpaM gks.kkj gksrk- k
osXkakr okrkoj.kakr izosk djrakuk ;kukus
okrkoj.kkP;k likVhkha 7-4 rs 5-4 vak
;knjE;kupkp dksu d:u ?ks.ksa t:jhps
vlrsa- e;kZnsis{kak deh vakkpk dksu >kY;kl
;ku gosP;k ?kkZ.kkus isVsy o QqVwu tkbZy(
rj tkLr dksu dsY;kl rsa gosP;k Fkjkoj
vkiVwu varjkGakr ijr Qsdysa tkbZylkgthdp izoskkP;k osGha fu;a=.k dsanzakr
iqUgak ,dnk foy{k.k rax okrkoj.k fuekZ.k
>kysa-

17

lqnSokus varjkGohjakuh usedk 6-43

vakkpk dksu lk/kwu izosk dsyk- R;kosGha
;kukP;k ck i`Bkpsa rkieku iakp gtkj
QWjughV vakkbrds izpaM ok<ysa- i.k rsa ;ku
v[ksj
izkakr
egklkxjakr
BjfoysY;k
lksdankyk ijr vkys,dk egku~ fnO;kph lakxrk >kyh-

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43